Инфляцияны леуметтік зардаптары
СОДЕРЖАНИЕ: Мазмны Кіріспе. Инфляцияны теориялы аспектілері, трлері мен факторлары 1.1 Инфляция тсінігі, пайда болу себептеріМазмны
Кіріспе. 3
1 Инфляцияны теориялы аспектілері, трлері мен факторлары 5
1.1 Инфляция тсінігі, пайда болу себептері 5
1.2 Инфляцияны трлері жне оны факторлары.. 7
2 Инфляцияны леуметтік-экономикалы зардаптары .. 11
2.1 Инфляцияны леуметтік-экономикалы салдарлырыны теориялы аспектілері 11
2.2 лемдік тжирибедегі инфляция салдарлары.. 13
2.3 азастандаы инфляцияны тигізген леуметтік-экономикалы зардаптары.. 21
3 Инфляцияны зардаптарымен кресу шараларын жетілдіру жолдары 27
3.1 Инфляцияа арсы саясатты жетілдіру жолдары.. 27
орытынды.. 35
Пайдаланылан дебиеттер тізімі 38
Кіріспе
Курсты жмысты зектілігі: азіргі тада инфляция азастан Республикасыны е зекті мселелерді бірі болып отыр. Елімізді президенті Нрслтан бішлы Назарбаев 19-суір, 2006 жылы айтандай: «2002-2005 жылдары жыл сайыны шыын 27,5 пайызды раса, ашамен есептегенде ішкі жалпы німні суі 53,2 пайызды раан. Экономиканы ызуы ктеріле бастаанын біз сезіп отырмыз», соан араанда кейбір экономистерді айтып жрген пікірлері бекер емес: «инфляция ырыа кнбейтін дегейге жетеді, экономиканы ызуы ктеріледі, яни азастан «Голланд ауруыны» алдында тр». Сонымен енді азастанда тез арада шешуге ажетті пробемаларды бірі – инфляция. /1, 7б./
Курсты жмысты масаты – инфляцияны пайда болатын себептерін толыымен анытап жне баа беріп, одан туатын салдарымен кресуді жаа жолдарын іздестіру.
Курсты жмысты міндеттері:
- инфляцияны леуметтік-экономикалы былыса серін анытау;
- Р инфляциялы жадайын талдау;
- инфляция мселелерін талдаудаы перспективаларын арастыру.
Экономикалы былыс ретінде инфляция кптен бері мір сріп келеді. Оны тіпті ашаны ызметімен тыыз байланысты деп санайды. «Инфляция» термині (латынны inflasio сзінен шыан – кебіну, ісіну) аша айналысына атысты ХІХ асырды орта шенінде пайда болды жне АШ – ты Азамат соысы жылдары (1861-1865) ааз долларыны исапсыз кп шыарылуымен байланысты болды. ХІХ асырда бл термин сондай-а Англия мен Францияда олданылды. Экономикалы дебиеттерде инфляция ымы ХХ асырда бірінші дниежзілік соыстан кейін кеінен таралды, ал брыны кеестік экономикалы дебиеттерде 20-жылдары жазыла бастады.
Сонымен, инфляция дегеніміз – бааларды жалпы суі, табыстарды нсыздануы. Елдегі тауар рыноктарыны кбінде тепе – тендік бзылса, баалар тотаусыз седі. Инфляция – бл жалпы сыныс пен сраным сынымнан арты болса, бл тауара баа дегейі седі. Біра мндай жекелеген нары сйкессіздігі инфляцияны алыптастармайды. Инфляция – бл нарыты кбінде сранымны артуынан алыптасан тепе – тедікті бзылуына байланысты пайда болан елдегі баа дегейіні жалпы суі.
Инфляцияны салдары те крделі де кп ырлы. арыны баяу инфляция баа дегейі мен пайда нормасын сіреді, сондытан экономикалы жадайын уаытша жандануына ыпал жасайтын фактор болады. Біра, уаыт артып инфляция тередегенде ол дайы ндірісті кедергісіне айналады, оамда экономикалы жне леуметтік жадай иындайды.
Экономиканы интернациялануы (лтты шеберден шыуы) инфляцияны бір елден екінші елге ауысуына ммкіндік береді, бл халыаралы валюта жне тлем атынастарын иындатады. Инфляцияны негізгі себептері: аша тауарларды сатып алу абілеті, кшті валютамен салыстыранда нсызданады. Инфляцияны былай тсіндіру, яни ашаны алтына атысты нсыздануы, алтынды брыныша аша сияты жалпылама эквивалент деп арастыруда жатыр. Е алдымен, бааны суі – тауара сранысты оны сынысынан арты болуымен байланысты
Инфляцияа арсы саясатты сипаттаанда, екі дістемені бліп айтуа болады. Бірінші дістеме шеберінде белсенді бюджет саясаты жргізіледі – сраныма ыпал жасау масатында мемлекеттік шыындар мен салытар реттеледі. Инфляция жадайында мемлекет шыындарын ысартып, салытарды ктереді. Осыны нтижесінде сраным ысарады, инфляция арыны тмендейді. Біра сонымен бірге ндіріс суі де рып, жмыссыздыты арттырып жіберуі ммкін. Ол оам шін инфляцияны тежеуді ны болады. лдырау жадайында бюджет саясаты сранымды кеейтуге баытталады.
ХХ асырды екінші жартысында жмыспен толы амту, еркін бсекелік нары жадайы, бааларды за мерзімдік тратылыы лемні бірде-бір елінде атар алыптаспаанын айту ажет. Бл кезеде баалар тотаусыз сіп отырды, ал 60-шы жылдарды соынан бастап экономиканы лдырау жадайында да баалар сті. Дадарыс фазасында бааларды суі ХІХ асырдаы циклдер шін болмаан жадай. Бл былыс экономикада «стагфляция» деп аталады.
Курсты жмысты зерттеу пні – кез-келген нарыты экономикаа тн лкен мселелерді бірі – инфляция табиаты, пайда болу себептері мен салдары, онымен кресу жолдары.
Курсты жмысты объектісі – азастан Республикасыны экономикасындаы инфляция арыны.
Курсты жмысты жазу барысында азастан Республикасыны Задар жинаы, статистикалы апарат кздері, нормативті актілер, мерзімді басылымдар, сонымен атар шетелдік жне отанды дебиеттер олданылды.
І. Инфляцияны теориялы аспектілері, трлері мен факторлары
1.1 Инфляция тсінігі, пайда болу себептері
Инфляция – бл крделі де кпфакторлы былыс. Ол аша айналым арналарыны арты аша белгіліремен аса толып кетуіні нтижесінде тауар мен крсетілетін ызметтерді баасыны суі. Латын тілінен аударанда инфляция «ктерілу, абыну» дегенді білдіреді. Ол ааз аша айналымына негізделген экономикаа тн жне дайы ндіріс процесіні бзылуымен сипатталады.
Инфляция е алдымен тауар бааларыны суі жне шетел валюталарыны ымбаттауы ретінде крінеді. /7, 88б./
Батыс елдерінде 10 %-ке дейінгі баяу инфляция ауіпті деп саналмайды. Керісінше, белгілі бір жадайда баяу инфляция экономиканы дамуын жеделдететін фактор ретінде тсіндіріледі. Баа скенде трындар тауарды кбірек сатып алады, себебі кейін ол одан да ымбат тсетінін біледі. Бл, з кезегінде ндірушілерді сынысты арттыруа ынталандырады, нары тауара тез толады. Инфляция жадайында ртрлі салаларда баа бір алыпты спейді. Сондытан, инфляция экономикада алыптасан диспропорцияларды тзетуге жне нары шаруашылыын сауытыруа ммкіндік береді. Баяу инфляция кезінде баалар ебекаыдан тезірек седі. Бл жадайда ндіріс шыындары тмендеп, ксіпкерлік дамиды.
Біра 10 %-тен асанда инфляция ауіпті. Экономика сіресе гиперинфляция кезінде тез кйрейді. Гиперинфляция жадайында баалар дегейі бірнеше процентке емес, бірнеше есеге седі, аша тез нсызданады, ндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондытан аржы ресурстары айналым мерзімі ыса сауда сферасына ауысады. Сауданы пайдасынан оама тигізетін зияны кптеу, алып – сату (спекуляция) трі тез амтиды. /2, 287б./
Спекулятивті бизнес сынысты ндірісті суіне ыпал жасамайды, керісінше ндіріс тоырауа шырайды. Тоырау мен инфляция осылан со нарытыты оды серлері толы жойылып, нары механизмі енді экономикаа теріс сер ететін болады. Сондытан стагфляциядан шыу шін мемлекет тарапынан инфляцияа арсы жедел жне жйелі іс – шаралар бадарламасы жасалып іске асырылуы ажет болады.
Инфляцияны негізгі себептері: аша тауарларды сатып алу абілеті, кшті валютамен салыстыранда нсызданады. Инфляцияны былай тсіндіру, яни ашаны алтына атысты нсыздануы, алтынды брыныша аша сияты жалпылама эквивалент деп арастыруда жатыр. Е алдымен, бааны суі – тауара сранысты оны сынысынан арты болуымен байланысты. Белгілі тауар нарыында сраныс пен сынысты сйкестігіні бзылуы, лі инфляция емес. Инфляция – елдегі баа дегейіні суі. Бааны ктерілуіне натылы экономикалы жадайлар да сер етеді
Экономиканы конъюнктуралы ауытуына байланысты бааларды суін инфляцияа жатызуа болмайды. Ебек німділігі скенде баа дегейі тмендейді. Біра егер негізгі ндіріс салаларында ебекаы дегейі ебек німділігінен тез скен болса, онда лтты шаруашылыта «шыын инфляциясы» деп аталатын жадай алыптасып, бааларды жалпы дегейі седі. /2, 288б./
Инфляция негізінен шаруашылыта алыптасан ртрлі диспропорцияа байланысты болатынын ескере отырып, оны негізгі себептерін арастырып крелік.
Инфляцияны пайда болу себептері:
Біріншіден, бл мемлекеттік шыындар мен табыстар арасында алыптасан диспропорция немесе тепе – тедікті бзылуы. Бл мемлекет бюджетіні тапшылыы трінде крінеді. Егер тапшылы Орталы банкті несиесі, яни айналыма осымша аша шыару арылы аржыланан болса, онда бл айналымдаы аша массасын арттырады, сондытан инфляцияны алыптастыруы ммкін.
Екіншіден, егер инвистицияларды аржыландыру, жоарыда айтылан діспен, яни Орталы банкті несие беруімен жргізілетін болса, онда бл да инфляцияны себебіне айналуы ммкін.
шіншіден, осы кнгі экономикалы теория бааларды жалпы суін ХХ асырда нары рылымыны суімен тсіндіреді. Бгінгі нары – кбіне олигополия трінде алыптасан. Осы кнгі ірі фирмалар (тауар ндірушілер, сынушылар) белгілі бір дегейде нары баасына ыпал жасап, з німіне бааны зі белгілей алады. Фирма – олигополия бааны суін олдамаса да оны дегейін тсірмеуге мтылады, нарыта алыптасан баа дегейіні траты болуына мдделі. алыптасан ндіріс тріне жаа фирмаларды келуіне шек ою арылы олигополиялы фирмалар жалпы сраным мен сыным арасындаы диспропорцияны ммкін боланша за стап алуа мтылады.
Тртіншіден, лтты экономикаларды «ашыла» тсуіне, оларды дниежзілік шаруашылы атынастары жйесіне тартылуына байланысты инфляцияны бір елден екінші елге ауысуы ауіпі артады. «Импортталан инфляциямен» кресу ммкіншіліктері де шектеулі келеді. рине, лтты валютаны баасын арттырып импортты арзандатуа болады, біра бл жадайда экспорт ымбаттап, лтты німні лем нарыындаы тімділігі кемиді. /4, 36б./
1.2 Инфляцияны трлері жне оны факторлары
Брын инфляция ттенше жадайда ана алыптасатын. Мысалы, соыс кезінде мемлекет зіні скери шыындарын аржыландыру шін те кп млшерде ааз аша шыаратын. Соы екі-ш онжылдыта кптеген елдерде инфляция дайы ндіріс процесіні траты факторына айналды. Экономика теориясында, жеке аланда осы кнгі Кейнсті жатаушы экономистер инфляцияны баяу трін ндірісті дамуына осымша онды сер ететін фактор ретінде арастырады. Баяу инфляцияны саясаты ндіріс пен нары (сраным) жадайларыны згеруіне сйкес бааларды реттеп отыруа ммкіндік береді.
Баяу немесе жылжымалы инфляцияда бааны суі 10% дейін болады. Бл экономикаа ауіп туызбайды.
арынды инфляция (бааларды жылына 10% - 200%-ке дейін су трі) – экономика шін едуір иын жадай, біра іскерлік атынастарды кбі арынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оан икемделе береді.
Гиперинфляцияда бааларды жалпы дегейі мыдаан процентке ( Кэган бойынша айына 50% ) артан жадаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бааларды су арыны айналыма шыарылан аша клеміні суінен кп есе артып кетеді. Гиперинфляцияда бааларды су арыны соншалы, тіпті аша шыаратын фабрикалар аптасына тотаусыз жмыс істегенде де айналыма ажетті аша клемін шыару ммкіндігі жетпей алады екен.
Инфляция тегермелі трде болуы ммкін, яни баалар бір алыпты жне баяу седі. Бл жадайда бааларды бір жылды суіне сйкес процент кесімі (ставкасы) да седі. Нарыта тепе-тедік (тратылы) саталады. Тегермелі емес инфляция кезінде жеке тауар топтарына баа біралыпты емес, ртрлі арынмен седі. /11, 105б./
Сонымен, тосылан инфляцияны тосын инфляциядан айыра білген жн. Тосылан инфляцияны алдын ала болжауа болады, немесе оны кімет арнайы масатпен «жоспарлайды». Тосын инфляция бааларды кенеттен жне тез суінен крінеді. Мндай жадай аша айналымын жне салы жйесін бзады. Трындар бааны суінен сескеніп, олындаы аражатын сатап алу масатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондытан бааларды кенеттен, тосын трде суі трындарыны «инфляциялы тосу психологиясын» туызады. Егер тосын инфляция (бааны кенеттен суі) экономикасы дамыан елде пайда болса, ол нары жадайына атты сер етпейді. Экономикасы траты да уатты елде трындар бааны уаытша ауытуынан орыпайды; жне бааны суі аншама тез болса, соншама оны лдырап тсіп кетуі бден ммкін болатынына сенеді; сондытан олар бааны тсуін ктіп табысын немдеу масатында сатып алуды крт ысартады. Нарыты сранымны ысаруы баа денгейіне сер етеді, бааларды суі тотайды, оларды дегейі лдырап, бастапы алпына келеді.
Бл жерде алыпты ызмет атаратын нарыты шаруашылы жадайында пайда болатын белгілі Италия экономисі есімімен аталатын «Пигу сері», немесе «наты кассалы алдыты сері» деп аталатын былысты суреттедік. Айта кететін таы бір ескертпе, «Пигу сері» икемді баалар мен икемді процент жадайында жне инфляциялы тосу болмаанда ана алыптасады екен. Біраз батыс экономистеріні пікірінше, «Пигу сері» экономикада наты болатын жадайды емес, тек теориялы болжамды білдіреді. /11, 106б./
Монополияландырылан экономикада бл механизм рекет етпейді, йткені ндіруші-ксіпорынны шикізатты, материалдарды, шала фабрикаттарды, жинатау бйымдарын, жабдыты, саймандарды жеткізушілерді тандай алмайды. Ол жеткізушілер тарапынан белгіленген баалармен келісуге мжбр болады жне жоарылатылан бааларды зіні ттынушыларына, ттынушылар з кезегінде ары арай технологиялы згертіп жасау бойынша тпкі ттынушыа — халыа аударып салады. Мндай жадайда бюджет шыыстары мен кредиттерді шектеу жніндегі шаралар ндірісті лдырауына жеткізеді. Батыс елдеріні экономистері жасаан теорияларда альтернативті (балама) консепция ретінде «сраным инфляциясы» жне «шыын инфляциясы» аныталады. Бл консепцияларда инфляцияны алыптасу себептері (механиз-моделі) арастырылады.
«Сраным инфляциясы» жалпы сраным мен сыным арасындаы тепе-тедікті сраным жаынан бзылуын білдіреді. Бл жерде мемлекет шыындарыны артуы, ндіріс жне ебек ресурстарын толы іске осылан жадайында ндіріс ралдарына осымша сранымны алыптасуы жне трындарды ттынушылы ммкіншіліктеріні артуы негізгі себеп болуы ммкін. Осы жадайлара байланысты айналыма арты аша массасы шыып, жалпы баа денгейі седі. ндіріс саласында ебекпен толы амтылан жадайда айналымдаы арты тлем аша массасы шектеулі тауар сынымына тап болып, бааларды инфляциялы суін алыптастырады. Сраным инфляциясын график трінде 1 – суретте крсетілген. /2, 98б./
Жоарыда келтірілген себептерге байланысты аша массасыны суі жалпы сраным сызыын солдан оа арай жылжытады (AD1
– AD2
) жне, экономика жалпы сыным исыыны аралы (2) немесе классикалы (3) зіндісінде болса, бл баа дегейін арттырады (Р1
– Р2
), яни инфляция алыптасады. 
Шыындар инфляциясы график трінде 2 - суретте крсетілген:
Айтылан себептерге байланысты ндіріс шыындары седі, жалпы сыным исыы сола арай жылжиды (AS2 - AS1 ), баа дегейі седі (Р1 –Р2 ) ндіріс клемі ысарады (Q2 – Q1 ), яни Ж-ні наты клемі ысарады. Бааларды суі трындарды наты табысын тмендетеді. Сондытан ксіподатар ебекаыны номиналды дегейін ктеру туралы талап ояды. кімет инфляция шыындарыны орнын толтыру саясатын стануа мжбр болады. Табысты индексациялау бадарламасы экономиканы р трлі салалары шін бірдей болу ммкін емес, басаша айтанда табысты индексациялау барлы топтар шін бірдей болмайды. /2, 99б./ Инфляцияны р трін оны баса трінен ажырату те иын, олар зара тыыз байланысты трде алыптасып дамиды. Мысалы, ебеаыны суі табыс инфляциясыны себебі ретінде крінуі ммкін.
ХХ – асырды екінші жартысында жмыспен толы амту, еркін бсекелік нары жадайы, бааларды за мерзімдік тратылыы лемні бірде – бір елінде атар алыптаспаанын айту ажет. Бл кезеде баалар тотаусыз сіп отырды, ал 60 – шы жылдарды соынан бастап экономиканы лдырау жадайында да баалар сті. Дадарыс фазасында бааларды суі ХІХ асырдаы циклдер шін болмаан жадай. Бл былыс экономикада «стагфляция» деп аталады. /2, 105б./
Батыс елдерінде жинаталан тжірибе крсеткендей, инфляцияа арсы за жне ыса мерзімдік іс – шаралар саясатын олдану ажет. Мемлекетті за мерзімдік саясаты:
Жалпы инфляцияны себептері базистік атынастарды арама-айшылытарынан, экономикадаы йлесімсіздіктер мен дадарыстан, оны здігінен дамуа абілетсіздігінен, бкіл оамды ндірісті тмен тиімділігінен болады. /13, 503б./
Инфляция сырты экономикалы ызмет тарапынан арандатылуы ммкін, бл - импортталатын жне экспортталатын инфляция. Бірінші жадайда ол шетелдік валютаны шамадан тыс тсімінен жне импортты бааларды жоарылауынан туады. Тскен шетелдік валютаны коммерциялы банктер орталы банкте депозиттейді, орнына лтты валютада баламалы сома алады; банк пасивтері артады, мны зі олара несие операцияларын жне кредиттік экспансияны кеейтуге ммкіндік береді, лтты валютада номиналдандырылан аша ауымыны кбейіп кетуіне озау салады.
Экспортталатын инфляция тауарлар мен ызметтер крсетуге экспортты бааны ктерілуінен туады, бл ттынушы-елдерде, соны ішінде дамып келе жатан елдерде бааны суіне сотырады. Инфляциялар халыаралы корпорацияларды нарытардаы стемдік жадайды пайдаланатын монополияларды ызметіне озау салады. Корпорацияларды валюталы операциялары олар болан елдерде несие капиталыны осымша сынымын жасайды. Сйтіп шетелдік валютаны осымша ауымы айналыса тседі жне коммерциялы жне орталы банк-тер арылы лтты аша айналыса шыарылады.
Инфляцияныц кріну нысаны — ашаны нсыздануы мен німге, тауарлара жне ызметтерге бааны ктеріліуінде тлаланатын оны сатып алуа жарамдалыыны тиісінше тмендеуі болып табылады.
ІI. Инфляцияны леуметтік-экономикалы зардаптары
2.1 Инфляцияны леуметтік-экономикалы салдарлырыны теориялы аспектілері
Егерде лтты экономика экономикалы суі тмен тіпті нлдік арынмен мінезделсе, онда мір сру дегейі ктерілуі ммкін емес.Инфляция р трлі леуметтік-экономикалы иындытар туызады.
Инфляцияны салдарлары р алуан, зара айшылыта болады жне мынадай жадайлара кеп сотырады.
Біріншіден, ол лтты табыс пен байлыты оамны р трлі топтарымен, экономикалы жне леуметтік институттар арасында алай болса солай жне болжамсыз айта блуіне мжбр етеді.
аражаттар жеке сектордан мемлекет тарапына айта блінеді. Инфляция факторыны біреуі болып табылатын мемлекет бюджетіні тапшылыы, инфляциялы салыпен теледі. Осыны наты аша алдытарыны барлы стаушылары тлейді. Ол зімен-зі, автоматты трде тленеді, йткені инфляция кезінде аша капиталы нсызданады.Инфляциялы салы наты аша алдыы ныны тмендегенін крсетеді.
Табысты мемлекет пайдасына айта блуді келесі жолы, ол- аша басып шыаруа монополиялы ыты болуынан пайда болады. осымша басылып шыан банкноттар номиналдарыны сомасы мен оларды басып шыаруа жмсалан шыындарды айырмасы сеньораж деп аталады. Ол мемлекетті басып шыаран аша шін алатын наты ресурстарыны санына те болады. Сеньораж халыты здеріні аша алдытарыны наты нын стап тран жадайдаы инфляциялы салыа те болады.
Белгіленген табыстары бар адамдар инфляция нтижесінде наты табыстарды тмендеуінен шыына шырайды. Индексацияланан табыс алушы топтар табыстарды индексациялау жйесі олара наты жалаыны сатап алуа ммкіндік бергенше инфляциядан орана алады. Нарыта монополиялы жадайа ие болушылар здеріні наты табысын сіре алады.
Наты активтер иелеріні инфляциядан оранысы молыра болады, йткені осы тауарлар баасыны суі елдегі инфляцияны жалпы дрежесінен арты болып отырады.
Процент ставкасы згермеген траты болса, ктпеген инфляция нтижесінде кредиторлар тылыса шырайды, арыз алушылар тады. Шыындарын азайтуды кздеп, банктер арыз ставкасын жоарлатады. Осы жадай ндіріске жасалатын инвестиция клемін тмендетеді. Бл ситуация за мерзімді аспектіде Ж наты клемін азайтады жне инфляцияны жандандыра тседі.
Салы салуды погрессивтік жйесі й шаруашылытарынан аражаттар алынуын шапшандатады. Инфляция нтижесінде аша формасында жинаталан аражатты ныны тмендеуіне байланысты, жинаталан табыстар оамны крімшелерінен алынып, оны жас мшелеріні пайдасына айта блінеді.
Екіншіден, инфляцияны жоары арыны жне баа рылымыны крт згеруі фирмалар мен й шаруашылытарыны жоспарлауын иындата тседі. тижесінде бизнес жргізуде болжамсызды пен ауіп-атер кбейеді. Осыны тлемі ретінде процент ставкасы мен пайда седі. Инвестициялар ысы мерзімдік сипат ала бастайды, инвестицияны жалпы клемінде крделі рылысты лесі тмендейді жне спекулятивтік операцияларды лес салмаы се тседі. Болашата бл жадай лтты трмысын, л- ауатын жне жмыспен амтылуын тмендетуі ммкін.
шіншіден, оамны саяси тратылыы тмендейді, леуметтік шиеленіс седі. Жоары дрежелі инфляция оамны жаа рылымына кшуге жол ашады.
Тртіншіден, экономиканы ашы секторындаы бааны суіні шамамен жоары арындылыы лтты тауарларды бсекелік аблетін тмендетеді. бны нтижесінде импорт седі, экспорт тмендейді, жмыссызды кбейеді жне тауар ндірушілер ойсырады.
Бесіншіден, тратылыы жоары шетел валютасына сраныс седі. Капиталды шетелге кетуі седі, валюта нарыында спекуляция дей тседі. осылар бааны суін жылдамдатады.
Алтыншыдан, аша формасында жасалан жинаты наты ны тмендейді, наты активтерге сраныс седі. Бны нтижесінде осы тауарларды баасы, бааны жалпы дрежесіні згеруінен шапша сіп отырады. Инфляцияны жылдам жруі экономикадаы сранысты суіне дем береді, ашадан ашуа жол береді. Фирмалар мен й шаруашылытары наты активтер сатып алу шін осымша шыын жасауа мжбр болады.
Жетіншіден, мемлекеттік бюджетті рылымызгереді жне наты табыстары тмендейді. мемлекетті экспонсионистік фискалды жне монетарлы саясат жргізуге ммкіндігі шектеледі. Бюджеттік тапшылы жне мемлекеттік борыш седі. Осыларды дайы ндіру механизмі іске осылады.
Сегізіншіден, жмыспен толы амтамасыз етілмеген жадайда ызмет ететін экономикадаы орташа инфляция, халыты наты табысын шамалы тмендетіп, оны кбірек жне брыныдан да жасы ебек етуін талап етеді. Нтижесінде жылжымалы инфляция бір мезгілде экокномикалы суді тлемі жне оны стимулы болып табылады. Дефляция керісінше жмспен амтуды жне ндірістік уаттарды пайдаланылуын тмендетеді.
Тоызыншыдан, стагфляция жадайында инфляцияны жоары дрежесі лкен жмыссыздыпен штасады. Елеулі инфляция жмыспен амтуды іруге ммкііндік бермейді. Біра инфляциямен бір жатан ндіріс клемін жне жмыссыздыты, екінші жатан арасында тікелей зара байланыс болмайды. /15, 83б./
2.2 лемдік тжирибедегі инфляция салдарлары
Нарыты экономиканы нідірісті йымдастыруды болып ткен трлерімен салыстырандаы артышылыы, ол жедел экономикалы сімді амтамасыз етуге ауарлы. Алайда нарыты экономика брын болмаан апаттармен де байланысты. Сз е алдымен инфляция жне жмыссызды туралы болып отыр.
Инфляция тауарлар мен ызметтерге атысты ашаны нсыздануы болып есептеледі жне бааларды суі трінде крініс табады. Егер ткен жылдардаы баалар индексі млім болса, онда инфляция арыны аымды жне базалы кезедер баалары индекстері айырмасыны базалы кезе индексіне атынасы ретінде аныталады, ол пайызбен рнектеледі:
(1)
мнда – инфляция арыны;
Р – аымды кезе бааларыны крсеткіші;
Р 0 – базалы кезе бааларыны крсеткіші.
Инфляция арыныны кіші мндері шін «70 саныны ережесін» олдануа болады. Инфляцияны кішігірім арыны кезінде (жылына 5%-дан аз), егер 70-ті бааларды жыл сайыны су арынына блсе, онда бл – инфляция арыны екі еселенетін шамамен алынан жыл саны:
, (2)
мнда 
– шамамен алынан жылдар саны, осы уаыт ішінде инфляция арыны екі есеге лаяды;
– ТБИ-ді жыл сайыны су арыны, %.
«70 саныны ережесі» кбіне-кп наты жалпы ішкі німні немесе жеке ор жинатарыны екі еселену уаытын анытау шін олданылады.
Санды трыдан аланда, инфляция тмендегі трлерге блінеді: біркелкі – шамамен жылына 5–10%-а дейін, шоыратаушы – 20-50%-а дейін жне гиперинфляциялы – жылды крсеткіші 100%-дан астам.
лемдік тжірибеде инфляцияны гиперинфляцияа ласуыны кптеген мысалдары бар.
Инфляция дегейін лшеу шін статистер ЖІ (жалпы ішкі нім) дефляторыны крсеткішін олдануды сынады. Осы жадайда «таразы» ретінде аымдаы ЖІ-ні клемі ала шыады. Бл – Пааше баалар индексі:
(3)
мнда 
– Пааше баалар индексі;
– аымдаы кезе бааларында берілген ЖІ-ні аымдаы клемі;
– базистік кезе бааларында берілген ЖІ-ні аымдаы клемі.
Инфляцияны лшеуді баса дісі Ласпейрес баалар индексі болып табылады. Ол бааларды лшеу шін «таразы» ретінде ЖІ-ні базалы клемін олданады.
Берілген діс ттыну жне ктерме бааларын жне т.б.сімін лшеу шін кеінен пайдаланылады. Ласпейрес крсеткішіні формуласы:
(4)
мнда 
– Ласпейресті баалар индексі;
– ЖІ-ні аымдаы кезе бааларымен есептелген базалы клемі;
– базистік кезе бааларымен есептелген ЖІ-ні базалы клемі.
Тжірибе крсеткендей, Ласпейрес бойынша лшенген баалар крсеткіші бааларды суі жадайында тым жоарылатылан мнді береді. Ал ол Пааше бойынша лшенсе, онда инфляция дегейін тмендетіп жібереді.
Бізді ойымызша, осындай жадайда орташа мндерді пайдаланан жн. Оларды бірі орташа геометриялы крсеткіш ретінде есептелетін Фишер индексі болып саналады:
, (5)
мнда 
– Фишер индексі.
Ашаны санды теориясы айналым шін ажетті аша саны баа дегейіне жне нарыта айналыста жрген тауарлар мен ызметтер клеміне тікелей пропорционалды туелділікте жне аша бірлігіні айналым жылдамдыына кері туелділікте екенін крсетеді:
, (6)
мнда M – экономикадаы аша клемі;
P – бааларды орташа дегейі;
V – аша бірлігіні айналым жылдамдыы;
Y – нарыта айналыста жрген тауарлар мен ызметтер массасы. /11, 38б./
Инфляция бааларды суінен крініс табатындытан жне осы сім пайыз трінде болып келетіндіктен, бл формула инфляцияа сер ететін негізгі факторларды крсетеді.
Бл, біріншіден, тауар массасыны клемі. Дл соыс кезедерінде ндірісті азаматты салалардан бліп кету орын алады, демек, инфляция – соыстар мен ткерістерді траты серігі.
Нарыты атынастара енуді Ресейлік жне азастанды жолы басынан бастап тауарларды да, мемлекеттік бюджетті де тапшылыыны жоары дегейімен, яни мемлекеттік шыындарды мемлекеттік табыстардан асып кетуімен айындалды. Сондытан да инфляцияны орын алуы тааларлы жадай емес еді. Тменде келтірілген 1-кестеде оны клемі крсетілген.
1-кесте – Экономикалы реформа барысындаы Ресей мен азастандаы инфляция
| Жылдар |
|||||||||
| 1999 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
2006 |
2007 |
|
| Ресей |
84,4 |
36,5 |
20,2 |
18,6 |
15,1 |
13,6 |
11,0 |
10,6 |
11,5 |
| азастан |
12,5 |
17,8 |
9,8 |
6,4 |
6,6 |
6,8 |
6,7 |
7,5 |
8,4 |
| Ескерту – Р Статистика агенттігі материалдары бойынша растырылан. |
|||||||||
Инфляция аша белгілеріні айырбастауды здіксіз дерісін жне оамды капиталды дайы ндірісін амтамасыз етуге ажетті млшермен салыстыранда басы арты саныны шыарылуымен байланысты нсыздануы болып саналады десек, онда Филлипс исыы бл дерісте жмыссызды дегейі мен инфляция арыны арасындаы туелділікті сипаттайды.
Филлипс ебек німділігі суіні шамамен 2%-ды арыны кезінде лыбританиядаы жмыссызды дегейі мен инфляция арыны арасындаы ара атыс графигін жасап шыты (-сурет).
3-сурет – 1960 ж. лыбритания шін Филлипс исыы
1-суреттен крінгендей, лыбританияда баа дегейіні тратылыы жмыссызды дегейі жылына 2%-дан тмен тспеген жадайда ана саталуы ммкін, егер жмыссызды 2%-а дейін ысарса, онда баа 1%-а ктеріледі, ал 1,5%-а дейін ысарса, онда бааны суі 2,5%-ды райды.
АШ-а арналан Филлипс исыы лыбританияа арналан Филлипс исыынан шыатын нтижелерден анарлым згеше нтижелер крсетеді. Баалар тратылыына жмыссызды дегейі 5,5%-а те боланда ол жеткізіледі. лыбританияда жмыссызды дегейі 2,5% болан кезде ана баа тратылыы саталса, АШ-та 5,5%-да ана инфляция крініс табады. Баса сзбен айтанда, Филлипс исыы инфляция мен жмыссызды арасындаы балама (альтернатива) деп болжанады десек, онда мемлекеттік экономикалы саясатты дилеммасы, яни 1) жоары инфляция кезінде жмыссыздыты тмен дегейін олдау немесе 2) инфляцияны тмен дегейінде жмыссыздыты жоары дегейін олдау мселесі алдан шыады. Инфляцияны салыстырмалы трдегі жоары арынымен кресу шін мемлекет жиынты сранысты сыымдау бойынша іс-шаралар кешенін ткізуі тиіс. Бны аша клемін азайту жне мемлекеттік шыындарды ысарту кмегімен жзеге асыруа болады. Зерттеу икемді баалар жадайында жиынты сранысты ынталандыру арылы шыарылымды арттыруа баытталан саясат инфляцияа кеп рындыратынын крсетті.
Инфляциямен кресу шін кімет табыс саясатын, яни жалаы мен бааларды тікелей баылауды іске асырады. Егер табыс саясаты бюджет тапшылыын ысарту жне аша массасын баылау бойынша шаралар енетін экономикалы саясат іс-шараларыны ттас кешеніні рамдас блігі болып табылса, онда ол тиімді.
Баалар мен ебекаыны траталуы инфляцияны тмендеуіне, яни баалар сіміні орташа арыныны ысаруына алып келеді, біра бл жадайда баалар ресурстарды тиімді таратуда белсенді рл ойнаудан тысары алады. ыса мерзімде шыындар шамалы ана болуы ммкін, алайда егер ебекаы мен баалар за уаыта белгіленсе, онда ебек ресурстары мен жекелеген тауарлар тапшылыы пайда болады.
Диссертациялы жмыста экономикалы сімні траты арынына за мерзімді факторларды тарту жолымен ол жеткізілетіні атап тіледі, ол факторлар баалар тмендеуіні, наты ебекаы дегейін арттыру жне халыты мірін жасартуды алы шарты болып табылатын ебек німділігіні дайы сірілуін амтамасыз етеді. Тмен ебек німділігі – аз дегейлі ебекаыны басты себебі. Бгінгі тада уаыт бірлігі ішінде Ресейдегі жмыскер Германия мен Жапониядаы з ріптесіне араанда 5-6 есе аз нім шыарады.
Субсидия беру жйесі ксіпорындарды белгілі бір топтарын нарыты механизм ысымынан орауа баытталан. Субсидиялар ксіпорындарды кей шыындара назар аудармауына жне нарыты жадайды згерістеріне кіл блмеуіне ммкіндік береді. Жргізіліп жатан нерксіптік саясат мемлекеттік корпорацияларды немесе тіпті ттас салаларды да ресми аржыландыруды кздейді, олар стратегиялы немесе саяси трыдан ажет деп танылады. Осы салаларды (металлургия, энергетика, уе жне кеме жасау) кпшілігінде клемнен немдеу бар боландытан, кімет фирмаларды ірілендіруге ол жеткізеді. нерксіп саясаты субсидия, мемлекеттік тапсырыстар, сауда саясаты сияты трлер абылдауы ммкін.
Сауда саясаты импортты квоталар мен тарифтерді, сатып алу саясатын, экспортты несиелерді анытайды. Ресей мен азастанны алдаы ДС-на кіруіне байланысты отанды ксіпорындара з німдерін осы халыаралы йымны талаптарына сйкестендіруіне кмек крсету ажет.
Диссертациялы зерттеу нтижелері крсеткендей, аржылы тратылыа жне соан сйкес елдегі инфляциялы дерістерді дамуына сырты факторлар елеулі серін тигізеді.
Дамушы нарытара здіксіз келу стіндегі капитал аыны шін негізгі туекелдер мыналар болып есептеледі: АШ-таы пайыз млшерлемесіні ктілген дегейден асып кету ммкіндігі, валюталарды айырбас баамыны деструктивті тербелістері, туекелді инвестициялара кедергі келтіруі ммкін жаанды аржылы дисбаланстара атысты аладаушылы, геосаяси туекелдер, сол сияты лемдік нарытаы мнай сыныстарында орын алуы ммкін секірістер. Бл алыптасу стіндегі нарытардаы активтер баасы лі де болса сырты серлерге туелді екендігін длелдейді. Сондытан рбір жекелеген елде инфляцияны реттеу негіздері оны тарихи даму ерекшеліктерінен, сонымен атар экономикалы, леуметтік жне саяси жадайыны згешелігінен туындауы тиіс. Алайда бар айырмашылытарды ескергенні зінде де инфляцияны реттеу кп елдерде орта сипата ие. Ол радикалдыы, мерзімі жне ткізілу бір ізділігі бойынша ана ажыратылады. Жалпы мемлекетті деу стіндегі инфляцияа жауабы екі трлі болуы ммкін:
– халы оан нерлым зиянсыз бейімделетіндей жадай алыптастыру;
– оан арсы труа абілетті шаралар жйесін жасау.
Инфляция тауар мен аржы нарытарында жиынты сранысты жиынты сыныстан траты трде артуына алып келетін деформациялармен байланысты болу себепті антиинфляциялы реттеу шарасы міндетті трде ш блоктан, яни жиынты сранысты реттеу, жиынты сынысты реттеу жне валюталы реттеуден трады.
Макроэкономикалы аспект аша-несие, бюджет-салы жне валюталы саясатты тауар, аша жне валюта нарытарына сер ету мселелерін амтиды. Антиинфляциялы саясатты андай да бір ралын абылдау наты экономикалы жадайды ерекшеліктерін сипаттайтын шарттарды нерлым лкен клемін баалау нтижесі болып табылады. Антиинфляциялы саясат лемдік тжірибеде р трлі бюджет-салы, аша-несие іс-шараларын, тратандыру бадарламалары мен ресурстарды реттеу жне блу бойынша іс-имылдарды бай ассортиментіне ие деп саналады. Сраныс инфляциясы туындаанда, оны баылау шін шектеуші немесе тойтарушы бюджет-салы саясаты ажет. Бл жадайда кімет мемлекеттік шыындарды азайта жне салытарды ктере алады.
Валюталы реттеу – валюталы саясатты іске асыру ралдарыны бірі. Валюталы саясатты келесідей негізгі нысандары олданылады: дисконтты, девиз саясаты жне оны бір трі – валюталы интервенция, валюталы орларды ртараптандыру, валюталы шектеулер, валютаны айырбасталу дрежесін реттеу, айырбас баамыны режимі, девальвация, ревальвация.
Валюталы саясат нысандарыны бірі ретінде валюталы шектеулер отын-отын пайдаланылады. Олар валюталы баылауды рамдас блігі болып табылады, оан мемлекетті крсетілген операцияларды адаалау, тіркеу, статистикалы есепке алу бойынша шаралары кіреді.
Антиинфляциялы, рі тратандыру бадарламасын жзеге асыруда инфляцияны реттеуді ортодоксалды жне гетеродоксалды дістеріне баса назар аударылады.
Ортодоксалды дісте мемлекеттік бюджет тапшылыын мемлекеттік шыындарды (басару, ораныс салалары, леуметтік масаттар, мемлекеттік секторды олдау, мемлекеттік субсидиялар мен крделі аржы, т.б.) азайту ана емес, сондай-а салыты ауыртпалыты кшейту есебінен ысартуа ерекше кіл блінеді. ата бюджет-салы саясаты аша-несие саясатын кшейту жолымен абаттаса жреді, бл «ымбат ашалар» саясатында, яни аша эмиссиясын шектеу, ОБ несиелерін ысарту, пайызды есептік млшерлемесін арттыру, резервтік талаптар нормасын лайту, мемлекеттік баалы ааздарды ор нарыында сату, т.б. іске асады.
Ортодоксалды дісті экономикалы тратандырушыны («зкір» деп аталынатын стабилизаторды) тадауымен байланысты екі негізгі трі бар. Бірінші жадайда аша зкірі тадалады, яни негізіне алымалы айырбас баамына ие ата бюджет-салы жне аша-несие саясатына негізделген монетарлы дістер аланады, бндайда антиинфляциялы шаралар ретінде жиынты сранысты ысаруы мен аша массасыны шектелуі ала шыады. Екінші жадайда валюталы зкір тадап алынады, онда басты назар басарылатын девальвация, валюталы дліз орнату, белгіленген баам жолымен айырбас баамын тратандыруа аударылады; крсетілген шара инфляциялы ктілімді тмендетуге, экономикалы субъектілер іс-рекетін алдын ала болжау дрежесін арттыруа ммкіндік береді, ішкі бааларды жария етілген баама байлап тастайды, сйтіп антиинфляциялы салдар иеленеді.
Гетеродоксалды дісте баалар мен табыстара атысты олданылатын тратылы саясатына баса назар аударылады, дегенмен бл кезде ортодоксалды дісті екі зкірін де, басаша айтанда, монетарлы саясат пен айырбас баамын тратандыруды з ішіне тартуы ммкін. гіме баалар мен табыстарды шын мнісіндегі (кбінесе, уаытша) траталуы жайында озалып отыр, бл аржылы тратылыты шінші «зкіріні» пайда болуын білдіреді.
Инфляцияны суі ндіріс клемін ысартады. Жоары инфляцияны экономикаа за мерзімді сері жаымсыз болма. Елдерді кп блігін амту жолымен жргізілген зерттеулер жоары инфляцияны он жылды кезеге, сіресе жылына 10–20%-дан асатын тріне есептелуі экономикалы сімні деуімен емес, айта тежелуімен байланысты. Брын орталытандырылан жоспарлы экономика иеленген елдерді кбінде инфляцияны салыстырмалы трдегі тмен дегейде тратандыраннан кейін ана жаымды экономикалы сімді айтадан амтамаыз ету ммкін болды.
Талдау керсеткендей, инфляция дегейін тмендетуге кмектесетін механизмдерді (тетіктерді) тадау р елде ата, рі жеке-жеке іске асырылды. Инфляцияны р елдегі з себептері де, сол сияты су арыны да р трлі. Олар уаыт жнінен де бір-бірінен алша. Егер Латын Америкасы елдерінде инфляцияны су арыны 70–80 жылдарда 300%-а жетсе, Жапонияда олар нлге те дерлік болды. Сонда да инфляция арыны крінуіні е шеткі крсеткіштеріне кіл блсек, онда соыстан кейінгі кезеге тотаусыз да біркелкі инфляция тн болан.
Егер антиинфляциялы саясат тжірибесіне тікелей назар аударса, онда р трлі дамыан да, дамушы да батыс елдеріндегі жоары инфляциямен кресті басым кпшілік мысалдары оларды бл жолда аралас бадарламаларды пайдаланандыын крсетеді. Бнда ортодоксалды да, гетеродоксалды да бадарлама шаралары йлесім тапан.
Ресейлік реформаны, детте, аржы тратылыыны ортодоксалды типімен байланыстырады. Сонымен атар гетеродоксалды сипата ие шаралар да олданылан. Оларды кейбірі ашы сипат иеленді (энергоорлар, темір жол транспорты, коммуналды ызмет, т.б. бааларын біртіндеп жіберу; 1994 жыла дейін ебекаыны арттыруа салынатын салыты мір сруі; бюджеттік ая жмыскерлеріні жалаысы бойынша бірттас тарифтерді енгізу); басалары кбіне-кп леуметтік трыдан зиянды сипат (бааларды ырытандыру нтижесінде халыты ашалай салымдарыны нсыздануы, жалаыны жаппай тленбеуі) иелене отырып, жанама трде іске асырылды.
Инфляцияны ауыздытауды ажеттігі бюджет-салы жне аша-несие саясатын атайтуды талап етті. Осымен сйкес 1995 жылды ортасынан бастап валюталы дліз орнату жолымен рубльді доллара бір жаты байлап ою режимі енгізілді, бл сол кезде елдегі инфляциялы ктілімді шектеуге ммкіндік берді.
Бндай баам саясаты 1997 жылы арашадаы аржы дадарысына дейін жргізілді, бл кезде резидент еместерді мемлекеттік баалы ааздар нын елеулі трде тсіруі, ал кейіннен банк жйесіндегі еркін аша ралдарыны шапша ктерілген дегейі шетелдік валютаа сранысты траты да айтарлытай лаюына алып келді. Сол кезде Ресей Банкі ішкі валюталы нарыа интервенция жасау кмегімен айырбас баамы дегейін олдауа мжбр болды.
1998 ж. тамыз айынан бастап Ресейде бірінші орына те иын міндет, яни дефолтты дефолт-юреге айналуына жол бермеу мселесі шыты. Бл жадайда Ресей Банкі кіметпен келісе отырып, алымалы айырбас баамы саясатын абылдады.
Ресейдегі 1998 ж. 17 тамыз оиасы аржы дадарысы мен аржы нарыыны жекелеген сегменттеріні тепе-тедігіні бзылуы кезінде мемлекетті тек жекелеген нарыты ралдар кмегі арылы аша-несие саласында жріп жатан дерістерді басару бойынша ммкіндіктері жадайды тбірімен згерту шін жеткіліксіз боландыын крсетті.
Сырты арыз тріндегі капитал аыныны дегейін зерттеу кезінде елді резервтік активтеріні крсеткіштерін баылау ажет. ХВ-ны тлем балансы бойынша нсауына сйкес резервтік активтер – сырты міндеттемелерді тікелей жедел тлеуге, елді валюталы баамын реттеуге жне т.б. масаттара дайын елді сырты активтері. Сырты активтерге резервтік активтерді атынасы, оны ішінде активтерді ыса мерзімді арыза атынасы капиталды халыаралы нарытаы згерістері кезінде елді туекелдік дегейіні пайдалы крсеткіші болып табылады. ыса мерзімді арызды клемі, детте, бір жыл ішінде тлеу ажет арызды крсетеді, сондытан арыз алуды сырты кздері болмаан жадайда елді тлем абілетіні пайдалы крсеткіші болып саналады. ыса мерзімді сырты арыздардаы резервтік активтерді лесі нерлым аз болса, дадарысты пайда болу ммкіндігі сорлым жоары болады. /14. 103б/
2.3 азастандаы инфляцияны тигізген леуметтік-экономикалы зардаптары
Инфляцияны зардаптары крделі жне кп трлі болып келеді. Инфляцияны жоары дегейі баа мен пайда нормасын жоарлатып, уаытша коньюнктураны жандандырады. Процесті ушыуы барысында инфляция дайы ндіріске кедергі келтіріп, оамдаы экономикалы жне леуметтік шиеліністерді тередетеді. Инфляция атын текіректеп шауып, бой бермеген кезіндегідей шаруашылыты шырын бзып, айтарлытай зиян келтіріп, экономикалы саясаииы жргізуге жол бермейді. Бааны р трлі суі экономика салаларыны арасындаы сйкестілікті бзып, ттынушылар сранысын бркемелеп, ішкі нарыта тауарлар ткізуді иындатады. Мндай инфляция ттынушыны ашадан тауара ауысуын кшейтіп, бл процесті таудан аан тасына айналдырып, тауара тапшылы тудырып, аша орлануына ынтаны жойып, аша-несие жйесіні ызметін бзады. Бдан баса халыты жинаы нсызданады, банктер несие беретін мекемелер зиян шегеді. ндірісті интернационалдануы инфляцияны бір елден екіншісіне аударады, халыаралы валюта жне несие атынастары крделенеді. /6, 133б./
Инфляцияны леуметтік зардаптары да бар, ол лтты табысты айта бледі, халыа салы стіне салы болып, номеналды жне наты жалаыны су арынын ызметтер мен тауарлар баасыны крт суінен кейін алдырады. Инфляция зардабын барлы жалдамалы жмысшылар, еркін ксіп иелері, зейнеткелер т.б. басынан ткізеді.
| 2007 жылды азанына |
2007 жылды антар -азанына 2006 жылды атар-азанына |
|||
| 2007 ж ыркйегіне |
2006ж желтосанына |
2006 ж азанына |
||
| Бралы тауарлар мен ызметтер |
4,4 |
13,4 |
15,3 |
9,2 |
| Азы тлік тауарлары |
6,5 |
18,6 |
21,2 |
9,5 |
| Азы тлік емес тауарлар |
2,5 |
7,3 |
8,4 |
7,3 |
| Аылы ызметтер |
4,2 |
11,9 |
13,3 |
11,0 |
2-кесте- 2007 жылды азанында азастан Республикасындаы инфляция 4,4% рады/9/.
Жалпы тпелі экономикаа ие елдер тжірибесі тратылыа, егер ол парасатты макроэкономикалы саясат трысынан олдау тапса, айырбас баамы базасында ана емес, сонымен бірге ашалай негізде де ол жеткізуге болатындыын крсетті.
Тмендегі кестеде крсетілгендей, азастанны ыса мерзімді сырты арыздаы резервтер лесі те жоары. 2004 жылы резервтік активтер ыса мерзімді сырты арыздан екі есе асып кеткен. Бл азастан ажет болан жадайда бір жыла дейінгі ыса мерзімді міндеттемелерді жабуа дайын екенін крсетеді. Біра 2005 жылы жадай крт згерді. Елде жиналып алан ыса мерзімді сырты арыз клемін резервтер енді жаба алмайтын болды.
3-кесте – Халыаралы инвестициялы ахуал бойынша тімділік крсеткіштері
Млн. АШ долл.
| Жылдар |
||||||||
| Крсеткіштер |
1999 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
2006 |
| Резервтік активтер |
2003 |
2096 |
2508 |
3141 |
4962 |
9280 |
7070 |
19113 |
| Жалпы сырты арыз |
12081 |
12685 |
15157 |
18251 |
22920 |
32946 |
43539 |
73455 |
| Сырты арыздаы резервтер лесі, % |
17 |
17 |
17 |
17 |
22 |
28 |
16 |
26 |
| ыса мерзімді сырты арыз |
1805 |
1021 |
1366 |
2360 |
3771 |
3941 |
8020 |
7253 |
| ыса мерзімді сырты арыздар бойынша резервтер лесі, % |
111 |
205 |
184 |
133 |
132 |
235 |
88 |
264 |
| ЖІ-ге аымдаы шот балансыны лесі, % |
-1.41 |
2.00 |
-6.28 |
-4.16 |
-0.88 |
1.34 |
-0.97 |
-2,3 |
| Экспорттаы сырты арызды лесі, % |
175 |
123 |
148 |
157 |
153 |
145 |
142 |
177 |
| Ескерту – Р Б деректері бойынша автор растыран. |
||||||||
1994 жылы Венесуэлада болан дадарыса дейін осы крсеткіш азастана араанда елеулі жоары болды жне ол 250%-ды рады. Біра Венесуэланы тауар мен ызмет экспортындаы сырты арызыны лесі азастана араанда екі есе жоары болды, яни экспортты тсім елді арызын 280%-а амтамасыз ете алмады, ал осы уаытта азастанда бл крсеткіш 177%-ды рады.
Халыаралы инвестициялы позиция (кзарас) мліметтері бойынша нетто-позиция елді тлем абілеті туекелділігіні крсеткіші болып саналады. 3-кестеден крініп трандай, азастан 1998 жылдан бастап, жарамсыз нетто-позицияны сатап келеді. Сырты міндеттемелерді ел активтерінен шапша артуы 2000 жылы орын алды жне сол уаыттан бері жаымсыз сім рдісіне ие.
4-кесте – азастанны халыаралы нетто-позициясы
Млн. АШ доллары
| Жылдар |
||||||||
| Крсеткіштер |
1998 |
1999 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
| Сырты активтер |
2391 |
2599 |
4613 |
6117 |
9322 |
14284 |
23071 |
30159 |
| Ішкі міндеттемелер |
3596 |
3669 |
15727 |
19192 |
23056 |
29042 |
38773 |
50436 |
| Нетто-позиция |
-1205 |
-1070 |
-11114 |
-13075 |
-13735 |
-14758 |
-15702 |
-20277 |
| Нетто-позицияны сімі, алдыы кеземен салыстыранда, % |
-3866 |
11 |
-939 |
-18 |
-5 |
-7 |
-6 |
-29 |
| Ескерту – Р Б деректері бойынша автор растыран. |
||||||||
Сйтіп, азастана сырты арыздар, арызды баалы ааздар шыарылымы трінде келетін капитал аымы азастанны сырты арызыны клемін одан рі лайтады. /14, 93б./
лтты Банк кіметке несиелер бермейді, зіні мемлекеттік баалы ааздар оржынын млдем лайтпайды. Коммерциялы банктерді айта аржыландыру мардымсыз клемдерде жргізіледі. Валюталы резервтерді арттыру нтижесінде туындайтын ашалай сыныстарды артышылыын залалсыздандыру масатымен лтты Банк коммерциялы банктерден депозиттер тартады.
Баса да тауарлар трізді баасы сетін доллар баамы инфляцияа сер етеді. Бл фактор импортталушы инфляция трлеріне атысты. Сатып алынатын долларлар елдегі тауарлар мен ызметтер баасыны сомалы клемін ктереді, яни ксіпорындар, банктер жне трындар тарапынан лтты валюта мен осымша тлем тлеуге абілетті сраныса ажеттілік бар. Экономиканы «долларизация» жадайында мемлекет инфляцияны монетарлы діспен баылау ммкіндігінен айрылады, йткені тауарлара сыныс тек тегеге ана емес, ткізілетін клемі белгісіз доллара да болады.
Доллара араандаы теге баамыны тмендеуі бааны инфляциялы суіні белсенді факторы болды, йткені импортты тауарлар азастан ттыну нарыыны жартысын рады. Импортталатын инфляцияны тетіктері доллар мен баса да шетел валюталарына жоары сранысты пайда болуынан айын крінді.
Соы уаытта кімет пен лтты Банк зіні аша-несие саясатында екі масата жетуге мтылуда. Бірінші масат – инфляцияны тмендету, екіншісі – экономиканы наты секторы жадайыны нашарламауы шін тегені тиімді баамын стап тру болып табылады. Бл масаттар іс жзінде бір-біріне арама-айшы. Бюджет тапшылыы мен мемлекетті ірі арызды ттыну ммкіндігі жо кезде инфляцияны тмендету те иын емес. Бюджет тапшылыы инфляцияны айталама факторы болып табылады, йткені ол шыындарды инфляциясынан жне осыан байланысты мемлекет кірістеріні нсыздануынан туады. Бюджет тапшылыы азастанны егемендігі жадайында да саталып отыр: ол 1991ж. бюджетті блігінде 20,4%, 1992-8,6%, 1993-11,9%, 1994-10,2%, 1995-17,4%, 1996-15,4%, 1997-17,7%, 1998-18%, 1999-14,3%, 2000-9,8%,20016,4% райды. 2002 жылы республикалы бюджетті тапшылыы 4,7 миллиард тегені (ЖІ-ге 0,12%) раса , 2003 жылы ол 53,4 миллиард тегені немесе ЖІ-ге 1,2% рады. /5, 107б./
Сонымен бірге бл наты, атаулы нында крініс табатын теге баамын білдіреді, ол з кезегінде импортты суіне, экспорттаушылар жадайыны нашарлауына жне ндірісті лдырауына келіп сотырады.
Соы уаытта лемдік нарыта орын алан рдіс азастан макроэкономикасыны дамуына жаымды сер еткенмен, бірнеше мселені де туындатты. Соны бірі – ксіпорындарды наты секторлары мен коммерциялы банктерді сырттан арыз алуы, оны ішінде банк жйесіні шартты трдегі тімділігі. Сырты аржыландыруды оматылыы ішкі несиелеу клемін арттырды.
Екінші дегейлі банктер жргізген белсенді несие саясаты аша клеміні сімін жне соан сйкес айналымдаы олма-ол ашаны, е бастысы ттынушы сранысыны суін туындатты.Жыл сайын ебекаы млшеріні ктерілуі есебінен трындарды ттыну абілеті артты. /9, 23б./
2006 жылы 2005 жылмен салыстыранда ебекаы 19,7%-а, наты кріністе – 10,2%-а сті. Ебекаыны суі елдегі экономикалы белсенділікті артуымен айындалады. Экономиканы бюджеттік секторындаы ебекаы суіні артынша баса салаларда да сонымен млшерлес сім ере жрді.
Экономикада инфляциялы кріністі саталуы аша агрегаттарыны елеулі суіне себеп болды. азастан Республикасы лтты Банкіні халыаралы таза резервтеріні суі 2006 жылы оны аржылы базасыны 26,5 пайыза, яни 1501,5 млрд. тегеге дейін кееюіне ммкіндік жасады (4-кесте).
Инфляцияны тмендеуін тізгіндеу инвестициялы белсенділік пен ттынушылы сранысы жоары экономиканы елеулі суіне арсы рекет етеді. Экономикалы ктерілу экономиканы аша клеміне толыуын туындатады. Мндай толыуды е маызды критерийі аша клеміні МЗ агрегатыны ЖІ-ге атынасы арылы танылады. 1995–2006 жылдардаы бл атынастар келесі жадайда алыптасты (-кесте).
5-кестеден крінгендей, ЖІ-ні суі экономиканы монетизациялау дегейіні ктерілуінен орын алды.
Елге шетел валютасыны аылып келуі уат кздеріне лемдік бааны жоары болуымен байланысты еді, олар азастан Республикасыны лтты орына аударылуыны есебінен тазаланды. 2006 жылды аяында Р -ны активтері 13 млрд. АШ долларынан асты.
-кесте – Р-ны кезе аяындаы аша агрегаттары
Млн. АШ теге
| Жылдар |
||||||||
| 1999 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
2006 |
|
| аржылы база (резервтік ашалар) |
126749 |
134416 |
174959 |
208171 |
316962 |
577841 |
662971 |
1501500 |
| ткен кеземен салыстырандаы згерістер, % |
55,7 |
6,0 |
30,2 |
19,0 |
52,3 |
82,3 |
14,7 |
26,5 |
| МО (айналымдаы олма-ол аша) |
103486 |
106428 |
131175 |
161701 |
238730 |
379273 |
411813 |
600800 |
| М1 |
162115 |
195442 |
224234 |
287293 |
411646 |
680632 |
799401 |
874502 |
| М2 |
237260 |
290643 |
337980 |
498071 |
692844 |
1175491 |
1515962 |
1754861 |
| М3 (аша жиыны) |
273880 |
397015 |
576023 |
764954 |
971213 |
1650115 |
2065340 |
3716000 |
| ткен кезедермен салыстырандаы згерістер, % |
84,4 |
45,0 |
45,1 |
32,8 |
27,0 |
69,9 |
25,2 |
79,9 |
| Ескерту – Р Б деректері бойынша автор растыран. |
||||||||
Республиканы банк секторы капиталды халыаралы нарыынан арыз алып, арты сынысты кбейтуі ішкі валюталы нарыта елеулі ыпал крсетті. Шетел активтеріне аржы салу клемі айтарлытай дамыаны байалды. Банктерді шетел инвестициялары трінде валюталарды шетелге толассыз шыаруы, Р -ны суі, сондай-а операциялар бойынша тікелей инвестициялы аржыларды елден шыуы сраныс атынастары мен нарытаы валюта сыныстарын айтадан алпына келтірді.
6-кесте – азастандаы ЖІ мен аша клеміні атынастары
| Жылдар |
ЖІ іс жзіндегі баада, млрд теге |
Жыл аяындаы МЗ, млрд тенге |
ЖІ-ге МЗ атынасы, % |
| 1995 |
1014,2 |
115,7 |
11,4 |
| 1996 |
1415,8 |
135,0 |
9,5 |
| 1997 |
1672,1 |
173,0 |
10,3 |
| 1998 |
1733,3 |
148,5 |
8,6 |
| 1999 |
2016,5 |
273,9 |
13,6 |
| 2000 |
2600,0 |
397,0 |
15,3 |
| 2001 |
3250,6 |
376,0 |
17,7 |
| 2002 |
3747,2 |
764,9 |
20,4 |
| 2003 |
4449,8 |
969,9 |
21,8 |
| 2004 |
5542,5 |
1650,1 |
29,8 |
| 2005 |
6867,0 |
1881,3 |
27,4 |
| 2006 |
9738,8 |
3716,0 |
38,2 |
| Ескерту – Р Статистика агенттігіні деректері бойынша автор раан. |
|||
лемдік тауар нарыында азастан экспортыны негізгі тауарларына бааны суі отанды ндірушілерді ішкі нарыта з тауарларыны баасын соан сйкес ктеруіне мжбр етті. Бір жаынан, мемлекеттік бюджет шыыныны суі экономикалы белсенділікті ынталандырса, екінші жаынан, инфляциялы ысымды кшейтті. Ел табысыны суімен атар ктілген инфляция осымша инфляциялы фактор болды.
алыптасан макроэкономикалы жадай республиканы ттыну нарыында инфляциялы рдісті кшеюіне алып келді. Нтижесінде, ол жыл аяында (2005 жылды желтосанынан 2006 жылды желтосанына дейін) Статистика агенттігіні деректері бойынша 2006 жылы 8,4%-ды (2005 жылы 7,5% еді), ал орташа жылды инфляция – 8,6%-ды рады (-сурет).
2006 жылы инфляцияа ыпал еткен негізгі микро жне макроэкономикалы факторлара экономиканы елеулі суі, азастана шетел капиталыны здіксіз аыны, банк несиелеріні айтарлытай ктерілуі, уат жне шикізат тауарларына лемдік бааны жоары болуы жатты. /17, 54б./
4-сурет. Инфляция серпіні
ІІІ. Инфляцияны зардаптарымен кресу шараларын жетілдіру жолдары
3.1 Инфляцияа арсы саясатты жетілдіру жолдары
Инфляцияны рістеп, кшеюі экономикалы жне леуметтік арама - айшылытарды асындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны жою жне аша айналысын тратандыруа арналан шаралар олдана бастайды . Инфляция кезінде мемлекет іс - имылыны екі нсасы болады:
1) бейімделу саясатын жргізу немесе инфляцияа бейімделу;
Бл кезде табыстарды, жалаыны, пайызды лшерлемелерді, инвестицияларды индекстеу жнінде шаралар олданылады;
Компаниялар мен фирмалар ыса мерзімде жобаларды ткізеді, жеке тлалар табысты осымша кздерін іздестіреді жне т.с.с.
2) инфляцияны тмендету немесе басу жнінде инфляцияга арсы шараларды кешенін жргізу .
Инфляцияны жою жніндегі шараларды кешені оамны іс-рекет етуіні ндірістік — экономикалы, ыты, институционалды, моралды-адамгершілік сфераларыны р трлі жатарына рекет етуді амтиды десекте оларды шешушісі базалы, ндірістік — экономикалы сфера болып табылады.
Сраным инфляциясын жоюа аша жне фискалды саясатты пайдалануды біршама атардаы макроэкономикалы дістермен жетуге болады.
Инфляцияга арсы саясат — инфляциямен креске баытталан экономиканы мемлекеттік реттеу жніндегі шаралар кешені. Мндай саясатты екі негізгі жолы белгіленген дефляциялы саясат жне кірістер саясаты.
Дефляциялык, саясат — мемлекетті шыындарын азайту, несие шін пайызды млшерлемелерді арттыру, салы ауыртпалыын кшейту, аша массасын шектеу жолымен аша-несие жне салы механизмі арылы аша сранымын реттеуді арастырады. Бл саясат экономиканы суін тежейді.
Кірістер саясаты — бааа жне жалаыа оларды толытай матау немесе оларды су шегін белгілеу жолымен параллелді баылау жргізуді ажет етеді. Оны жзеге асыру леуметтік айшылытарды оздыруы ммкін. /13, 506б./
Инфляцияа арсы саясат ашалай сынымды шектеуді р трлі дістерін кіріктіреді:
1. Орталы банкті наты аша эмиссиясын ысарту арылы айналыстаы аша массасыны ауымын азайту.
2. Барлы несие ресурстарын ымбаттату жне олара ол жететіндігін азайту масатында орталытандырылан кредитер шін айта аржыландыруды есептік млшерлемесін арттыру.
3. Кредит мультипликаторын ысу жне коммерциялы банктерді кредит экспансиясын шектеуге жету шін Орталы банкті коммерциялы банктерге резервтік талаптарын арттыру.
4. Сондай масаттарда Орталы банкті кедитерін тікелей ысарту. /10, 155б./
Инфляцияа арсы фискалды саясат салытарды кбейту, мемлекетті шыыстарын ысарту жне осыны негізінде мемлекеттік бюджетті тапшылыын тмендету арылы жргізіледі.
Салы саясаты инфляция жадайында екі зара байланысты, біра айшылыты міндеттерді шешуі тиіс:
бірішіден, мемлекеттік бюджетті тендестігіне жету жне тапшылыын жою шін оны кірістеріні дегейін ктеру керек;
екіншіден, экономиканы бастапы буындарында - ндіріс пен айырбас сферасында экономикалык белсенділікті жандандыру ажет.
Инфляцияа арсы салы саясаты жанама салы салуды ысартуда болып отыр . Жанама салытарды инфляциялы сипаты болады, йткені олар бааны сіреді, сранымды ысартады. Жоары салытарды іс - рекетіні екінші аспекті ндіріске оларды ысымы болып табылады, бл сынымды шектейді. шіншіден, едуір салы ауыртпалыы, деттегідей, салы жйесін крделілендіретін кптеген салытарды іс-рекетімен байланыстырылады, мны зі салытан жалтарынуа кеп сотырады.
Сондытан инфляция кезінде ттынуа салы салуа акцентпен жеілдіктеуді шарттарымен ауыртпалы тсірмейтін арапайым жне сенімді салы жйесі туірірек болады. Бл талаптара айтарлытай дрежеде табыса салынатын салы пен млік нына арай млшерлемелерді жіктеуді жоары дрежесі бар млік салыы сай келеді.
Мемлекетті шыыстарын ысарту бл процесті бюджет сферасына да, мемлекетті шаруашьшы жргізуші субьектілеріне атысты материалды ндіріс сферасына да таратуды ажет етеді. Бл жерде мынаны ойда стаан жн: соы жадайда инфляцияа арсы шаралар инфляцияны екінші рамдас блігіне - шыындар немесе ндірушілер инфляциясына атысты болып отыр, сондытан оларды ыпалы блек арастырылатын болады. Бл жнінде инфляцияны екі трі мен арсы рекетті кешенді дістері себептеріні зара байланысы байалады.
Жалпы мемлекеттік жне жергілікті дегейлерді бюджет шыыстары жайында басты баыт барлы ммкін болатын баптар бойынша оларды барынша ысарту болып табылады. лбетте, зейнеткерлерді, оушыларды, тіркелген кірістері бар ызметкерлерді орау жніндегі міршендік маызды леуметтік ажеттіліктер амтамассыз етілуі тиіс.
Бюджет шыыстарын шектеуге мыналар арылы жетуге болады:
а) тура дістермен — шектеумен (рестрикциялармен), яни занамалы актілер немесе кілетті мемлекеттік органдарды кімі негізінде ол жеткен дегеймен салыстыранда оларды мжбрлеу арылы;
) секвестірлеу дісімен — барлы шыыстарды ртрлі факторлармен аныталатын тмендетуді берілген жалпы млшеріне сйкес йлесімді тмендетумен;
б) олда бар кірістерді дегейін баылаумен;
в) мемлекеттік бюджет тапшьшылыыны дегейін шектеумен.
Кез келген жадайда шыыстарды ысарту дамуды кптеген лтты бадарламаларыны іс-имылын, тез айтарым бермейтін ртрлі лайыты жобалардан, шаралардан бас тартуды жне т.с.с. шалады.
Мыналарды нтижесінде инфляцияны екінші типін—шыындарды (ндірушілер инфляциясыны) суінен туатын инфляцияны жою проблемаларын шешу нерлым иыныра болып келеді:
1) жалаыны кбейту;
2) йымды сипаттаы себептер бойынша шаруашылы механизміні бзылуына байланысты ебек німіні тмендеуі;
3) шикізат жне энергетикалы ресурстар иелеріні инфляциялы тосулары, осыан арай олар ндірісті бастапы німдеріне бааны ктереді.
ндіріс шыындарымен байланысты болатын инфляцияны жою зара байланысты проблемаларды бірнеше крделі блоктарын шешуді ажет етеді. /13, 508б./
Инфляцияны тмендету проблемаларыны бірінші блогы экономикалы тратандыруды бкіл жйесіні орталы буыны ретіндегі ндірісті лдырауын жоюда болып отыр. з кезегінде ол мына зара туелді проблемалара шырайды.
Біріншіден, ебек німділігіні уждемелік ынталандырмаларын, оны тиімді нтижелеріне ынталылыты кшейту меселелерін шешу, басымды ретіндегі ндірістік ебек ызметін алпына келтіру. Бан ажырлы ебек пен оны нтижелеріні арасында тікелей байланыс болатын жекеше ндірістік секторды дамыту негізінде ол жетеді.
Сауда - делдалды сфераа араанда ндірістік сфераны басымдыын амтамасыз ету ажет. ндірістік сфераны дамуын ктермелеуге салытарды жеілдік жйесімен, несиені кедергісіз алумен жне несиелер бойынша тмендетілген пайызды млшерлемелермен, дайы ндіріс, ебекке аы тлеу орларына даму шін олайлы экономикалы нормативтерді, аударымдарды белгілеумен жне т.с.с. жетуге болады, ажетті жадайда ндірістік сектор ызметіні басым трлерін аржыландыру жолымен тікелей олдау жзеге асырылды. /3, 52б./
Инфляцияны жеіп шыу жніндегі шаралар жйесіндегі ажетті элемент нарыты бсеке механизмі мен меншікті барлы нысандарыны шаруашылы жргізуші субъектілеріні экономикалы жауапкершілігі механизмін жасау болып табылады; аталан механизмдерді іс-имылы мына сызбаа саяды: шыындарды тмендеуі — бааларды тмендеуі — ндірісті суі есебінен таза табыс клеміні саталуы - сынымны кбеюі— сранымны анааттандырылуы.
Бсеке механизмін жасау монополияа арсы шараларды жргізумен, меншікті трлі нысандарын дамытумен, шаруашылы- аржы ызметіндегі оларды тедігін занамалы трде амтамасыз етумен байланысты болады.
Инфляцияа ыпал етуді е тбегейлі ралы экономиканы мемлекеттік реттеу шеберінде баамен жалаыа баылау ою болып табылады. Баа мен жалаыны реттеуді ауымдарын тандау ыса мерзімді саясат бадарламаларында айындалады жне кеінен инфляция дегейіне, ндіріс арынына, халыты леуметтік орауды ажеттіліктеріне арай трленіп оырады. Базалы технологиялы шекте - шикізат, отын, баса бастапы німдерді ндіруде бааны реттеуді жргізуді маызы зор .Тап оларды ны келесі технологиялы шектерді німі баасыны бкіл пирамидасыны негізіне ойылады.
Жалаыны реттеу бастапы ( ол жеткен ) дегейден ебек німділігіні наты артуына ата байланыста жзеге асырылады, йткені номиналды жалаы млшерлемелеріні ебек німділігі суіні арынына те сімі зіні сипаты бойынша инфляциялы емес болып табылады.
Сырты экономикалы ызметті амтып крсететін тлем балансы тарапынан инфляцияны тмендету шаралары оны рлымын жасартуда болады . Бірінші кезекте бл тауарлар мен ызметтерді, яни экспортты- импортты операцияларды озалысымен байланысты болатын аымдаы операциялар бойынша тендікке жетуге атысты болады.
Тлем балансыны аымдаы тапшылыын ысартуа жалпы импортталатын тауарлар мен ызметтерге ішкі сранымды отанды тауарлар мен ызметтерге ауыстыру есебінен, сондай-а сырты сраныма араанда экспортты ндірісті икемділігін арттыру есебінен жету керек. Бан реалистік дегейде валюта баамын белгілеу саясатын жргізу, инфляция-лы серпіліс кезеінде сауда жне валюталы шектеулерді тымды штасуы жне инфляция арыны тмендеген кезде сырты экономикалы атынастарды ырытандыру арылы жетеді.
Инфляцияны басаруды жасарту жне инфляцияа арсы саясат шараларыны бірі ретінде азіргі кезде инфляциялы таргеттеуге лкен маыз беріледі.
лтты Банкті негізгі міндеті ретінде бааларды тратылыын амтамасыз ету аша-кредит саясатындаы млдем жаа айындама лтты Банк жариялаан Еуроода стандарттарына жне инфляциялы таргеттеуге кшумен йлеседі. Инфляциялы таргеттеу аидатарына дайынды жне оан кшу аша базасы бойынша масатты крсеткіштерден біртіндеп бас тарта отырып, инфляция бойынша масатты крсеткіштерге кешуді болжайды. Соы жылдары формалды масатты инфляциялы крсеткіштерді белгілеуге негізделген аша-кредит саясаты нерксібі дамыан елдерде ана емес, рынокты экономикасы алыптасып келе жатан елдерде де кеінен олданылуда. Инфляцияны масатты крсеткіштер жйесі жргізілетін аша-кредит саясатына деген сенімді артырады. Инфляция бойынша масатты крсеткіштерді олданатын тпелі экономикасы бар елдер атарыны суі осы жйені артышылытары бар екендігіні жанама белгісі болады.
Австралия, Канада, Финляндия, Жаа Зеландия, Испания, Швеция, лыбритания инфляцияны масатты таргеттеуіне кшті. Сонымен атар, рынокты экономикасы алыптасып келе жатан кптеген елдер де: Бразилия, Чили, Чехия, Израиль, Польша, Отстік Африка Республикасы инфляцияны таргеттеуге кшеді. Инфляцияны масатты таргеттеуді трлі трлендірулері болады. /13, 511б./
азіргі уаытта инфляциялы таргеттеуді егізуге дайынды шеберінде мынадай шаралар абылданды. лтты Банк 2000 жылдан бастап аша-кредит саясатын жоспарлауды ш жылды дегейін белгіледі. 2004 жылдан бастап инфляция бойынша масатты керсеткіштер — базалы инфляция индексі олданыла отырып белгіленеді. Бл индекс монетарлы емес факторлар бааларыны дегейіне дадарысты ыкдалын жояды жне инфляциялы процестерді негізгі рдістерін крсетеді. 2004 жылды атарынан бастап лтты Банкті масаты ретінде бааларды тратандыру жне мемлекеттік бюджетті тапшылыын аржыландыруа тиым салу міндеті замен бекітілді, бл инфляциялы таргеттеу енгізуді ажетті шарттарыны бірі болып табылады. Елімізді орталы банкі ретінде лтты Банкті туелсіздігін кшейтетін нормативтік-ыты актілер зірленіп жатыр. Траты негізде айта аржыландыру млшерлемесін белгілеу ммкіндігі арастырылуда. 2002 жылды азан айынан бастап Халыаралы валюта оры лтты Банкке инфляциялы таргеттеу тетігін зірлеу мселелеріне атысты апаратты жне консультациялы кмек крсетіп келеді. /13, 512б./
Инфляциялы таргеттеуге кшуге ажетті база жасау шін лтты Банкті алдында біратар мынадай ірі проблемаларды шешу міндеті тр:
- ашы рынок операцияларын ке ауымды клемде жргізуге кшу шін жадайлар жасау;
- зіні баалы ааздар портфелін лайту;
- баалы ааздарды айталама рыногын дамыту;
- трансмиссиялы тетікті лгісін, яни репо млшерлемесі згерісіні инфляция дегейіне ыпалын баалауа ммкіндік жасайтын лгіні зірлеу;
- инфляциялы таргеттеуді пайдалана отырып, шешім абылдау аидаттарын іске асыру рсімін зірлеу жне т.б.
Жоарыда жазылан мселелерді ортындылай келе азіргі тада бізді экономикамызда жргізіліп жатан аша-кредит саясатындаы е тиімді жолы – инфляциялы таргеттеуді олдану. лемдік тжірибе крсеткедей бл е дрыс та, тиімді баыт болып табылады. /5, 82б./
3.2 азастан Республикасыны инфляция салдарларыны алдын алуа баытталан 2009-2010 жылдара арналан іс-имыл жоспары
2008 жылы 10 арашада Премьер- Министр Крім Мсімовты траалыымен кіметте болып ткен селекторлы кеесте азіргі кездегі леуметтік-экономикалы ахуалыны ш маызды факторына наты да толымды сипаттама берілген болатын.
10 арашадаы жадай бойынша еліміздегі инфляция дегейі 8,8% пайызды рап отыр. Бл ткен жылды сйкес мерзімімен салыстыранда 4,6% пайыза тмен. Инфляцияны болжамды млшері стіміздегі жылды аяына дейін 10 пайызды межеден аспайды. Бл ТМД мемлекеттеріні ішіндегі е тменгі крсеткіш. Саралап айтар болса, стіміздегі жылы азан айындаы млімет бойынша, инфляция дегейі Ресейде 10,6% пайыз, ырызстанда 15,6%, Беларусьте 9,4%, Украинада 16,1% пайыз болан. Сондытан еліміздегі бл саладаы жадай басалардан лдеайда туір болады деп айтуа толы негіз бар.
кімет еліміздегі жанар-жаармайды баасын едуір тмендетуге ол жеткізді. 1 арашадан бастап 1 литр А-80 маркалы бензинні баасы – 60 тегеге; АИ - 92\93 – 87 тегеге; АИ - 95\97 – 100 тегеге дейін арзандатылды. ысы дизель отыныны 1 литрі 94 тегеге дейін тмендетілетін болады.
Осы мерзім ішінде елімізде азы-тлік баасы 9,5 пайыза ктеріліп, еліміздегі инфляцияны жалпы суіне 3,9 пайыз сер еткен. Азы-тлік емес тауарлар 6,5 пайыза артып, жалпы инфляцияны суіне 2,1 пайыз сер еткен. Солай бола трса да 4 арашадаы млімет бойынша біратар тауарларды баасы атап айтанда, картоп - 4,5 пайыза ( 64 теге ), сиыр еті - 8,5 ( 573 теге ), ой еті - 5,6 (594 теге), кнбаыс майы - 3,9 ( 318теге), ант - 2,6 ( 113 теге ), нны бірінші сорты - 1,2 пайыза ( 80 теге ) тмендеген. Ал ырыабат - 4,3 пайыза, жмырта - 4 пайыза, «Амаржан» 1,04 пайыза ымбаттаан.
Ттыну тауарларыны тмен баасы – Маыстау, Атбе, араанды облыстарында е ымбат баа – Астана, Алматы, останай, Шыыс азастан, Солтстік азастан жне Жамбыл облыстарында крініс тапан. Елімізде азы-тлік ауіпсіздігін жне оларды баасыны тратылыын амтамасыз ету шін кімет траты немі мониторинг ткізіп отырады. Онда ішкі рыноктаы жне шеттен келетін азы-тлік тауарларыны баасы сараптаудан ткізіледі. Ол шін арнаулы жмыс тобы рылан. Жыл басынан бері бл жмыс тобыны алты жиналысы тті. Елімізді барлы ірлерінде маызды азы-тлік тауарларыны, оны ішінде сімдік майы, ант, кріш жне нтаталан стті жеткілікті оры жасалан. Биыл сімдік майын ндіретін даылдарды шыымы 160 мы тоннаны рады. Бл елімізді сімдік майына деген сранысыны 80 пайызын ана анааттандырады. ызылорда облысында 310 мы тонна кріш жиналды. оны 130 мы тоннасы азы тліктік сорт. Бл елімізді кріш даылына деген сранысын толы амтамасыз етуге жетеді. Еліміз бойынша 1,8 миллион ккніс, 1,9 миллион тонна картоп жиналды. Мал шаруашылыы німдері бойынша да жадай траты. стіміздегі жылы барлы мал тліктеріні сімі 4 - 5 пайызды рады.
Инфляцияа арсы креске барлы ірлердегі КК-лер белсенді ат салысуда. Олар ірлерге ккніс тауарларын жеткізу жне жылыжайлар мен ккніс оймаларыны рылысын салуа атысатын болады. 2008-2009 жылдары КК-лерді атысуымен жалпы сыйымдылыы 34,9 тонна болатын 10 ккніс оймалары салынып, пайдалануа беріледі. Сонымен бірге азастанда экспорта шыарылатын шикі мнайа салынатын баж салыын 210 АШ долларынан 139 доллара дейін, экспорта шыарылатын мазута салынатын баж салыын 130 доллардан 95 доллара дейін тмендету кзделіп отыр.
2007 жылды екінші жартысында басталан лемдік аржы рыноктарындаы трасызды азастанны даму аынына сер етті. Бл отанды банктерді сырттан аржылы ресурстарды тарту ммкіндіктеріні тмендеуіне, демек, ішкі экономиканы несиелеу клеміні ысаруынан крінді. Бдан баса, лемдік азы тлік тауарлары рыногындаы бааны шапша ктерілуі салдарынан экономикаа инфляциялы ыспаты едуір кшейтті.
азастан Республикасыны кіметі, лтты Банкі мен Каржы нарыы мен аржы йымдарын реттеу жне адаалау агенттігі лемдік аржы жне тауар рыноктарындаы трасыздыты теріс салдарын жмсартуа баытталан бірінші кезектегі шаралар кешенін жедел абылдады жне іске асырды.
тімділікті жаанды тапшылыын тудыран аржы дадарысыны екінші толыны лемдік аржы жйесіні шеберінен шыып, наты сектора едуір теріс сер етті. Содан барып лемдік экономиканы су арыныны едуір жне соны салдары ретінде тауарлар мен ызмет крсетулерге жаанды сранысты баяулауы байалды.
Бл отанды экономиканы тратандыру жне оалту жнінде осымша жаа шаралар абылдауды талап етеді.
азастан Республикасыны кіметіні, лтты Банкіні жне аржы нарыы мен аржы йымдарын реттеу жне адаалау агенттігіні Экономиканы жне аржы жйесін тратандыру жніндегі 2009-2010 жылдара арналан бірлескен іс имыл жоспары азастан Республикасы Президентіні тапсырмаларын орындау масатында зірленді жне жаанды дадарысты азастандаы леуметтік-экономикалы ахуала теріс салдарын жмсартуа жне болашатаы сапалы экономикалы су шін ажетті негізді амтамасыз етуге баытталан шаралар кешенін айындайды.
Жоспарды масаты азастандаы леуметтік-экономикалы жадайа жаанды дадарысты теріс салдарын жмсарту жне болашата сапалы экономикалы су шін ажетті негіздерді амтамасыз ету болып табылады.
Масата жету шін кімет, лтты Банк пен аржылы адаалау агенттігі мынадай бес баытта шоырланатын болады:
1. аржы секторын тратандыру.
2. Жылжымайтын млік рыногындаы проблемаларды шешу.
3. Шаын жне орта бизнесті олдау.
4. Агронерксіптік кешенді дамыту.
5. Инновациялы, индустриалды жне инфрарылымды жобаларды іске асыру.
Жобаны аржылы амтамасыз ету шін азастан Республикасыны лтты орыны 10 млрд. АШ доллары ( 1 200 млрд. теге ) клеміндегі аражат пайдаланылатын болады.
кімет, лтты Банк пен аржылы адаалау агенттігі «Самры-азына л-ауат оры жне азАгро лтты холдингі осы аражатты масатты жне тиімді жмсалуына траты мониторинг пен баылауды амтамасыз етеді.
Жоспарды іске асыру бойынша негізгі оператор болып «Самры-азына» оры шыатын болды. Ол шін кімет «Самры-азына орын 607,5 млрд. тегеге осымша капиталдандыруды жзеге асырды.
2007-2008 жылы абылданан шаралара келер болса аымдаы жылды 9 айы ішінде ЖІ-ні суі шамамен 4%- ды, жмыссызды дегейі 7%-ды рады жне ттыну бааларыны суін тратандыру ммкін болды.
Экономикалы су арыныны тмендеуі жадайында кімет контрциклды бюджет саясатын, ал лтты Банк – жаымды аша–кредит саясатын жзеге асыратын болады. Алайда экономика мен аржы секторын тратандыру шамасына арай аша-кредит жне фискалды саясаттар макроэкономикалы тратылыты амтамасыз ету, оны ішінде, инфляцияны тмен арынын стап тру масатында аталдандыратын болады. Мысалы, кіметтегі отырыста лтты Банк басшысы нуар Сйденов млімдегендей, азастанны ттыну рыногындаы ахуал инфляцияны бседеп келе жатанын крсетеді. Бас банкирді айтуына араанда, осы рдіс аымдаы жылды соына дейін саталып, келер жылы да жаласпашы. Мндай ахуал лтты Банкке инфляцияны жылды крсеткішін 10 пайыздан асырмауа ммкіндік туызады. Сонымен атар, 2009 жылы инфляцияны 7,5-9,5 пайыз дегейінде, 2010 жылы 7-9 пайыз дегейінде стап труа серін тигізеді.
Аымдаы жылы 10 айда инфляция дегейі 8,8% -ды рады, мны зі 10%-дан аспайды деген болжама сйкес келді.
Жалпы аланда тратандыру шараларын жзеге асыру арылы елімізді экономикасы 2 172 млрд. теге клемінде осымша мемлекеттік олдауа ие болады. 2007-2008 жылдары ола алынан іс шараларды жне экономиканы тратандыру жніндегі 2009-2011 жылдара арналан жоспарды орындауды нтижесінде азастанда ЖІ ні сімі 2009-2010 жылдарда 1-3 пайыз дегейінде тратайды деген болжам бар. Жоспара сйкес, 2009-2010 жылдарды соына арай инфляцияны дегейі 7-9 пайыздан, жмыссыздыты дегейі 8 пайыздан ктерілмейді. /20./
орытынды
Курсты жмысты І – блімі «Инфляцияны теориялы аспектілері, трлері мен факторлары» деп аталады, онда мынадай мселелер арастырылды:
- Инфляция тсінігі, пайда болу себептері;
- Инфляция трлері мен факторлары;
Инфляция оамда ашаны нсыздануы, бл процесс арынды да лаймалы трде жреді, тауар тапшылыы асындайды, ашалай ор жинау мддесі жойылады, аша-несие жйесіні ызметі бзылады, тауарды тауара тікелей айырбастау (бартер) кеейеді.
Инфляция жадайында кімет «ымбат – аша» саясатын стануа мжбр болды, лтты банк несие беру «процентін жне міндетті резерв нормасын те жоары дегейде стап отырды. Осылай жргізілген монетарлы (аша – аржы) саясатты нтижесінде инфляция ауыздыталды, сонымен бірге ішкі ндіріс пен нары екі – ш есе ысарды, лтты ндіріс орындары тотап алды, жмыссызды крт сті. Негізінен сырта нім шыаратын шикізат ндіру салалары жмысын тотатан жо, керісінше экспорт клемін айтарлытай сірді. Нарыа кшу жылдары азастанда брыннан алыптасан ндірісаралы диспропорциялар ысаранны орнына арта тсті.
Курсты жмысты ІІ – блімі «Инфляцияны леуметтік-экономикалы зардаптары» деп аталады, ол келесі блімшелерден трады:
- Инфляцияны леуметтік-экономикалы салдарлырыны теориялы аспектілері;
- лемдік тжирибедегі инфляция салдарлары;
- азастандаы инфляцияны тигізген леуметтік-экономикалы зардаптары;
Жмысты негізгі блімінде тжырымдалатын мселелер:
1. аржы трасыздыынан жне инфляцияны жаа орамынан ашу шін номиналды ебекаы згерістеріні арынын баалар дегейі згерістеріні арынымен штастыру сынылады, йткені табыс пен баалар ара атынасында тікелей туелділік бар. Аша массасыны сімі жылдамдыыны згерістері ыса мерзімді кезеде шыарылу дегейіне ана емес, сонымен атар инфляция дегейіне де серін тигізеді. за кезеде аша массасыны сімі жылдамдыыны згерістері тек инфляция арынына ана сер етеді. Инфляцияны рбір жаа толыны оамнан шыын талап етеді жне антиинфляциялы саясат «баасы» се тседі.
2. Шетелдік тжірибе антиинфляциялы саясатты рамдас блігі ретінде валюталы баылау мен валюталы реттеу шараларын жемісті пайдалануды кптеген мысалдарын ала тартады. Валюталы бадар траты болып транда, бндай саясат зін-зі атайды. Валюталы саясат ойдаыдай жзеге асуы шін лтты валютаны айырбасталымдылыы сынылады, біра ол аымдаы операциялар шеберінен шыпааны жн.
3. Жалпы тпелі экономикаа ие елдер тжірибесі тратылыа, егер ол парасатты макроэкономикалы саясат трысынан олдау тапса, айырбас баамы базасында ана емес, сонымен бірге ашалай негізде де ол жеткізуге болатындыын крсетті. Айырбас баамы базасында тратандыруды артышылыы инфляция тмендеуіні нерлым жылдам арынында, ндіріс пен жмысбастылыты анарлым аз тсуінде жатады.
4. азастан шін лемдік валюта тербелістеріні серінен теге баамыны тмендеуі (бекуі) арылы туындайтын импортталушы инфляция ерекше ауіпті. Ттыну тауарлары импортыны елде шыарылатын тауарлардан асып кетуі осы тауарлар баасы згерістеріні серпінін баылауа ммкіндік бермейді жне елді экономикалы, рі лтты ауіпсіздігіне атер тндіреді.
5. Аша клеміні жылдам суіне жне соан сйкес экономиканы монетизациялануын жеделдетуге жол бермеу сынылады, йткені тез судегі монетизация инфляцияны ыса мерзімді кезеде ктерілуіне, банк жйесінде тімділікті шамадан тыс орлануы инфляцияны орта мерзімді кезеде суіне, ал аша агрегаттарыны траты да елеулі артуы экономикада инфляциялы фонны саталуына сер етеді.
6. Инфляцияны су арынын ауыздытау шін айта аржыландыру млшерлемесі мен минималды резервтік талаптар нормативтеріні реттеушілік серін оларды арттыру жне «ымбат ашалар» саясатын жргізу жолымен кшейту сынылады.
7. Инфляцияны суін болдырмау масатында шетел валютасыны ке клемді тсімін залалсыздандыруды ыса мерзімді ноттар шыару, репо операциясын жргізу жне екінші дегейлі банктерден депозиттер тарту жолымен жзеге асыру сынылады.
Жмысты III блімінде келесідей мліметтер тжырымдалады:
- мемлекетті аша – кредит саясатын зірлеу жне жргізу;
- тлем жйелеріні жмыс істеуін амтамасыз ету;
- валюталы реттеуді жне валюталы баылауды жзеге асыру;
- аржы жйесіні тратылыын амтамасыз етуге ыпал ету
лтты банкті негізгі масаты мен міндеттерін осылайша тйіндеу инфляция бойынша масатты крсеткіштер шін лтты Банк жариялаан Еуроода стандартына жне инфляциялы таргеттеу принциптеріне кшуді едуір наты крсетеді.
Курсты жмысты соы блімінде келесідей мселелер келтірілді:
-Р-да инфляцияа арсы кресіні болашаа арналан баыттары;
- Инфляцияа арсы саясатты жетілдіру жолдары;
- азастан Республикасыны инфляцияа арсы 2009-2010 жылдара арналан іс-имыл жоспары;
Президентіміз Нрслтан бішлы Назарбаев 2006 жылы жолдауында айтандай: «азастан экономикасын трлаулы экономикалы рлеуді іргетасы ретінде одан рі жаарту мен ртараптандыру шін мемлкет азынагерлік, кредит-аша саясатыны, ндірісті негізгі факторларын тиімді айта сапалы нім мен ызметке деген сранысты ктермелеп отыруа міндетті. /12, 8б./
азастан экономикасын алдаы уаытта одан рі жаарту мен ртараптандыру масатында натылы трыда мынадай баыттарда баса кіл блу керек. Оны бірі - аша-кредит саясаты Аша-кредит саясатыны негізгі масаты – инфляцияны тежеуді жне оны салдырларын ауыздытауды амтамасыз ету. Бл масата жету жолындаы жауапкершілік лтты Банк пен кіметке жктеледі. Оларды олында сол шін барлы кілеттіктер мен ралдар бар. Аша-кредит саясатыны келесі міндеті – аржы нарыыны тратылыын амтамасыз ету, инфляция сіміні залалды зардаптарын тмендету, сонымен бір мезгілде экономикалы рлеуді ынталандыру шін натылы айырбас баамыны икемділігін сатап тру. Осы орайда лтты ор маызды рл атаруа тиіс. кімет ор аражатыны ашытыын жне тымды рылуы мен пайдаланылуын амтамасыз етуге тиіс деп санаймын». /8, 4б./
олданылан дебиеттер тізімі
1. Бухгалтерия-Жмабек Жанділдин «азастан экономикасыны «ызуы» андай?». // Айын апта №71 (523) 20.04.2006, бейсенбі .
2. Бимендиева Л.А. «Экономикалы су – лтты экономиканы ызмет етуіні нтижесі ретінде» // Хабаршы журналы № 6, 2004 ж.
3. Бердалиев К.Б «азастан экономикасын басару негіздері»,
Алматы – 2001 .
4. Жнісов Б., Ммбетов., Байжомартов . «Нарыты экономика негіздері» Алматы «Экономика»-2000ж
5. Кшенова Б.А. «Аша, Несие, Банктер, Валюта атынастары»
Алматы «Экономика»-2000ж
6. Маыш С.Б. «Аша айналысы жне несие», Алматы – 2000 ж .
7. Мауленова С.С. «Экономикалы теория». Алматы – 2004 .
8. Назарбаев Н.. азастан Республикасыны за мерзімдік (2030 ж. дейінгі) даму стратегиясы. Алматы - 1997
9. Райханов Н. «азастанны экономикалы реформа жолы зінше» // Аиат -1996ж
10. Ільясов .., лпыбаев С. «аржы», // Алматы,2005ж .
11. «Макроэкономика», Н.. Мамыров, М.. Тілеужанова. Алматы – Экономика, 2003ж.
12. азастан Республикасыны президентіні халыа жолдауы. 2006 жыл, маусым
13. «Банки Казахстана» №3, 2006ж. // азастан Республикасыны лтты Банкі 2006 жылды 7-мамыр №5 баспасз-релизі 2006 жылды атар-апана арналан.
14. Инфляцияны пайда болуы жне оны реттеу жолдары: лемдік тжірибе жне азастан тжірибесі // Материалы междунар. науч.-практ. конф. «Проблемы становления национальной инновационной системы и развитие научного потенциала экономики Казахстана» (16 мая 2007 г.). – Алматы, 2007, 524–536 бб. – 0,4 б.т.
15. Г.С.Вечканов, Г.Р.Вечканова «Макроэкономика» Москва 2008г
16. Егемен азастан газеті 26 араша 2008 жыл.
17. Кластерлік саясатты дамуы есебінен экономикалы даму // азЭУ хабаршысы. – Алматы: Экономика, 2007. – № 2. – 128–130 бб. – 0,4 б.т.
18. www.stat.kz
19. www.mf.minfin.kz
20. www.min.plan.kz