здіксіз экологиялы т рбие
СОДЕРЖАНИЕ: здіксіз экологиялы трбие. азі ргі уаытта жас рпаты жеке тла болып алыптасуына ізгілік, ылымилы, жйелілік станымдарына негізделген здіксіз экологиялы білім беру жйесін ру, оны трбиелік ммкіндіктерін саралау зекті мселелерді бірі болып саналады.здіксіз экологиялы трбие.
азі ргі уаытта жас рпаты жеке тла болып алыптасуына ізгілік, ылымилы, жйелілік станымдарына негізделген здіксіз экологиялы білім беру жйесін ру, оны трбиелік ммкіндіктерін саралау зекті мселелерді бірі болып саналады. Сондытан да соы республика клеміндегі мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш сыныптардаы экологиялы трбие жмысы брыныны алыптасын бадарламадаы «Балаларды табиатпен таныстыру» блімінен бастау алады. Ал табиатпен таныстыру – балаларды танымын дамытуды басты ралдарды бірі. Мнда балаларды оршаан орта жніндегі ым тсініктерін байытатын жалпы жне наты ылыми мліметтер алуыны маызы зор. Табиатпен таныстыру барысында «Табиат – бкіл тіршілік атаулыны алтын ясы, тал бесігі, сіп-нер мекені» екендігі жнінде наты тсініктер беріледі. Кейінгі он жылдыта мектепке дейінгі жне бастауыш сынып балаларыны тірі жне лі табиата деген сйіспеншілік арым-атынасын трбиелеу масатында табиатпен таныстыру, яни табиатты орау – экологиялы трбие жмысымен штастырылды.
Экологиялы трбие жаа категория, ол экология ылымымен жне оны тарматарымен тікелей байланысты. Ал классикалы экологиядаы негізгі тсініктер мыналар: а) жеке алынан азаны зіні мірсру ортасына ие болан бір айматаы экожйелерді ызметі; ) мір сретін тірі азаларды оамдастыы жне оларды зара бір-бірімен арым-атынаста болуы.
Бл екі ым мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш сынып оушыларыны оршаан орта, табиат жайындаы тсінігін дамыту арылы кзарасын алыптастыруа ммкіндік береді. оршаан ортаа деген жаымды арым-атынасты айындауды бір формасы баланы кнделікті іс-рекеті. Демек, экологиялы трбие рдісінде крініс табатын іс-рекетті мынадай трлерін атауа болады:
- табиаттаы р трлі оиаларды бейнелейтін немесе табиатты орау, кркейту іс-рекетін білдіретін сюжетті-рольді ойын;
- балабаша жне мектеп алаында (табиаттаы ебек) тіршілік объектілері шін немесе оларды ктіп-баптауды жзеге асыру, сондай-а, заттарды айта деу (ойыншытарды, кітаптарды жне т.б. жндеу) іс-рекеті;
- табиаттан алан серлерін жне адамдарды табиаттаы іс-рекеттері негізінде бейнелеу неріні туындыларын жасау;
- табиатпен тілдесу, сімдіктер мен жануарлар дниесіні объектілерімен еркін трде байланыс жасау – баылау, оларды еркелету, ктіп-баптау іс-рекеті, ола йрету мен белгілі-бір жадайа баындырып йретуді амтитын кешенді іс-рекет;
- тжірибе жасау – баылау нтижесндегі з пікірін айтумен сабатасып келген іс жзіндегі танымды іс-рекет;
- тіл, сйлесу іс-рекеті, сратар, хабарламалар, гіме, диалога атысу;
- т абиата байланысты кейбір мліметтер мен ызыты да пия серлер жнінді пікір алмасу, гімелесу арылы табиат жайындаы тсініктерін айындау;
- баылау – з бетінше дамытумен бірге табиат туралы жне табиаттаы адамдарды іс-рекеттері жнінде мліметтерді алуды амтамасыз ету;
- табиат жайлы мазмндаы телехабарларды, суреттерді кріп тамашалу, шаын шыармалар оу балаларды табиат жніндегі алыптасан тсініктерін айындайтын жне жаа ыпал ететін іс-рекет трлері.
Баланы табиаттан алан серін гімелеп, суреттеп беруі оны иялына анат бітіріп, табиат жніндегі тсінігін айындауа ыпалын тигізеді. Табиаттаы демілікті сезініп, абылдау дадысы зінен-зі келе оймайды, оны дамыту, жаымды іс-рекет тріне айналдыру ата-аналарды жне трбиеші-стаздарды кмегімен жзеге асырылады. Демек, оларды з бетінше рекет жасауын баылау, оны мазмнын талдау балаларды жеке басы ерекшеліктеріні экологиялы трбиелілігіні дегейін анытауы ммкіндік береді. Мндай іс-рекет трлері арылы баланы жеке тла ретіндегі дамуын оны экологиялы трбиесімен тікелей сабатастыта байланысты руа болады.
Балалармен экологиялы баыттаы іс-рекет трлері кезінде наты нтижелерге ол жеткізу трбиеші-стазды ксіби шеберлігін танып, экологиялы трбие жмысы кезінде тиімді діс-тсілдерді игеруін амтамасыз етеді. Сол себепті балаларды экологиялы трбиелілігін дегейін ктеруге оларды тла ретіндегі экологиялы білімін дамытуда пайдалануа болатын мынадай діс трлерін сынамыз.
«Тіршілік иелеріні міріне ажетті тызу жне олдау дісі» балалара экологиялы трбие берудегі басты діс трі болып саналады. Ол балаларды тжірибе жасау дадыларын, икемділіктерін айындауа баытталан. Объектілерді баылау – сіп-ндіруді нтижелері алыптаса бастаан дадыларды баалауа баытбереді жне олара сипаттама беруді амтамасыз етеді. Экологиялы трбиеде жасы нтижеге жету – осы діс тріні тжірибе мен моделденген іс-рекетіні бір-бірімен байланыста болуында. Сондай-а, заттарды ктіп-баптауда, оларды жндеуде жне жаартуа атысу балалара ажеттітжірибелік дадыларын алыптастыруа септігін тигізеді.
Баылау- табиаттаы сезімдік трыда тану дісі, масата баытталан абылдау, сезім мен тиімділікті бірлігі крінетін танымды крделі рдіс. Ол табиатпен, тіршілік объектілерімен, оршаан ортамен тікелей байланыста болуды амтамасыз етеді. Табии объектілер мен табиат былыстарын баылауды йымдастыру балаларды табиатпен таныстыруды негізгі тсілі болып табылады. за мерзімді баылаулаларды йымдастыру – сімдіктер мен жануарларды мір сруортасымен зара байланыста болу, балаларды сол ортаа деген бейімділігін тануды алы шарты. Баылау балалара табиат жніндегі наты тсініктерді мегертіп, ойлау абілетін , тілін дамытады. сімдіктерді, жндіктерді, старды баылау арылы бала кптеген жаалытара тап болады. Ал жйелі баылау баланы жеке басыны баампаздыын аартады, осыны серінен баланы дниетанымы кеейіп, оршаан ортаа деген зіндік кзарасы пайда болып, білуге деген ынтасы арта тседі.
Табиатты бейнелеу дісі – экологиыл трбие жйесіндегі зіндік орны бар діс трі. Мнда балалар табиат крінісін, ксіби шеберлер дайындаан кркемдік суреттерді, музыкалы жне деби шыармаларды тамашалап, табиат кнтізбесімен жмыс істеп, бейнелеу нері туындыларымен таныса алады. Табиатпен тікелецй байланыста алынан халымызды лтты тмыс бйымдары балаларды ол жніндегітсініктерін кеейтіп, олармен жаын танысуа ммкіндік береді. Сондай-а, бл діс трі арылы табиат адамдара жоары дрежедегі рухани байлы, ктерікі кіл-кй сыйлап, оларды сезімдеріне сер ету арылы семдіктісатай білуге итермелейтіні жнінде ым алыптастырады.
Тіл дамыту іс-рекетінде лкен ерекшелік лесіне арай «табиатты бейнелеу дісінен» «сздік деби дісін» з бетінше бліп арауа болады. Сз белгілі бір формада жне дегейде кез келген іс-рекетті олдайды жне ол экологиялы трбиеде ш маызды ызмет атарады. Мселен, «диалог» трінде (гіме де, пікір алмасуда) лкен мен баланы арым-атынасында табиат туралы жне ондаы адамдарды іс-рекеті туралы тсініктерді крініс табуымен натыланады. «Монолог» арылы (малім гімесі, кітап оуы) балалар біліміні жаа саласына енеді.
Жоарыдаы дістерді саралай келіп, балаларды экологиялы трбиелілігіні дегейі мен тла ретіндегі экологиялы білімін дамыту масатында жргізілетін мынадай жмыс трін сынамын:
- балабашаны немесе мектепті, туан аласыны орнын картаа белгілеп, трбиеші кмегімен желімдеу;
- теіздер мен мхиттар жнінде арапйым тсініктер беру;
- здеріне таныс алаларды лкен жалаушалармен белгілеу;
- экологиялы таза емес айматарды белгілеп, желімдеу.
Картамен жргізілетін мндай жмыс трлері балаларды алашы географиялы танымдарын алыптастырып жне оу іс-рекетіні бастапы дадыларын игере білуге, з еліні кейбір экологиялы жадайларын танып білуге ммкіндік береді. Осы баыттаы жмыс трлерін балалар лкен лшыныспен, ызыумен ынталы атарады жне ересектерді тсіндіргенін, рдастарыны жауаптарын тыдап, жымды гімеде, орытынды жасауа белсенді трде атыса алады.
нер туындыларынан крмелер йымдастыру, ондаы табиатты сем крінісін балаларды гімелеп жеткізе білуі оларды сезімдік таламын, демілікке мтылу абілеттерін дамытады. Кішігірім крмелерді кру, мражайлара саяхат жасау, мдени байлытарды баалай білу баланы тла болып алыптасуына ыпал етеді. лкендерді басшылыымен ауіпсіздік ережелерін сатай отырып йымдастырылатын жаын жердегі экожелерге, ормана, жорытара шыу, кргендерін шамаларына арай ааз бетіне тсіру – экологиялы сауытыру мні бар те маызды жмыстар. Бдан балалар таза ауада демалып, табиат семдігінен таламды лззат алады, сімдіктер мен жануарларды бірлестігі туралы біледі, оларды имыл озалыстарын баылайды. Тіпті тірі табиатпен осылаша зара арым-атынас жасау балаларды табиат аясында тртіп нормаларын сатап, мдениетті демалу.