Мектеп жасына дейінгі бала а экологиялы т рбие беру ма ыздылы ы
СОДЕРЖАНИЕ: ІРІСПЕ Зерттеуді ккейкестілігі . Бгінгі тада бкіл адамзатты алдында тран мірлік маызы бар ауымды проблемаларды ішінде, табиатты орау мен табии ресурстарды тиімді пайдалану мселесіне ерекше кіл блінуде. лемдік тжірибе крсеткендей, кннен-кнге туындап отыран экологиялы мселелер мен оларды шешімін іздестіру зіні ккейкестілігін длелдеуде.1, К ІРІСПЕ
Зерттеуді ккейкестілігі . Бгінгі тада бкіл адамзатты алдында тран мірлік маызы бар ауымды проблемаларды ішінде, табиатты орау мен табии ресурстарды тиімді пайдалану мселесіне ерекше кіл блінуде. лемдік тжірибе крсеткендей, кннен-кнге туындап отыран экологиялы мселелер мен оларды шешімін іздестіру зіні ккейкестілігін длелдеуде. Ал бл болса здіксіз білім беру процесінде (отбасы балабаша бастауыш мектеп) балаларды экологиялы трбиелілігін дамыту ажеттілігін кн санап арттыра тседі, йткені оршаан орта мен адамны денсаулыын сатау маызды ндылыты бірі болып табылады.
Кпсатылы оу жйесінде экологиялы білім мен трбие беру мселесі бойынша «азастан Республикасыны 2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігін сатау тжырымдамасы» (2003ж.), «азастан Республикасыны Конституциясы» мен «Білім туралы» Заында, біратар сыныстар беріліп, жаа шешімге баыттап отыр. 2006 жылы абылданан «Экологиялы кодексте» мемлекеттік экологиялы саясатты дйектілікпен жзеге асыруды механизмі берілген.
Алайда жоарыда айтыландардан экологиялы білім мен трбие мселесіне бгін ана аса назар аударылып отыр деген ой туындамауы керек.
Адамзат тарихында табиатпен саналы арым-атынас жасап, оны ндылыын баалауда адам-оам-табиат дамуыны философиялы задылыын, сабатастыын ылыми трыда негіздеуде лы ойшылдар (Аристотель, Платон, Гераклит) лкен лес осан.
Экологиялы білімні ылыми-теориялы мселелері біратар алымдарды (Э.Геккель, Ч.Дарвин, Ж.Ж.Руссо, Г.Песталоцци, Ф.Дистервег, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, С.Т.Шацкий, И.Д.Зверев, Н.С.Сарыбеков, .С.Бейсенова, Ж.Жатанбаев, И.Н.Ныманов жне т.б.) зерттеулерінде арастырылады
Кптеген алымдар (М.Фамин, В.И.Фурсов, В.В.Журавлев, .Н.Нысанбаев, Ж.бділдин, Д.Кішібеков жне т.б.) экологиялы трбиені философиялы тжырымдамаларын анытап, табиата саналы кзарасты адам дниетанымыны рамды бір блігі ретінде арастыран, белгілі психологтар болса (Т.Тжібаев, М.Манов. .Алдамратов, Х.Шерьязданова жне т.б.) жеке тланы трбиелеуді психологиялы аспектілеріне мн берген.
Экологиялы трбиені теориялы-діснамалы негіздері В.А.Сухомлинский, Н.К.Скалон, А.Н.Захлебный, М.Н.Сарыбеков, Т.В.Кучер, .К.Ділімбетова, Ж.Б.Шілдебаев жне т.б. ебектерінде крініс тапса, экологиялы білім мен трбие беруді ылыми-дістемелік жолдары А.А.Сотников, К.Ж.Сарманова, ..Есназарова, К.С.рманбаева жне т.б. алымдарды ебектерінде жан-жаты зерделенген.
Адам-оам-табиат арасындаы арым-атынасты лтты салт-дстрлер мен байланысы, халы педагогикасын зерттеген алымдарды (.Жарыбаев, С.алиев, С.забаева, К.ожахметова, Р.Тлеубекова, .Аймаамбетова, Р.Дйсембінова жне т.б.) ебектерінде крініс алады.
Бастауыш сынып оушылары мен мектеп жасына дейінгі балаларды дниетанымын алыптастыру, экологиялы білім мен трбие беру мселесін тікелей зерттеген алымдарды (С.Н.Николаева, А.М.Пушнина, Н.Н.Кондратьева, Г.В.Кирикэ, Е.И.Золотова, Н.Ф.Виноградова, .А.Аймаамбетова, .М.Мханбетжанова, П.Г.Самарукова, Н.А.Рыжова, Т.В.Христовская жне т.б.) ебектерінде табиатты тланы алыптастырудаы ыпалы туралы нды ылыми-дістемелік тжырымдар берілсе, мектепке дейінгі трбие мселесін арастыран алымдарды ебектерінде (Б.Б.Баймратова, А.К.Межанова, М.С.Стімбекова, .М.Медаяова, .С.мірова, Ф.Н.Жмабекова жне т.б.) тиімді діс-тсілдер сынылады.
Кптеген алымдар жалпы білім беретін мектептерде экологиялы білім мен трбие беруді теориялы, дістемелік аспектілерін жйеге келтіреді (Н.А.Гладков, Я.И.Габев, С.Н.Назарова, Е.А.Сластенин, А.В.Чигаркин, М.Н.Фомин, Е.З.Батталханов жне т.б.), кейбірі экологиялы іс-рекетті мнін айындап, мазмнына жан-жаты сипаттама береді (С.Н.Соломина, И.Д.Лаптев, В.А.Ясвин жне т.б.).
Оытудаы сабатасты проблемасына атысты нды ой тжырымдар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренконы ебектерінде крініс алса, оытуды діснамалы станымы ретіндегі сабатасты С.М.Годник, З.А.Мукашев, А.В.Петров, А.В.Самускевич, Э.А.Баллерді ебектерінде зерделенеді.
Біратар алымдар (Б.Г.Ананьев, Ш.И.Ганелин, А.К.Бушля жне т.б.) сабатастыты аарту жйесіні р трлі буындары арасындаы байланыс ретінде арастырса, енді бірі (И.Т.Суравегина, Н.М.Мамедов, И.Д.Зверев, В.Л.Горохов, А.Н.Чилингаров, А.Н.Захлебный жне т.б.) экологиялы білімні здіксіздігін сабатасты станымын орындауды ралы деп тсінеді.
Сонымен, ылыми зерттеулер мен дебиеттерге, озы педагогикалы тжірибелерге жасаан талдау арастырылып отыран проблеманы ылыми трыда негізделмегенін длелдейді.
Демек, отбасында, балабаша мен бастауыш сыныптарда экологиялы трбие берудегі оамны сранысы мен оны жйелі трде зерттелмегені арасында; кіші жас балаларына оршаан ортаны аялай білуді сабатастыта жргізу ажеттігі мен экологиялы трбие сабатастыын амтамасыздандыратын бірыай тжырымдаманы жне оны жзеге асыруа байланысты оу-дістемелік кешенні жеткіліксіздігі арасында арама-айшылыты бар екені байалады. Осы арама- айшылытарды шешімін іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анытауа жне таырыпты « здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны ылыми-педагогикалы негіздері » деп тадауымыза негіз болды.
Зерттеу объектісі : здіксіз білім беру процесі (отбасы балабаша бастауыш мектеп).
Зерттеу пні : здіксіз білім беру процесіндегі ( отбасы балабаша бастауыш мектеп) экологиялы трбие сабатастыы.
Зерттеуді масаты: здіксіз білім беру процесіндегі ( отбасы, балабаша, бастауыш мектеп) экологиялы трбие сабатастыын теориялы-діснамалы трыда негіздеу жне дістемелік жйесін жасау.
Зерттеуді болжамы: егер, здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие беру сабатастыыны теориялы-діснамалы негіздері айындалып, рылымды жйесі, шарттары, дістемесі аныталса жне оларды жзеге асыруа байланысты тжырымдама мен соан сай дістемелік кешен жасалып, практикаа енгізілсе кіші жастаы балаларды экологиядан білімі толысып, оршаан ортаа деген аялы кзарасы алыптасады. Ал, бл болса олара табиатты орауа, онымен достасуа кмектеседі.
Зерттеуді міндеттері :
1.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны діснамалы-теориялы негіздерін анытау.
2.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны педагогикалы шарттарын жне рылымды жйесін айындау.
3.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны тжырымдамасын жасау.
4.здіксіз білім беру процесінде халы педагогикасыны кіші жас балаларына экологиялы трбие берудегі ммкіндіктерін айындау.
5. здіксіз білім беру процесіндегі кіші жас балаларыны экологиялы тбиелілігі моделін жасау.
6. здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны дістемесін жасап, оны тиімділігін эксперимент жзінде длелдеу.
Жетекші идея : здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбиені сабатастыта жзеге асыру, баланы табиатпен оам туралы дниетанымыны дрыс алыптасуына ыпал етеді.
Зерттеуді діснамалы жне теориялы негіздері н табиат пен оамны арама-айшылытарыны бірлігі туралы идеялар; оам мен табиат арасындаы йлесімділік трысындаы философиялы аидалар, диалектикалы таным теориясы, терістеуді терістеу заы, жеке тлалы, тлалы-бадарлы; іс-рекеттік теориялар; бірттас педагогикалы процесс жне ынтыматасты, ндылы теориялары райды.
Зерттеу кздері : азастан кіметіні ресми материалдары, Р Конституциясы, «Білім туралы» Заы, Р «азастан – 2030» даму стратегиясы; Р «Білім» мемлекеттік бадарламасы; «Р экологиялы білім мен трбие беруді лтты стратегиясы; «Р экологиялы ауіпсіздікті сатау»; «Экологиялы білім бадарламасы»; «азастан Республикасыны 2004–2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігі тжырымдамасы»; «Айнала оршаан ортаны орау туралы» За, «Экологиялы кодекс» жне т.б. Р Білім жне ылым министрлігіні отбасы, балабаша, бастауыш мектепке байланысты сынан жаттары (тжырымдамалары, бадарламалары, оулытар мен оу-дістемелік ралдары), педагогиканы ылыми жетістіктері мен озы тжірибелері; белгілі философтарды, экологтарды, педагогтар мен психологтарды ебектері; диссертантты жеке басыны педагогикалы жне зерттеушілік іс-тжірибесі.
Зерттеуді негізгі кезедері. Бірінші кезеде (1999–2000 жж.) арастырылып отыран проблеманы таырыбы, ылыми аппараты натыланды. Зерттеу проблемасы бойынша ресми жаттар, материалдар талданып, жйеленді, ылыми педагогикалы, психологиялы дебиеттер мен діснамалы ебектерге шолу жасалды. ылыми маалалар мен оу ралы басылым крді.
Екінші кезеде (2001–2003 жж.) зерттеу проблемасы бойынша материалдар жинау жаластырылды, жйеге келтірілді, здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны педагогикалы шарттары айындалып, тжырымдамаа ажетті материалдар срыпталып, арнайы курс материалдары мен экологиялы трбие беру бадарламасы дайындалды. Озы тжірибелер орытындыланды.
шінші кезеде (2004–2005 жж.) зерттеу материалдары рылым бойынша жйеге келтірілді, нтижелері натыланды, тжырымдама, балабаша трбиешілері мен бастауыш мектеп малімдеріне арналан арнайы курс бадарламасы, оу-дістемелік кешендер басылым крді, пайдаланылан дебиеттер жйеге келтіріліп, диссертация талапа сай рсімделді.
Трбиеші-малімдерді экологиялы білімдерін жетілдіру масатындаы арнайы курс жоспары бойынша Алматы, Атау, Астана, Атырау, Талдыоран, Шымкент алаларындаы облысты малімдерді білімін жетілдіру институттарында курстар ткізіліп, экспериментті орытындылау жмыстары жргізілді. Жинаталан теориялы жне практикалы материалдар орытындыланып, жйеленді.
Зерттеу дістері : зерттеу проблемасы бойынша ылыми дебиеттерге, мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш мектеп жаттарына талдау беру, озы тжірибелерді зерделеу, сауалнама, гімелесу, тест, дегейлік баылаулар, педагогикалы эксперимент, алынан нтижелерді срыптау, математикалы трыда деу.
Зерттеу базасы : Алматы (№№ 88, 130, 139), Атау (№№ 46, №59), Талдыоран (№45), Астана (№70) алаларыны, Атырау облысы, Жылой ауданы, Сарыамыс ауылы орта мектебіні бастауыш сыныптары жне Алматы аласыны (№№ 342, 279, 125, 337, 40) балабашалары, Республикалы, Алматы облысты жне алалы малімдер білімін жетілдіру институттары.
Зерттеуді ылыми жаалыы мен теориялы мні :
1.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны діснамалы-теориялы негіздері аныталды.
2.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны педагогикалы шарттары жне рылымды жйесі аныталды
3.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны тжырымдамасы жасалды.
4 здіксіз білім беру процесінде аза халы педагогикасыны кіші жас балаларына экологиялы трбие берудегі ммкіндіктері негізделді.
5.здіксіз білім беру процесіндегі кіші жас балаларыны экологиялы трбиелілігі моделі жасалды.
6.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны дістемесі жасалды.
Зерттеуді практикалы мні. Отбасы, балабаша, бастауыш мектептерге арнап:
«здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыы» тжырымдамасы;
- «Экологиялы трбие» бадарламасы;
- Р Білім жне ылым министрлігіні сынуымен дайындалан «Айналаны оршаан орта. Экология» (аза жне орыс тілінде) экологиялы трбие беру кешені;
- трбиешілер мен бастауыш мектеп малімдеріне арналан дістемелік нсаулар жасалды.
Зерттеу нтижелерін отбасы трбиесінде, мектепке дейінгі мекемелерде, бастауыш білім беретін мектептерде, арнайы жне жоары педагогикалы оу орындарында, педагог кадрлар біліктілігін жетілдіретін мекемелерде пайдалануа болады.
орауа мынадай аидалар сынылады :
1.здіксіз білім беру процесінде отбасы балабаша бастауыш мектепте экологиялы трбиені сабатастыта жргізілуі, кіші жас балаларыны осы саладан мегерген білім, іскерлік дадысыны жйелі, бірізділікте алыптасуына жне олара кнделікті мірде тиімді пайдалана білуіне кмектеседі.
2.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыы мынадай педагогикалы шарттарды ескерумен (сабатастыты жетекші идея бойынша жзеге асырылуы; білімді р пндерден мегерілетін ымдарды жалпылыына сйене отырып сабатастыта жргізу ммкіндігі; оршаан орта мен табиаттаы мінез-лы ережелерін, пайдалы іс-рекет дадыларын дамытуды ртрлі дістерін олдана отырып, балаларды табиат жніндегі шыармашылы рекетке баулу ммкіндігі; аталан шарттарды рбір таырыптарда сабатастыта жзеге асырылуы) рылымды жйені (мазмны, принциптері, діс-тсілдері оны отайландыру жолдары, формалары мен баыттары) анытаумен амтамасыздандырылады.
3.«здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыы» тжырымдамасы, экология пні бадарламалары мен оулытары мазмнын балаларды жас ерекшеліктеріне арай сабатастыта руда ылыма негізделген тжырымдамалы кзараста баыт-бадар береді.
4.аза халы педагогикасыны мазмнды сипаты, оны здіксіз білім беру процесінде кіші жастаы балалара экологиялы трбие берудегі ммкіндіктеріні жоары екендігін длелдейді.
5.здіксіз білім беру процесіндегі кіші жас балаларыны экологиялы трбиелілігі моделі мотивациялы-ндылы, эмоционалды-сезімдік, іс-рекеттік компоненттеріні бірлігінде байалады жне наты крсеткіштер, лшемдер мен дегейлер арылы сипатталады.
6. здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны біз жасаан дістемесі мен ылыми дістемелік кешендер кіші жастаы балаларды экологиялы трбиелілігі дегейін ктеруді амтамасыздандырады.
Зерттеу нтижелеріні длелділігі мен негізділігі ылыми-теориялы жне практикалы трыда длелденуімен; зерттеу мазмныны ылыми аппарата сай келуімен; зерттеу пніне сйкес кешенді дістерді олданумен; эксперимент жмыстарыны жоспарлы кезеділігімен; сынылан дістемені тиімділігімен; бастапы жне соы нтижелерді орытындылаумен; балабаша мен бастауыш мектептерде оларды тиімділігін эксперимент жзінде тексерумен жне оу-трбие процесінде ке клемде пайдаланылуымен амтамасыз етіледі.
Зерттеу нтижелерін сынатан ткізу жне практикаа ендіру . Зерттеу
жмысыны негізгі аидалары мен нтижелері халыаралы, республикалы, облысты ылыми-теориялы, ылыми-практикалы конференцияларда баяндалды: «Мектептегі білім беруді сапасы: азіргі жадайы, даму рдісі жне болашаы» (18–19 мамыр, 2000, Алматы), «азастандаы география жне экология ылымдарыны дамуы» (27–28 наурыз, 2002, Алматы), «азіргі тадаы мектепке дейінгі жне бастауыш білім беруді психологиялы-педагогикалы негіздері» (11–12 араша, 2003, Алматы), «лемдік білім беру кеістігі жадайындаы ылым мен практика интеграциясы» (13–14 апан, 2003, Алматы), «Формы и пути непрерывного педагогического образования в Кыргызской Республике» (4–5 желтосан, 2003, Бішкек), «ХХІ асырдаы аза мектебі: даму болашаы» (28-29 наурыз, 2006, Алматы), «Жоары оу орындарында білікті мамандар даярлауды зекті мселелері» (28-29 наурыз, 2007, Тараз), Возможности педагогической технологии в процессе непрерывного экологического образования. «Образование через всю жизнь: непрерывное образование для устойчивого развития» (3-6 июнь, 2007, Санкт-Петербург), «Мектепке дейінгі жне бастауыш білім: азіргі жадайы, даму тенденциялары жне мселелері» (28-29 суір, 2007, Алматы); республикалы, облысты, алалы, малімдер білімін жетілдіру институттарында ткізілген семинарлар мен арнайы курстарда жзеге асырылды; отанды, алыс - жаын шетелдік мерзімді педагогикалы басылымдарда, ылыми жинатарда крініс тапты.
Р Білім жне ылым министрлігіні сынысымен балабаша мен бастауыш мектепке арналып, екі тілде жасалан «Айналаны оршаан орта. Экология» курсы бойынша дайындалан бадарлама, дістемелік нсау, оу ралы, ліппе-дптер, хрестоматиялы жина бгінгі тада республика балабашалары мен бастауыш сыныптарында лкен сраныспен пайдаланылуда.
Диссертацияны рылымы : диссертация кіріспеден, ш блімнен, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне осымшадан (кестелер, бадарлама жоспары, жаа педагогикалы технологиялар негізінде рылан тестік тапсырмалар, сабатарды лгі жоспарлары) трады.
Кіріспе блімінде зерттеуді ккейкестілігі мен маыздылыы негізделді, жмысты масаты, объектісі, пні аныталды, зерттеуді міндеттері мен болжамы рылып, діснамалы негізі, жетекші идеясы, ылыми жаалыы мен практикалы маыздылыы, зерттеу дістері мен кезедері крсетілді, орауа сынылатын аидалар, зерттеу нтижелеріні длелділігі баяндалды.
«здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны теориялы-діснамалы негіздері» атты бірінші блімде философиялы, психологиялы, педагогикалы ылыми ебектерге талдау жасалып, экологиялы трбиені азіргі теориядаы жне практикадаы жай-кйі зерделенді, здіксіз білім беру процесіні тжырымдамасыны алыптасу кезедері жіктеліп, здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны проблемалары, «сабатасты», «экологиялы трбие сабатастыы» ымыны жне маызы айындалды.
«здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны мазмнды сипаты» атты екінші блімде здіксіз білім беру жйесінде халы педагогикасыны кіші жас балаларына экологиялы трбие берудегі ммкіндіктері айындалып, экологиялы трбие сабатастыын жзеге асыру тжырымдамасы жасалды. Экологиялы трбие сабатастыыны педагогикалы шарттары кіші жас балаларыны экологиялы трбиелілігін амтамасыз ететін баыттар крсетіліп, экологиялы экологиялы трбиелі кіші жас тласыны моделі рылды.
« здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыын жзеге асыру жолдары» атты шінші блімде здіксіз білім беру процесіндегі (отбасында, балабаша мен бастауыш сыныптаы) экологиялы трбие сабатастыыны дістемелік жйесі, «Экологиялы трбие» бадарламасы жне соан сйкес дістемесі сынылып, тиімді діс-тсілдері мен экологиялы трбиені сабатан тыс уаытта жргізу жолдары сынылды. Білім сапасын арттыруда олданылып жрген жаа педагогикалы технологияларды бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігін алыптастырудаы ммкіндіктері мен жолдары арастырылды. Экологиялы трбие сабатастыыны балабаша мен бастауыш сыныптарда жргізілу арыныны су динамикасы, эксперимент нтижелерін тексеруде пайдаланылан математикалы есептеулер орытындылары кесте, диаграмма трінде крсетілді.
орытындыда зерттеу жмысыны нтижелері мен тжырымы баяндалды, ылыми-практикалы сыныстар берілді. Зерттеу проблемасына байланысты болашатаы атарылатын жмысты баыттары белгіленді.
осымшада зерттеу жмысында пайдаланылан тсінік-сздер, балабаша мен бастауыш сыныптардаы экологиялы трбие жмысы жоспарыны лгілері, экологиялы баытта орындалан азастанды зерттеу жмыстарыны мазмнды сипаттамасы, ата-аналара арналан семинар жмыстарыны бадарламасы, трбиешілер мен бастауыш сынып малімдеріні экологиялы білімін жетілдіруге арналан арнайы курс жмысыны жоспары, тестік тапсырмалар, анкета сратары берілді.
Н ЕГІЗГІ БЛІМ
«азастан Республикасыны 2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігін сатау тжырымдамасында» экологиялы ахуалды жасартуды жаа технологиялы ммкіндіктері айындалып, елімізді экологиялы ауіпсіздігін амтамасыз ету жадайындаы оамды экологияландыру мселесі амтылады.
оамды экологияландыру – бл адамны табиатпен йлесімділігіне ол жеткізуге баытталан оам кзарасыны жаа жйесін алыптастыру процесі. Тарихи трыдан бадарласа, адамны мір тіршілігіні, ызмет-рекетіні негізі – табиат заттары мен табии процестер. Олар адамзаттан лдеайда брын пайда болан, адам санасынан тыс жне туелсіз мір среді. оршаан ортаны танып білу, игеру барысында адам табиат дниесіне уатты жне ауымды ыпал ете алатын діретті згертуші кшке айналады. Мны ылымда «екінші табиат» деп атайды.
Демек, табиат заттарыны, процестеріні, былыстары мен жй-кйлеріні болмысы ткінші, тпелі. Оларды болмысы (болмыссыздыы) ауыспалы, алыптасу, даму, згеру процесі кезектесіп отырады. Оларды болмысы – саталатын да, жоалатын да болмыс. Гегель алыптасу процесін саралай отырып, оны жоалатын болмыс немесе болмысты жоалуы деп дл крсеткен болатын. Сонымен, табиат болмысыны таы бір ерекшелігі, ттасты ретіндегі табиат дниесіні траты рі тпкілікті болмысындаы жекелеген мндерді тпелі жне траты болмысыны диалектикасын танытады.
«Екінші табиат» ата трде шынайы, бірінші тл табиата туелді жне соны туындысы десе болады. йтседе, «екінші табиатты» зіндік мнді ерекшеліктері де жо емес. Екінші жасанды табиат дниесіні шынайы тл табиаттан айырмашылыы: біріншіден, оны жасап дниеге келтіру барысында адам табиат байлыын, табии материалдарды пайдаланып, деді, екіншіден, «екінші табиат» дниесін жасауда адамны ебегі, іс-тжірибесі жне білімі пайдаланылды, шіншіден, «екінші табиат» бйымы ермек шін жасалмайды. Оны дниеге келтіру адамдарды леуметтік мірдегі белгілі мтаждарынан, масат-мдделерінен туындады. Осылайша, екінші табиат бірінші табиатты задылытарына баынатын тл туындысы, оны материалдарынан адамны білімі, ебегі, тжірибесі жне дадысы негізінде оамды сраныстарды анааттандыру масатында жасалды. Яни, «екінші табиат» болмысы – табии - рухани-леуметтік ттасты райтын натылы аиат. Сондытан да, бір жаынан, оам мен «екінші табиатты» немі йлесім тауып отыру ажеттігі еш уаытта маызын жоймайды, екінші жаынан, «бірінші табиат» пен «екінші табиатты» орта задылыын, бір ттастыын, бірегей болмысына атысты оларды зара байланысын сатап, реттеп отыруы да заманымызды жалпы адамзатты мселесі болып табылады.
Дамуды диалектикалы концепциясыны басты ерекшелігі мынада: даму дниеде бар нрселерді саны жаынан жй ана суі (кбеюі немесе азаюы) трысында ана тсіндірілмейді, ол ескіні ру, жойылу жне жааны пайда болу процесі ретінде ындырылады. Бл процесс сан згерістерінен сапа згерістеріне жне керісінше ту заына негізделеді. Сан згерістеріні сапа згерістеріне туінде керісінше процесс те болады: жаа сапа жаа сан згерістерін тудырады. Бл табии нрсе, йткені жаа сапа баса санды параметрлермен зады байланыста болады.
Сан згерістері здіксіз жне біртіндеп жріп жатады. Сапа згерістері здіксіздікті, бірте-бірте жретін дамуды зілісі трінде болады. Тірі затты пайда болуы лі материядаы жй ана бір жаа сан згерісі емес, керісінше, оны тбірлі сапалы згерісі, жаа асиеттері, задылытары бар материяны млдем жаа тріні тууы деп білеміз. Міне, бл – дамудаы здіксіздік.
Дамуды эволюциялы (біртіндеп болатын) жне революциялы (здіксіз тріндегі) формаларыны бірлігі оамды дамуды заын райды. здіксіздікті, сапалы тулерді осындай типтік жне нерлым жалпы формаларына тоталатын болса ол: біріншіден , бір сапаны баса сапаа айтарлытай тез жне бірден айналу формасы; бл зіне тн рылымы бар объект бірттас система ретінде бірден, тбірлі сапалы згеріске шыраан кезде болады; екіншіден біртіндеп болатын сапалы ту формасы; бл нрсе бірден жне ттастай згерместен, сапалы згерістерді біртіндеп жинаталу жолымен оны жеке жатары, элементтері згергенде, осындай згерістерді орытындысында ана ол бір кйден баса кйге ткенде болады. Демек, сапалы жаынан ауысу аншалыты біртіндеп жргенмен де, ол здіксіз болып табылады.
здіксіздік нтижесінде пайда болан жаа сапа жаа млшерлік згерістер туызады. Сйтіп, бл за даму процесіні механизмін крсете отырып, «алай? айтіп дамиды?» деген сратара жауап береді. Диалектиканы даму задылыынан бастау алан здіксіздік педагогика ылымында тігінен, клденеінен динамикалы икемділік пен универсалды болу ажеттігін білдіреді. Оытуды тжірибеге баыттау жаы кшейтілсе жне тланы білім троекториясын еркін сатап алу, білім беру субъектісі ретінде здіксіз білім беру жйесі зіндік негіз болып табылады.
здіксіз білім – толассыз, тотаусыз білім, ешашан аяталмайтын, мірше білім. здіксіз білім адамны мірге келген кнінен басталып, міріні соы кніне дейін жаласын табатын процесс, азіргі «мір бойы білім алу» аидасы білімні здіксіздігі идеясыны зады жаласы.
Демек, «здіксіз білім беру» термині лемдік практикада осыдан алпыс жыл брын олданыса енгенімен, оны негізгі идеялары екінші дниежзілік соыстан кейін-а жариялым алды. здіксіз білім беруді басты идеясы «мірлік білім беру» идеясыны орнына «мір бойы білім алу» идеясын басшылыа алуды дрыстыы заман талабынан туындап отыр.
Н.А.Лобановты сзімен айтанда «здіксіз білім беру» біріншіден, жеке тланы даму кезедеріне здіксіз білім беруді белгілі бір басыштары мен дегейлері, оны наты масаттарын іске асыру шарттары мен ммкіндіктері сйкес келеді.
Екіншіден, білім беру жйесін біріай здіксіз білім беру жйесіне айналдыру шін біратар станымдарды негізге алу керек, атап айтанда: здіксіздік, демократиялы, жалпылы жне т.б. станымдар.
шіншіден, здіксіз білім беру жйесі оны сатылы жне кп рамды рылымынан крінеді: білім беруді кп дегейлілігі ( отбасы, балабаша, бастауыш, орта, жоары жне жоарыдан кейінгі); мамандарды даярлауды кп сатылыы; оу орындарыны кп ызметтігі (оытуды йымдастыруды трлі формалары); білім бадарламалары мен рылымыны вариативтігі.
Осы аидаларды негізінде здіксіз білім беру жйесіні барлы сатыларын амтитын кешен олданылады. Бл кешенде сабатастыты екі принципі саталады: тменнен жоарыа дейін; жоарыдан тменге дейін. Ал, бл білім беру сатыларыны сабатастыы жйесін амтамасыз етеді: отбасы балабаша бастауыш мектеп арнайы орта білім жоары білім жоарыдан кейінгі білім (Білім жетілдіру). «Жоарыдан тмен» жйесі оу орындарыны басару ызметін білдіреді. Демек, мндай рылым білім беру кеістігіні бірттастыын, сабатастыын амтамасыз етеді. Оу жоспарлары мен бадарламаларын дрыс интеграциялаан жадайда білім алушылар білім беруді тмен дегейінен жоары дегейіне жеіл те алады.
Бізді зерттеуімізге сйкес здіксіз білім беруді біріай жйесіні бірінші сатысы - отбасы, яни баланы алашы леуметтік ортасы - мнда баланы зін-зі трбиелеу, білім алуа деген алашы іс-рекет дадылары алыптасады. Бл баланы балабашаа дайындауды алашы адамы болып есептеледі.
здіксіз білім беруді бірыай жйесіні екінші сатысы - мектепке дейінгі трбие . Мектеп пен баса оу мекемелері ызметіні нтижесі негізінен мектепке дейінгі трбиеге байланысты. Бл ерекшеліктер балабаша мен бастауыш мектептердегі трбие сабатастыыны тиімділігін длелдейді.
шінші саты – бастауыш мектеп, балабашада берілетін трбие мазмныны жаласы жне жоары сатыларда берілетін білімні негізі, алашы бастауы.
здіксіз білім беруді негізгі сипаты білім беру жйесіні бірттастыымен айындалып, білім беру сатыларыны арасындаы тыыз байланысты болуы сабатастыты білдіреді. Ал, бл болса здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие беру сабатастыын білім беру процесіні барлы сатыларында жзеге асыруды талап етеді.
азастан Республикасыны 2004–2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігін сатау тжырымдамасында еліміздегі толассыз беле алан экологиялы ахуалды жасартуды жааша ммкіндіктері айындалып, экологиялы білім мен трбие беру мселесіне ерекше мн беріледі. 2006 жылы абылданан «Экологиялы кодексте» экологиялы саясатты дйектілікпен жзеге асыруды механизмі реттеліп, оны жоары дегейде шешілуі ажеттігі басты назарда болды.
1950 жылы оршаан ортаны орауды халыаралы одаыны жанынан табиат орау жнінде білім беруді траты комиссиясы рылып, табиатты орау, сатау, оан жауапкершілікпен арауа жмылдыру мселесіне Біріккен лттар йымы назар аудара бастады. 1960 жылды аяында педагогикада экологиялы білім мен трбие беруді ылыми-педагогикалы, дістемелік негізін алыптастыру баытында «табиат орауа оыту» термині ке олданылды. 1970 жылды ортасында бл терминді «табиат орауа трбиелеу» термині ауыстырып, соы жылдары уаыт талабына сай «экологиялы трбие», «экологиялы білім» терминдері пайдаланылуда.
Экология – биология ылымыны негізінде ХІХ асырды орта шенінде айындала бастаанымен, оны з дегейіне ктерілуі ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басы болып саналады.
Осы трыдан аланда жалпыа бірдей экологиялы білім мен трбие беруді масат-міндеттерін, республикамызды здіксіз білім беру жйесіні барлы сатыларында жзеге асыруды, жастарды кзарасын, табиата жауапкершілік арым-атынасын алыптастыруды, мектепке дейінгі мекемелерден бастап жоары оу орындарына дейінгі аралыты экологиялы білім мазмнымен жаппай амтып, оны сабатастыта жргізуді талап етеді.
ЮНЕСКО -ны шешімі бойынша ХХ асырды соы 20 жылын ы «Экологиялы білім беру жылы» деп жариялануы здіксіз экологиялы білім беруді барлы ркениетті елдерде е басты рі ккейкесті проблема болып отырандыын таы да длелдеп берді.
Экология мселесі жніндегі абылданан мемлекеттік жаттарда болаша рпа шін оршаан ортаны орауды ыты негіздері крсетіліп, биологиялы алуан трлілікті сатау мен табиатты тымды пайдалануа баытталан іс-шаралар белгіленген. Мселен:
- мектепке дейінгі мекемелер мен арнаулы орта жне жоары оу орындарында экологиялы білім негіздерін міндетті трде оыту;
- басшы ызметкерлер мен мамандарды ксіби экологиялы даярлыы жне оршаан ортаны орау туралы задар негізінен білімі болуы;
- оршаан ортаны орау саласынан ылыми зерттеулерді, конструкторлы жне практикалы трыда тжірибеге енгізу жмыстарыны мемлекет тарапынан олдау табу мселелері атап крсетілген.
оршаан ортаны орау туралы пікірлерді біз кне дуір оымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Теофраст ебектерінен креміз. Олар сімдіктер мен жануарлар тіршілігіні біріншіден морфологиялы, екіншіден физиологиялы бейімделушілікті оршаан ортаа туелділігін экологиялы трыдан арастырды.
Шыысты екінші стазы, л-Фарабиді пайымдауынша табиатты баа жетпес байлыы біріншіден адамды оу-білім, тлім-трбие, ізгілік сияты асиеттерге баулу шін алдымен оршаан дниені, табиат былыстарын танып-білу керек; екіншіден табиатты аялау, ізгілікке баулу лтты тамырдан нр алады, шіншіден табиата деген адам кзарасыны дрыс баытта болуы оны ой-сезіміне сер етіп, мінез-лын жетілдіру арылы жзеге асады.
лы Абай да зіні арасздерінде табиат туралы философиялы ой-пікірлер мен табиат задылытарын тере пайымдап, табиатты бар байлыын адам баласыны аузына тосып, таусылмас азы болып отырандыын крсете келе, «Кім зіне махаббат ылса, сен де оан махаббат ылмаы парыз», – деп скеле рпаты табиат-ананы сйе білуге ндегені белгілі.
Демек, философтарды, педагогтарды ебектеріндегі ой-тжырымдардан оларды экологиялы трбие беруді экологиялы сана, экологиялы таным, экологиялы арым-атынас; экологиялы іс-рекет; экологиялы сезім; экологиялы ызыушылы; экологиялы кзарас ымдарымен бірлікте арастыранын байаймыз. Егер, табиатты орау – леуметтік табии тзілім десек, оны рылымын райтын экологиялы ымдара зерттеуімізді мазмнына сай, біз тмендегідей мазмнды сипаттама беруді жн крдік:
Экологиялы сана - экология саласындаы мселелерді шешу, е алдымен адамны оан атысты экологиялы санасын алыптастыруды ажет етеді, экологиялы сана экологиялы білім, табиатты жне оршаан ортаны орау задылыын бзандармен здік алауы бойынша белсенді крес жргізудегі талпынысы немесе рекеті, сол себепті экологиялы сана оамды сананы формасы ретінде маызды ызмет атарады.
Экологиялы таным - аылы, сезімі ретінде баланы е басты асиеттеріні бірі - зін оршаан ортаны танып-білуге деген ерекше мтылысы. Бала айналасындаы леуметтік дниені, табиатты танып білу барысында оларды ішкі пиясына іледі, табиатты даму задылытарын білуге рекет жасайды, зіні рдастарымен арым-атынасын белгілейді. Демек, экологиялы таным баланы оршаан орта жніндегі жаа рі ты білімді игеріп, рухани баюы болып есептеледі.
Экологиялы арым-атынас – баланы табиатты танып білуге, оны аморлыына алуа, згертуге жне сатауа баытталан танымды, ызметті маызды блігі. Экологиялы арым-атынас «адам мен табиат», «табиат–оам» жйесіні тиімді жадайын олдау масатында адамдарды з арасында пайда болады.
Э кологиялы іс-рекет – адамны табии ортаны танып білуімен, мегеруімен, згертуімен жне сатауымен сипатталады. Мселен, техника саласындаы-ндірісті экологияландыру, ылымдаы-экологиялы проблеманы тірегіне интелллектуалды кштерді жинатау, ы саласындаы - табиатты орау жніндегі задарды дайындау сияты педагогикада - экологиялы ойлау стилі мен табиаттаы пайдалы іс-рекет дадыларын мегерту.
Экологиялы сезім – табиаттаы семдікті абылдап, баалау кезіндегі рухани лззат алушылыты е жоары крінісі. Табиатты слулыына сйсіне білу, адамды кріксіз нрседен жирендіріп, жасылыа мтылуа бастайды.
Экологиялы ызыушылы – адамны оршаан ортаа, табиата деген ерекше кілі. ызыушылы табиаттаы белгісіз жадайлара ызыу, оны задылытарын, пия сырларын, табиат былыстарыны бір-бірімен атынасы мен зара байланысыны себебін біліп, оны рі арай зерттеуге мтылудан трады.
Экологиялы кзарас – тланы ішкі сраныстарынан туындап, объективті дние мен ондаы адамны алатын орнына, адамны зін оршаан шындыа жне оан атынасына байланысты алыптасатын дниетанымы мен кзарастар жйесі.
Адамзатты табиатпен саналы атынас жасауы, оан рметпен арап ндылыын баалауы ежелден алыптасан тсінік. Сол себепті оны тарихи -философиялы ылымдардаы ой-пікірлермен тыыз байланыста арастыран жн. Аристотель «Затты бастамасы тек материя тріндегі бастама... табиаттан тыс еш нрсе жаратылмайды жне еш нрсе лмейді, олар мгілік саталып алады»,- деп табиат ндылыын сатауды мрат етсе, Гераклит «... табиатты зі кп сырын аша бермейді, адамдарды кпшілігі бден тойынан, сол себепті олар табиат сырын тсінуге талпынбайды»- дейді, ал неміс философы Л.Фейербах болса «адам табиатты е жоары нтижесі, сондытан оны табиаттан бліп арастыруа болмайды»,- деп ой тйіндейді. Философтарды зерделі ой-тжырымдарынан мынадай орытынды шыаруа болады: біріншіден, табиат задарын шпенділікпен бзу жадайында, адам тарапынан крсетілген зорлыта табиат зіні асиетін жоалтып, сіп-ну абілетінен айрылады; екіншіден, табиатты даму задарын білмейінше, табиат пен адам арасындаы айшылытарды туызан себептермен емес, оны зардаптарымен кресуге кп кш-жігер жмсалады, шіншіден, табиатты тек білімді адамдар ана тсінеді, адамдарды табиат туралы білімі, трбиесі боланда ана, оларды оршаан ортаа деген аялы кзарасы алыптасады.
Жеке адам мен оамны табиата деген о кзарасын, ізгілік арым-атынасын алыптастыруда е алдымен кейбір леуметтік жне экономикалы мселелерді шешіп алу ажет:
- экологиялы жне табиат орау задарын жетілдіру, оларды блжытпай орындау;
- оршаан ортаны тазалыы мен адам денсаулыыны йлесімділігін сйкестендіру;
- экологиялы білім беруді здіксіз, сабатастыта йымдастыру.
Жоарыда айтыландара байланысты здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны масатына, мазмнына, трлеріне, жаа педагогикалы технологиялара негізделген діс-тсілдерге байыптап арап, баамдау шін біз здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны философиялы-педагогикалы генезисіне мн бердік.
«Сабатасты», «здіксіздік» ымдары даму, біртіндеп жне сатылай згеруді білдіретін болса, белгілі бір кезеде санды згерістер былысты жаа сапаа туіне сер етеді, сйтіп згерістерді здіксіздігі амтамасыз етіледі. Сабатастыты философиялы задылытары мен мні біратар алымдарды (Э.А.Баллер, Б.С.Батурин, А.И.Зеленков, Г.Н.Исаенко, З.А.Мукашевты жне т.б.) зерттеулерінде арастырылып, сабатастыты терістеуді терістеу заыны маызды жатарыны бірі екендігіне мн беріледі. Соларды ішінде Э.А.Баллерді кзарасынша «сабатасты – жйелілікті згермелі элементтеріні ттастай немесе блек трде йымдастырылуын сатау тсында болмыс пен танымны бірнеше сатылары мен кезедері арасындаы зара байланысы, яни бір жадайдан келесі жадайа кшуі» болып саналады.
Сабатастыты біржаты процесс деп арастыруа болмайды, йткені ол байланыс орнату механизміні зін анытауы тиіс жне сонда ана сабатасты кез келген дамуды діснамалы станымыны негізі бола алады. Сабатасты ке маынада аланда ш бірлікті процесс. Бл терістеуді терістеу заын станатын а)деструкция (бзу, алдыыны ыыстырып шыару); )кумуляция (ішінара сатау, мра ету, крсету); б)конструкция (ру, жааны жасау, алыптастыру) жне тар маынада сабатасты сатау, мра ету, беру, крсету сияты санды асиеттері жаынан арастырылатын процесс.
Сонымен, философиялы тсінікте сабатасты дегеніміз – тарихи процесті сатылы сипатын анытайтын маызды задылы. Экологиялы трбие сабатастыыны философиялы маынасы барлы жасы, о нрселерді сатау талабымен бірге жаалы енгізуге, згертуге зірлікті амтиды. Даму процесін, сондай-а терістеуді салыстырмалылыын дрыс тсіну шін аталан категорияны ескіні арапайым трде жою ретінде емес, маынасы бар процесс трінде наты арастыру ажет сабатасты кездейсоты емес, ол дамуды сатылы сипатын амтамасыз ететін ажетті зады былыс.
Дниеге келген жаа, ескіні ішіндегі мдениетті, мнді дет-рыпты, мірше дстрлерді, таы басаларын ркендетеді. Ескі мен жааны арасындаы диалектикалы байланыс сабатасты жолымен дамытылады. Сабатасты болмаса, дуір мен дстрді, оам мен оамны, лт пен лтты арасында ешандай байланыс орын алмайды. Дниежзілік ркениет те ткен дуірді шан-теіз байлыын кіршіксіз сатау негізінде пайда болды. Ендеше, бл сабатасты- ажетті, рпатан рпаа тарайтын зады процесс.
Одаты энциклопедияда сабатасты – «даму процесінде былыстар арасындаы жааны ескіні ыыстыра отырып, оны кейбір элементтерін зінде сатап алатын байланыс» деп берілсе, педагогикалы энциклопедияда «Оытудаы сабатасты – оу пнін оып-йренуді трлі сатыларында оны бліктері арасында ажетті байланыстар мен дрыс араатынасты рудан трады» деп крсетілген. Олай болса, сабатасты ымы оытуды рбір сатысында оушыларды білімдері мен біліктеріне, жаа оу материалын тсіндіру формаларына, дістері мен тсілдеріне жне оны бекітуге баытталан барлы жмыстара ойылатын талаптарды сипаттайды.
Сонымен алымдарды берген анытама-тсініктеріне жне Білім заына жасаан талдау білім беру жйесіні рбір буыны немесе сатысы бір-бірінен блініп, жекеленіп алмай, келешекте берілетін біліммен сабатастыта жргізілгенде, бала брыны сатыда алан білімін еске тсіру арылы жааны абылдауа мтылыс жасайды деп ой тжырымдауымыза жне: са батасты - здіксіз білім беру процесіндегі баланы дене жне рухани дамуыны ішкі йлесімді байланысы мен жеке басы дамуыны бір сатыдан екінші сатыа тудегі ішкі дайынды , ал здіксіз білім беру процесіндегі (отбасы балабаша бастауыш мектеп) экологиялы трбие сабатастыы – баланы оршаан ортадаы семдікті сезініп,оны баалай білу асиеттері мен дадыларыны мектепке дейінгі кезенен бкіл мырындаы трлі сатылар арасындаы байланысы деп з анытамамызды беруге септігін тигізді.
лбетте, «экологиялы трбие сабатастыын» тиімді жзеге асыру кіші жас балаларыны зіндік педагогикалы-психологиялы ерекшеліктеріне байланысты екені белгілі. йткені баланы бл ерекшеліктерін ескермей экологиялы трбиелілігін жзеге асыру ммкін емес. Біз з зерттеуімізде баланы рбір жас кезеіндегі ерекшеліктеріне, жеке басыны мінез-лыны алыптасуына, оршаан ортаны ызыушылыпен абылдауына, оамны олара оятын талаптарына тоталамыз.
Отбасында баланы арапайым іс-рекетке деген талпынысы мен оны іске асыра білу дадылары пайда болып, жетіле тседі. Мны жй талпынудан, ниет білдіруден згешелігі сол – бала з масатын ынумен атар, оан жету жолдарына мтылыс жасайды. Бл жастаы балаларда оршаан дниеге деген ызыушылы басым болып, таным рдістері алыптасып, баылампаздыы, ережеге баына білуі жетіледі, мінез-лы орныа бастайды. Табиаттаы заттарды жалпы белгілерін сырты асиеттеріне, материалына, ажетіне арап ажырата бастайды, заттарды топтап, былыстар арасындаы арапайым себепті байланыстыруа рекет жасайды. Белгісізді анытауа баытталан тжірибесіне сйеніп, ата-аналарынан кптеген сратара жауап алуа талаптанады.
Сол себепті экологиялы трбие жмысын йымдастыруа сынылатын материалда балаларды жас ерекшеліктерін, психологиялы физиологиялы абылдау ммкіндіктерін ескеріп оны трбие процесінде тиімді пайдаланан дрыс. Балаларды отбасында сімдіктер мен жануарлар дниесіне деген ызыушылыы, оларды сырттай баылауы, сімдіктерді басып-жаншып сындырмау, зен-кл суларын ластамау, оршаан ортада тазалы сатау сияты адама ана тн табиат орау іс-рекеттеріні ата-аналарды ыпалымен жргізілуі балалы шатан дадыа айналып, кнделікті мірде орындауа тиісті міндеттерге айналуына ммкіндік туызады
Мектепке дейінгі жастаы балаларды лкендермен жне рдастарымен арадаы арым-атынасы крделіленіп, іс-рекетіні мазмны мен формасы ныайып, жетіле тседі. Негізінен бл жастаыларды рекеті арапайым ебек трлерін орындауа баытталады. зіні жас шамасына сйкес тапсырмаларды ынталылыпен орындау нтижесінде оамды ебек мотиві ерекше сипата ие болады. Табиаттаы пайдалы жмыс трін орындауда ынталанушылы крініс табады. Табиат аясында трбиеші сынан р трлі тапсырмаларды здігінен орындау дадыларыны дамуы баланы оу ісіне, білім алуа бейімделуіне ыпал етеді. Кішкентай балалара араанда бл жастаыларды ыну, абылдау рекеті нерлым масатты сипата ие болып, табиаттаы бейнеленген нрсені немесе затты тсіне арай, трбиеші крсеткен крнекіліктерге ерекше назар аудара алады.
Бл жаста балалар суды ажеттілігін, бастау, бла, айнарды айдан пайда болатыны туралы тсініктерді трбиешілерді кмегімен тсініп, суды немдеп жмсау дадылары пайда бола бастайды. ыс айларында топ блмесіндегі ауладан келіп ойан бтатарды баылау барысында жасанды трмен бршіктер, жапыратарды пайда боланын еске тсіріп, табии былыстарды нтижесінде барлы ааштар бршіктеніп, жапыра жайып, кейбіреулеріні гл жаратындыы жнінде тсінік алыптасады. Дрілік сімдіктер туралы малмат беріліп, оларды пайда, зиянына тоталып, сіп тран жерін оршап ою сияты іс-рекет трлерін атара алады.
Бастауыш сынып . Бастауыш сыныпты табалдырыын алаш аттаан блдіршіндер білім ясы саналатын мектептен кп ызы дние, лкен жаалы ктеді. Мектеп жасындаы балалар шін малімні айтаныны брі зады, брі орындалуа тиісті жадайлар болып саналады. Бл жастаы балалар сенгіш, тіл алыш, оршаан ортадаы зін ызытыратын нрселерге, іс-рекетке еліктеушілігі басым жне олара араласуа ынталы болып келетін серленгіш асиеттері мен есте сатау абілетіні арынды дамуымен ерекшеленеді. Сол себепті бастауыш сыныптарда экологиялы трбие беру жмыстарына балаларды жас ерекшеліктерін ескеріп, оларды абылдау ммкіндіктеріне сйкес лайытыларын ана пайдаланып, оларды тиімді олдана білген жн. Бастауыш сыныптаы ана тілі мен дниетану, музыка мен бейнелеу нері, математика мен ебекке баулу пндері негізінде экологиялы трбие сабатастыын амтамасыз ету, оу бадарламасына сйкес рбір пндегі табиата атысты берілген таырыптарды оушылара экологиялы трбие берудегі ммкіндігін пайдаланумен атар, балаларды оамны бір мшесі ретіндегі табиата деген жауапкершілік арым-атынасын арттыруа да ыпал етуге болады.
Біз жоарыда айтыландарды ескере отырып, кіші жастаы балаларды экологиялы трбиелілігін алыптастыруда оларды жас кезедеріні, ыайлы кезе екендігін, наты компоненттерді тірек ете отырып (мотивациялы-ндылы, эмоционалды-сезімдік, іс-рекеттік ) шешімін іздестіруге болатынын длелдейміз.
Мотивациялы-ндылы компонент – балаларды табиатпен арым-атынасындаы мотивтеріні (трткілеріні) жиынтыы, оршаан орта жніндегі ымдар мен табиата деген жаымды кзарасыны алыптасуы, табиатпен мдени арым-атынас жасауды з дегейінде зерделеп ынуы. Эмоционалды-сезімд ік компонент – оршаан ортамен арым-атынасы кезінде эстетикалы серге бленіп, табиаттаы демілікті кіл-кймен сезінуі, табиата жне оны объектілеріне деген ызыушылытарыны артуы, табиат аясындаы мінез-лы этикасы. Іс-рекеттік компонент – табиатты орауа байланысты пайдалы іс-рекет дадыларыны алыптасуы.
Зерттеліп отыран проблеманы бгінгі жадайына талдау бере отырып, здіксіз білім беру процесінде кіші жас оушыларыны нені мегеріп, білуі ажет екендігін саралап крсетеміз:
- адам мен табиатты йлесімділігі жніндегі дниетанымды кзарасын, білімін ажет жадайларда олдана алуы;
- жас ерекшелігіне сйкес табиат ораудаы белсенділігі;
- табиатпен жаымды арым-атынасы яни экологиялы мдениетіні болуы;
- табиаттаы мінез-лы ережелерін сатап, пайдалы іс-рекет трлерін атара білуі;
- оршаан орта, табиата аморлы жніндегі лтты трбие таылымдарын мегере білуі;
- табиатты сем крінісін сезінуде халы фольклоры жанрларын пайдалана білуі.
Бл баыттар сабатасты факторлары мен сабатастыты белгілі бір педагогикалы шарттарын сатаан кезде ана жзеге асады. Жзеге асырылан экологиялы трбие сабатастыы рылымы аталан мселелерге жеткілікті кіл бледі, пндік жйені жетілдіре отырып, оны кемшіліктерін жоюа ммкіндік туызады. Ол оушылара ызыу туызатын, маыналы тсінікті материал арылы берген кезде пайдалы болады; пндер арасындаы сабатастыты тередетеді, сол арылы жалпы идеяа біріктірілген жне уаыт бойынша шоырландырылан ртрлі апараттарды кбірек абылдауа ммкіндік береді. Аталан факторлар (процесті озаушы кші) азіргі зерттеулерді талдау, малімдер тжірибесі мен эксперименттік жмыстарды нтижесі, сабатастыты ммкін болатын педагогикалы шарттарын анытауа ммкіндік берді.
Бірінші шарты: жетекші идея бойынша сабатастыты жзеге асырылуы. Бдан брын айтыландай здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыы отбасы, балабаша мен бастауыш мектеп оушыларыны оршаан орта, табиат, экологиялы ымдарына байланысты. Сондытан жетекші идея болып саналатын: оршаан орта, табиат былыстарын тсініп-білу, экологиялы проблемалар, даму жне оларды идеялары бірлігі.
1. Бастауыш мектептегі барлы пндер негізінен балаларды оршаан орта, табиатты тану процесіне з лестерін осады. Сондытан пндерді жетекші идея негізінде жаындастыруды, бірлікте йлестіруді ртрлі варианттары болуы ммкін. Ол идея білімні рбір аймаында сол жалпылыты, яни жекелікті кп трін табуа ммкіндік береді, йткені сол жалпыны тану арылы табиатты, адамдарды табиата деген жаымды арым-атынасын кру алыптасады.
2.Дниетану (Табиаттану) пні уел бастан сабатасты негізге рылан, яни адам-оам-табиат блімдерінен трады. Зерттеу жмысы сондай-а ана-тілі, бейнелеу нері, музыка, ебекке йрету пндеріндегі сабатастыты нтижелі екендігін крсетті. Зерттеліп отыран проблема бойынша: ана тілі, дниетану, бейнелеу нері, музыка, ебекке йрету сабатарыны балабашадаы экологиялы біліммен сабатастыына ол жеткізілді. «Кк кептер», «сімдіктер экологиясы», «орытар», «Жер-Ана», «Табиатым-тадырым» жне т.б. таырыптар бойынша саба жоспарлары жасалды.
Екнші шарты: білімді р пндерден зерделенетін ымды жалпылыына сйене отырып сабатастыта жргізу ммкіндігі. Бл бірлік тжырымдамалы (ымдарды жалпылыы), феноменалды (былыстарды ортатыы) жне проблемалы болуы ммкін.
Экологиялы трбие сабатастыы амтылатын таырыптар, ойылан масат пен міндеттерді жалпылыы (трбиелік жне дамытушылы) малімге оушыларды здеріні белгілі бір іс-рекеттерін йымдастыруда, р оушыда табиата деген жаымды кзарасты рбір ырын: зиялылы, адамгершілік, эстетикалы, этикалы алыптастыруда ыпалы зор.
Жалпы стандарт негізгі басымдытарды анытауа, барлы пндерге орта экологиялы трбие сабатастыы амтамасыздандырылатын таырыптарды бліп алуа ммкіндік береді. Мселен, «Табиат жне біз», «Адам мен табиатты йлесімділігі», «Табиат-тіршілік бесігі» таырыптары балабашадаы экологиялы трбиені сабатастыта жргізуге жне сол сабатарды жоспарларын жасауда тиімді болып саналады. Бл туралы диссертацияда жан-жаты мазмндалады.
шінші шарты: оршаан орта мен табиаттаы мінез-лы ережелері мен пайдалы іс-рекет дадыларын дамытуды ртрлі дістерін олдана отырып, балаларды табиат жніндегі шыармашылы рекетке баулу ммкіндігі деп білеміз. Балаларды экологиялы кзарасын, табиаттаы з орнын тсінуі ртрлі іс-рекет тсілдерімен, таным дістерімен амтамасыз етіледі. Эксперименттік оыту процесінде трлі рекет тсілдері (оу, сра-жауап, тестпен, суреттермен, кестелермен) жмыс, сонымен атар эвристикалы, шыармашылы дістер олданылады.
Шыармашылы тапсырмалар, оршаан ортадаы жаымды жне жаымсыз былыстар жнінде эссе, шыарма, ертегі, гіме, ле жазу, з рбыларыны табиаттаы теріс жне пайдалы іс-рекеттерін бейнелейтін суреттер салу, орындалан жмыстарды талдау, талылауа атынасу міне, мны брі сын трысынан ойлауды пайда болуына, з ойларын длелдеп беруге, пікірлерін ашы айтуа жадай жасайды.
Тртінші шарты: Жоарыда аталан шарттарды жзеге асыруды, оу пндерін, таырыптарды, сабатастыта жргізуді кздейді.. Бл шарттарды біз наты сабатарда арастырамыз. Сабатарда белгілеген экологиялы трбие сабтастыыны педагогикалы шарттарыны брі де жзеге асырылады. Біріншіден, пндерді біріктіруші идея аны крінеді. Ол-экологиялы трбие сабатастыыны моделі. Екіншіден, ртрлі пндерді бадарламалы таырыптар бойынша берілетін ымдарды сабатастыы байалады. шіншіден, балаларды танымды-шыармашылы, практикалы іс-рекетке атыстыру жзеге асырылады. Балалар тікелей баылау арылы табиат былыстары мен табиаттаы жаымды жне жаымсыз жадайларды з кздерімен кріп зерделейді.
Біз жоарыдаы экологиялы трбие сабатастыыны ммкін болатын педагогикалы шарттарын кіші жас балаларыны экологиялы трбиелілігін амтамасыз ететін баыттар бойынша (педагогикалы, психологиялы, іс - рекеттік - шыармашылы) топтастырамыз:
- педагогикалы - кіші жас балаларыны оршаан ортамен жаымды арым-атынасын, мінез-лы ережелерін, іс-рекет дадыларын тиімділікпен йымдастыру, экологиялы трбие туралы мемлекеттік нормативтік жаттарды оып йрену, оамды жне жаратылыстану ылымдары жйесінен кзарасы болуы жне т.б. мселелерге мн береді;
- психологиялы - кіші жас балаларыны табии ммкіндіктерін, жас жне жеке басы ерекшеліктерін зерттеу, кіші жас балаларыны ішкі психологиялы дербес ерекшеліктерін, оларды психикалы абілеттерін іс-рекеттік бірлігі негізінде, оларды мінез-лытарыны жеке бір згешеліктерін айындау арылы осы іс-рекетті тлалы субъектісі деп тану жне т.б. мселелерді ескереді;
- іс-рекеттік-шыармашылы - ата-аналар, трбиешілер, балалар, малімдерді зара рекеттілігінде бірлескен экологиялы жмыстарды шешімін іздестіреді, бірлескен іс-рекет барысында бір-біріне деген тсінікті сенім, жауапкершілік арым-атынас орнату мселелеріне мн береді.
Педагогикалы шарттарды анытауда балабаша, бастауыш мектеп бадарламаларына жасаан талдау (Бейсенова .С., Шілдебаев Ж.Б., Бекбаева Г. (1995), Чимбулатов М.А., Митрофанская С.Н. (1994), Севостьянова В.Е. (1998), Сарманова (1998), Бейсеева Г., азыханова Б (1998), Оасова Е(1998) жне т.б.) оларды мазмнында экологиялы білім, адам экологиясы, оршаан орта, табиатты орау жне т.б. мселелерді жеткілікті арастырылып, сонымен бірге біратар педагогикалы талаптарды ескерілмегенін крсетті. Мселен, оушыларды дниетанымды кзарасына, сана-сезіміні алыптасуына сер ететін оытуды ылымилы принципі саталмаан; мазмнын срыптауда оушыларды жас жне дербес ерекшеліктері; материалды тсінікті болуы арастырылмаан, пнаралы байланысы мен сабатастыы бір жйеге келтірілмеген.
Оытушыларды тжірибелеріне жасаан талдау да экология курсы арнайы пн ретінде жргізілмегендіктен аса мн бермейтінін, оны мазмнын здігімен Ресей бадарламаларына сйкестендіріп ратынын, тіпті кейбір мектептерде экология курсыны жргізілмейтінін крсетті. Бл кріністер зерттеліп отыран проблеманы ккейкестілігін, білім беру жйесі шін ажеттілігін длелдей тседі.
Бізді пайымдауымызша, кез-келген мемлекетті экономикасы мен леуметтік жадайы оны туан лкесіні табиатын тиімді пайдалануы мен орауа деген кзарасымен айындалады, йткені бкіл дниежзі халытары мойындап отыран траты даму тжырымдамасы оршаан ортаны табии ндылыын сатауда жоары масатты станып отыр.
Сол себепті траты даму бадарламасыны негізгі стратегиясыны бірі жалпыа бірдей здіксіз экологиялы білім мен трбие беру болып табылады. Ал экологиялы трбие беру те крделі процесс, оны крделілігі сол, ол біріншіден – екі жаты процесс. Бан экологиялы трбие беруші (отбасында ата-ана, балабашада трбиеші, бастауыш мектепте малім) жне трбиеленуші атысады. Бл трыда В.Г.Грецованы «отбасында жаымды мінез-лы алыптастыруда берілетін білімді, табиатпен арым-атынас кезінде олдану тиімді болады», деген ой-тжырымы мен Е.В.Субботскийді «оршаан орта, табиат жайында тсінік беру баланы отбасы трбиесінен басталып, мір бойы жаласып отыруы тиіс» деген кзарасын толы оштауа болады.
Сонымен бірге здіксіз экологиялы білім мен трбиені арнайы тжырымдама арылы жзеге асыруа болатынын естен шыармау керек. Бгінгі тада негізге алынып жрген тжырымдамалара жасаан талдау бізге оларды кздеген масатына арай былайша топтастыруа ммкіндік береді:
Бірінші топты, экологиялы-педагогикалы зерттеулер мен экологиялы білім беру жйесіні философиялы-діснамалы, педагогикалы-психологиялы аспектілеріні тжырымдамалары райды. (Н.М.Мамедов пен И.Т.Суравегина жне т.б.).
Екінші топа здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы білім беру жйесін реформалауды арастыратын зерттеулердегі осы саланы белгілі бір баыттары мен шарттарын, экологиялы білім мазмнын жетілдіруге арналан тжырымдамалар жатады (Л.П.Салеева, И.Д.Зверев, С.Г.Николаева, И.Т.Суравегина, Г.В.Кирикэ, Н.А.Рыжова жне т.б.).
шінші топ здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы білім беру жйесін реформалауды философиялы масаттарына арналады. Ондай тжырымдама экологиялы жйені даму болашаы мселелерін анытау негізінде жасалады (Д.Ж.Маркович жне т.б.).
Тртінші топа шартты трде здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы білім мен трбие беру жйесіні алыптасып, дамуына арналан отанды алымдар дайындаан тжырымдамаларды жатызуа болады (.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаев жне т.б.).
Бл топтамалар бізге здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыына негізделген тжырымдаманы брын-соды болмаанын длелдеуге жне «здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыы тжырымдамасын жасауа» негіз болды.
Тжырымдаманы жасауда алыс жне жаын шетел алымдарыны іргелі ылыми теориялы, жалпы педагогикалы трбие аидаларыны, экологиялы білім мен трбие беру саласындаы тжірибелері мен жаашыл педагогтарды дістемесі негізге алынды.
Тжырымдаманы мазмнында экологиялы трбие сабатастыыны ылыми-діснамалы негіздері, масаты мен міндеттері, принциптері (ылымилы, табиилы, крнекілік, бірізділік, жйелілік, здіксіздік, жас жне жеке басы ерекшеліктерін ескеру, айматы жне лтты ерекшеліктер, кешенділік, ебек трлерін атаруа бейімдеу); отбасында, балабаша мен бастауыш мектептердегі экологиялы трбие процесін йымдастыру ерекшеліктері; оушыларды сыныптан тыс рекеттері; оушыларды сыныптан тыс рекеттеріндегі экологиялы трбие сабатастыын жзеге асыруды шарттары; трбиешілер мен бастауыш мектеп малімдеріні экологиялы білімін жетілдіру ерекшеліктері; жоары оу орындарында даярлау; жоары оу орындарынан кейінгі даярлау; трбиешілер мен бастауыш мектеп малімдеріні экологиялы білімін жетілдіруге арналан курс бадарламасы; тжырымдаманы жзеге асырылу жолдары арастырылады.
Тжырымдаманы масаты - оамны экологиялы саяси талабына жауап беретін, экологиялы білім-білік дадылары дамыан, адами асиет сапалары жетілген кіші жас тласын алыптастыруа ыпал жасайтын тиімді жадайларды, оны негізгі басты факторын, зін-зі жетілдіруін, зін-зі экологиялы баыттаы трбиелеуін айындау.
Отбасы мен балабашадаы экологиялы трбие беруді маызы оны мазмныны бастауыш мектепте берілетін трбие жйесімен сабатастыында. Бл сабатастыты негізінде берілетін трбиені міршедігі жзеге асып, білім беруді р буыны, сатысы бір-бірінен блініп, жекеленіп алмай, ткенмен де, келешекте берілетін біліммен де сабатастыта жргізілгенде, бала ткенді еске тсіру арылы жааны абылдауа мтылыс жасайды. Біз осыны брін ескере отырып, здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны рылымды жйесін рды (сурет 1). Жйеде экологиялы трбиені сабатастыта жргізілетінін, дидактикалы принциптерге негізделгенін крсетеді.
Бгінгі кні негізге алынып жрген бадарламаларда экологиялы трбие беру жмысы тосана, айа, аптаа блініп берілгендіктен, біз 36 саата арнап экологиялы трбие сабатастыыны кнтізбелік жоспарын жасады. детте тжырымдама мазмны здігімен практикаа ендіріле оймайтыны белгілі. Оны тиімді жзеге асыратын – трбиеші мен малім. Біз осыны ескере отырып, трбиешілер мен малімдерге арнап зерттеу барысында «Экологиялы трбие» атты арнайы курс бадарламасын даярлады. Курсты масаты – трбиешілер мен бастауыш сынып малімдеріне табиат ораудаы лтты трбие таылымдарын мегерту жне мегерген білім, іскерлік дадыларын, трбие жмысында тиімді пайдалануа йрету. Барлыы 24 саат, оны ішінде 18 сааты лекция, 6 сааты семинар (кесте 1).
Экологиялы білім мен трбие беруді азіргі заманы ылыми негіздерін амтыан «Экологиялы білім бадарламасында» (1999) экологиялы трбие беру жмысын жаа инновациялы технологиялар негізінде жетілдіріп, сапасына мн беру мселесі ала ойылды. Демек, здіксіз білім беру процесіндегі баланы экологиялы танымын, белсенділігін, ызыушылыы мен табиата деген арым-атынасын алыптастыруда сабатан тыс трбие жмысыны ммкіндігі жоары.
Сыныптан тыс трбие жмысы – тланы леуметтік алыптасуын амтамасыз етуде оан жадай туызатын трбиеші-малімдерді басшылыымен йымдастырылатын жне сабаты масатымен зара байланысты болып келетін трбие жмысыны дербес трі ретінде балаа ке клемде трбиелік ыпал ете алады. Сыныптан тыс жмыстар «Экологиялы йірме», «Экологиялы апталы», «Экологиялы сопа», «Танымжоры»,
«Экологиялы айлы» елімізді экологиялы саясаты мен трбие жйелеріні жоспарына сйкестендіріп, кіші жас балаларыны жас ерекшеліктерін ескере отырып жргізілді. Экологиялы мазмндаы сыныптан тыс жмыстар: біріншіден, экологиялы трбие сабатастыыны амтамасыз етілуіне, экологиялы трбиені мазмнды жне жйелілік трыдаы мніне серін тигізсе, екіншіден , мектеп бадарламасына сйкес экологиялы трбие жмыстарымен байланыстырылып, оушыларды экологиялы трбиелілігін жетілдіруге ммкіндік берді, шіншіден , оушыларды табиат орау жмыстарын з бетінше атара алуына ыпалы ерекше.
Бадарламаларды жасауда педагогикалы аидалар мен талаптар (оршаан орта, табиат ымдарымен баланы сби жастан таныстыру, оларды
| О т б а с ы |
№ |
Мазмны |
ралы |
дісі |
| 1 |
Баланы табиата деген аморлы арым-атынасын алыптастыруда ата-ананы ыпалы |
Аыз-гімелер, ырымдар, тыйым сздер мен маал-мтелдер |
гімелеу, мысал келтіру, тсіндіру, крсету, сендіру, іс жзінде крсету |
|
| 2 |
Табиаттаы жануарлар дниесі мен сімдіктерді пия сырлары |
Балалара арналан теледидар хабарлары, ботаникалы ба, хайуанаттар паркіне саяхата бару, гімелер, тапатар, сазды уендер, ойындар |
Баылау, кргендерін бейнелеп гімелеп беру, табиат туралы тапа - н айтызу, ойын трлерін йымдастыру |
|
| 3 |
Отбасындаы арапайым ебек трлері |
стара, балытара жем беру, глдерді суару, ааш отырызуа кмектесу |
Ебек трлерін орындау, матау, мадатау, сенім арту |
|
| 4 |
Табиатты деби шыармаларда бейнеленуі |
Табиат туралы ле, гіме, ызыты жадаяттар, бейнелеу жмыстары |
Бейнелеу жмыстары, ызыты жадаяттар туызу, гіме растыру |
|
| 5 |
Табиатпен арым-атынаста болу |
Саяжайдаы, саябатаы демалыс кезіндегі серуен |
Табиата деген аморлы белсенділік, жауапкершілік дадысы |
| Б а л а б а ш а |
1 |
лі жне тірі табиат туралы тсінік алыптастырудаы балабашаны орны |
лі жне тірі табиатты ерекшеліктерін баылау |
Табиат жне оны ерекшеліктерін гімелеу, тсіндіру, мысал келтіру бейнелеу |
| 2 |
Жылды трт мезгіліндегі табиат, стар мен жануарлар |
Жыл мезгіліні ерекшеліктеріне арналан гімелер, кріністер, кепкен жапыратар, гербариилер |
Балаларды табиат туралы кзарасы, бейнелеп-суреттеу, салыстырып крсету |
|
| 3 |
Балабашаны табиат брышындаы ебек іс-рекеттері |
Табиат брышындаы стара, балытара, ояндара жем - су беру, астын тазалау, глдерге су йып, тбін опсыту жне т.б. |
Тапсырма беру, мадатау, ынталандыру, белсенділіктерін дамыту, ыптылыа баулу |
|
| 4 |
Баланы табиаттаы сері |
Табиатты крінісі бейнеленген крнекіліктер, алдын-ала дайындалан жадаяттар |
Баланы иялын дамыту, серін блісу, жадаяттардан орытынды шыару, тез шешім абылдау |
|
| 5 |
Табиатпен аморлы арым-атынасы |
Балабаша ауласындаы ата-аналармен бірігіп жргізілетін табиат орау іс-шаралары, «экологиялы сопа» |
Бейнелеу нері трінен жарыс йымдастыру, балабашадан тыс табиат орау жмыстары |
| Б а с т а у ы ш м е к т е п |
1 |
Адамны оршаан ортамен арым-атынасы. |
«Су- тіршілік кзі», «Кте білсе жер жомарт» гімелері |
гімелеу, тсіндіру, табиатпен жаымды арым- атынасын трбиелеу |
| 2 |
сімдіктерді тіршілігіндегі згерістер, мдени сімдіктерді адам міріндегі маызы |
Мдени сімдіктерді трлері, суіне жадай жасау, тымын сіру. |
Мдени сімдіктерді кептіріп гербарий растыру, пайдалы ебек трлерін орындау. |
|
| 3 |
Жануарлар мен стардаы маусымды згерістер |
старды я жасап арсы алу, жемдеу, тлдеген жануарлара кту |
Проблемалы жадаяттарды шешу, жаа технологияны элементтерін пайдалану |
|
| 4 |
Табиат орау жмыстары «ызыл кітап», «орытар» «Наурыз экологиялы мереке» |
Табиаттаы мінез-лы ережелері, пайдалы ебек трлері |
Халыты пед. эл. пайдалану, кзін жеткізу, мысал келтіру, лгі болу, нтижесін кру |
|
| 5 |
Табиата аморлы баытындаы іс-шаралар |
«Алтын кз», «Арайлы кктем», «Экологиялы апталы», «йірме жмыстары» |
жымды ойындар, оушыны «Менін» алыптастыру, ынталандыру. |
Сурет 1-здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны рылымды жйесі
Кесте 1 - «Экологиялы трбие» арнайы курс жмысыны жоспары
| Кні |
Таырыптар |
Лекция |
Семи- нар |
Практика |
| І. |
1. здіксіз білім беру процесіндегі (отбасында, балабаша мен бастауыш сыныпта) экологиялы трбие сабатастыыны теориялы жне дістемелік негіздері. 2.Экологиялы трбие сабатастыын амтамасыздандырудаы негізгі станымдар. 3.Экологиялы трбие жмысын жргізуді формалары мен интерактивті дістері. |
4 |
2 |
|
| ІІ. |
1.Экологиялы трбие беруде пайдаланылатын кркем туындылар – баланы тілін, иялын дамытып, оларды з ойларын бейнелеп жеткізе білудегі трбие ралы. 2.Экологиялы трбие беруде балаларды психо-физиологиялы ерекшеліктеріне сйкес сабатарды жоспарларын дайындау лгісі. 3.Балаларды танымын, ой шырлыын дамыту масатында пайдаланылатын дидактикалы, логикалы ойын трлерін йымдастыру жолдары. |
2 |
2 |
2 |
| ІІІ. |
1.Экологиялы білім беруде эстетикалы трбие ралдары мен крнекіліктерді тиімді пайдалану. 2.«Адам-табиат» ымыны мазмнын ындыру арылы оушыны дниетанымды кзарасын алыптастыру. 3.Табиатты орау жніндегі наыл жне тыйым сздерді, балаларды кнделікті іс-рекетінде тиімді пайдалануа дадыландыру. |
2 |
2 |
2 |
| І. |
1.Балаларды табии ндылытара деген ыптылы арым-атынасын этнопедагогикалы шыармаларды жне (маал-мтел, жмба-жаылтпаштарды) таырыпа сйкес пайдалану арылы трбиелеу. 2.Экологиялы, білім беру жмыстарында бейнелеу нері мен музыкалы шыармаларды пайдалана отырып, кешенді саба трлерін йымдастыру. 3.Балабаша балалары мен бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігіні дегейін анытау жолдары (диагностика жне дегейлік тапсырмалар ) кмегімен. 4. Дгелек стел. Таырыбы: «Экологиялы сауатты рпа - ел болашаы». Барлыы (са): |
4 12 |
6 |
2 6 |
аялай білуге, ызыушылыпен абылдауа йрету материалды арапайымнан крделіге, жеілден ауыра, жалпыдан жекеге арай болуын ескеру, эстетикалы таламын жетілдіру жне т.б.), дидактикалы принциптер негізге алынды. Кіші жас балаларына зіні туан жері мен оны табиатына деген кзарастары туралы тере мазмнды тсінік беріп, оршаан ортаа деген аялы кзарасын алыптастыру масатында біз бадарламаларды мазмнына аза фольклоры жанрларын енгіздік. йткені з тадырын табиатпен тамырластыра білген халы ана табиата жне оны жекелеген байлытарына немі мейірімділікпен, жанашырлыпен арауа мтылады. аза халыны лан байта ке далада кшіп-онып, рбір айматы табиат жадайларына арай бейімделіп, шаруашылы салаларын жргізе білуіні зі байсалды байампаздыты, тере білімділікті аартады, рі табиата деген аялы алаан, жрек жылылыын арнап, аса зор аморлы крсете білгендігін байаймыз. Халымызды, маыналы да мазмнды ымдары ерте кезден-а табиата аморлыпен арап, табиат байлытарын ыпты пайдалануа баытталан.
Кнделікті отбасында олданылатын «стті жерге ткпе», «тзды, нанды аяа баспа», «бтаты сындырма», «глді збе» жне т.б. тыйым сздер жаман дет, жаымсыз іс-рекеттен бойды аула стауа трбиелесе, суа байланысты айтылатын «аын суды тотатпа», «дыа оыс тастама», «су ішкен дыыа ткірме» т.б. тыйым сздер суды тазалыын сатауды адам мірі шін аншалыты ажет екендігін аартады. «рмекшіні лтірме», «ауды атпа», «балалы йрекке о атпа» жне т.б. жануарлар дниесін орауа, оларды адам баласы шін ерекше маыздылыын білдіріп, баланы ізгілікке, имандылыа трбиелеп, туан жерді слу крінісін сезініп, табиатын аялай білу жнгіндегі тсініктерді мегертеді.
аза халыны табиата деген сйіспеншілік сезімін аыз ертегілері мен маал-мтелдеріні, наыл сздерінен баса, кнделікті трмысты ттыну заттарында, олара тсірілген ою-рнектерінен де круге болады. Мысалы, тскиізге тсірілген рнектер даланы хош иісті гл бйшешегін, бла суларын, тау жоталарын бейнелесе, сырматара шекейлеп салынан ошар мйіз, с тмсытар мен арлыаш анаттарын кз алдыа елестетеді.
рпаына ізгі трбие беруді масат еткен халымыз трбие мселесіндегі з тжірибесін, ойа тйген, станан аидасын, сынар таылымын маал-мтелдер арылы тере де шыр оймен жеткізіп отыран. Мселен, «кте білсе жер жомарт», «туан жерді топыраы да киелі», «жері байды елі бай», «ер елінде, гл жерінде» жне т.б. маал-мтелдерден зіні елі мен асиетті жерін кзді арашыындай сатай білу ажеттігін кейінгі рпаа ата ескерткен халыты аидалар екенін аарамыз. Бны брі халы педагогикасыны жетекші ралдарыны бірі-фольклор жанрларыны жалпы трбиедегі, соны ішінде экологиялы трбие берудегі ммкіндіктеріні жоары екендігін длелдейді.
здіксіз білім беру процесінде (отбасы балабаша бастауыш мектеп) сабатастыта жзеге асырылан бадарламалар бойынша білім алып, іскерлігін шыдаан кіші жас балаларыны экологиялы трбиелілігі дегейі арнайы жасалан модель арылы зерттеліп отырды. Модель мотивациялы-ндылы, эмоционалды-сезімдік, іс-рекеттік компоненттерді, лшемдер мен крсеткіштерді арастырады жне дегейлерді анытайды (кесте2).
Жоары дегей: табиатты орау жмыстарыны мазмнын тсінеді, ойын еркін жеткізе біледі, халы фольклоры жанрларын табиатты сем крінісін эмоционалды сезіммен, ызыушылыпен абылдайды. оршаан орта мен табиатты орауа байланысты мегерген білімін іс-рекетте белсенді пайдаланады, оршаан орта, табиат мселелерін талдауда зіні кзарасын сенімді длелдей алады.
Орта дегей: табиатты орау жмыстарыны мазмнын біледі, тсіндіре алады, халы фольклоры жанрларына, табиат кріністеріне ызыады, табиатты орауа байланысты мегерген білімін іс-рекет трлерінде пайдалануда оршаан орта, табиат мселелеріне малімні кмегімен талдау береді, зіні пікірін ашы крсете алмайды.
Кесте 2 - здіксіз білім беру процесіндегі кіші жас балаларыны экологиялы трбиелілігі моделі
| Компоненттері |
лшемдері |
Крсеткіштері |
| Мотивациялы-ндылы компонент |
туан жерді табиатын орауа, баалауа деген мтылысы, аморлы кзарасы |
- туан жерді табиатын аялай білуі; - лі жне тірі табиата деген аморлы кзарасы; - табиат аясындаы мінез-лы ережелерін сатауы; |
| Эмоционалды-сезімдік компонент |
табиатты демі крінісін сезіммен абылдауы жне демілікке деген мтылысы |
- табиатты демі крінісін бейнелей білуі; - табиатты жырлаан халыты фольклор жанрларыны мазмнын тсіне білуі. - табиат туралы кзарасын шынайы сезіммен гімелей білуі |
| Іс-рекеттік компонент |
табиатты ораудаы пайдалы іс-рекет дадыларыны алыптасуы |
- табиата аморлы кезіндегі ебек дадыларын мегеруі; - экологиялы жадаяттар кезіндегі белсенділіктері; - оршаан ортамен арым- атынасындаы пайдалы іс- рекеттерді атара білуі. |
Тменгі дегей: табиатты орау жмыстарыны мазмнынан тсінігі нашар, халы фольклоры жанрларына, табиат кріністеріне ызыпайды, табиатты орауа байланысты жргізілетін мселелерге талдау бере алмайды, мегерген білімін іс-рекетте пайдалануа лы жо.
Тжірибелі-эксперимент жмысы Алматы алалы, Алматы облысты педагог кадрларыны білімін жетілдіру институттарында жне Алматы, Талдыоран, Атырау, Атау, Астана алаларыны балабашалары мен бастауыш сыныптарында ш кезеде (анытау, алыптастыру, баылау)
жргізілді. Экспериментке 59 трбиеші-малім мен 880 бала (оны 490-ы эксперимент тобында, 390-ы баылау тобында) атысты.
Анытау эксперименті барысында ш компонент бойынша (мотивациялы-ндылы, эмоционалды-сезімдік, іс-рекеттік) здіксіз білім беру процесіндегі балабаша мен бастауыш мектеп оушыларыны алашы экологиялы трбиелілігіні дегейлері аныталды.
Сауалнама нтижесі оларды экологиялы трбиелілігіні тмендігін байатты. Егер балабаша балаларыны 70%-ы табиата аморлы жніндегі з ойын жеткізуге иналса, бастауыш сынып оушыларыны 76%-ы табиат
орау жмыстарыны мазмны туралы біліміні таяздыын, білім - білік, дадыларын кнделікті іс-рекетте олдана алмайтындыын, табиатты орауа байланысты пайдалы іс-рекет трлерін жеткілікті мегермегендігін байатты.
Балабаша балалары мен бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігіні тмен дегейде болуы, бізге трбиешілер мен малімдерді ылыми-дістемелік даярлыын жне экологиялы білім, іскерлік, дады дегейлерін тексеруге трткі болды, А.П.Усова белгілеген лшемдерді негізінде жргізген сауалнама нтижесі:
- балабаша балалары мен бастауыш сынып оушыларыны экологиялы белсенділігін дамытуа дрыс кіл блінбейтіндігін;
- бгінгі тадаы экологиялы трбие жмысыны ажеттілігін тсінбеуі мен бл баыттаы ылыми негізделген сыныстарды лі де болса жеткіліксіз екендігін байатты. Оны сауалнамаа атысан 59 трбиеші-малімні 24-і тмен, 20-сы орта, 8-і жеткілікті, 7-і жоары дегейді, яни пайыза шаанда толы даярлыты трбиеші-малімдерді 19,9%-ы, жеткіліктіні 47,1%-ы, стірт даярлыты 20,3%-ы, даярлыы жоты 12,7%-ы крсетеді. Бл анытау трбиеші-малімдерді дістемелік даярлытары мен экологиялы білімдеріні тмендігін айатайды.
Анытау экспериментіні осы кезеінде экологиялы трбиені балабаша мен бастауыш мектепті трбие процесінде отайлы пайдалану жолдары айындалды. Экологиялы трбие мазмныны сабатастыа негізделген жйесі рылып, арнайы бадарламалар жасалды, бадарламаа сйкес оулытар мен оу ралдары дайындалды, балабаша мен бастауыш сынып оушыларыны жас ерекшеліктеріне байланысты мегерілетін экологиялы материалдар срыпталды, (оларды мазмнды сипаты жоарыда берілген) трбиешілер мен бастауыш мектеп малімдеріні экологиялы даярлыын жетілдіру жмыстары йымдастырылды.
алыптастыру эксперименті ш кезеде жргізілді. 1-ші кезеде алдын-ала айындалан дістемелік жйе арылы трбиешілер мен малімдерге лтты трбие аидалары мен жаа педагогикалы технологияларды негізінде экологиялы трбие сабатастыыны дістемесі йретілді (сурет 2).
Сурет 2 - здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны дістемелік жйесі
Жмыс жйесі ылыми-дістемелік жне ылыми-теориялы семинарлар мен конференцияларды йымдастыруа, жаа педагогикалы технологияларды,
экологиялы трбие ралдарын, формалары мен діс-тсілдерін олдануа байланысты озы тжірибелерді насихаттауа баытталды.
Отбасынан балабашаа алаш келген балалара «Блдіршіндерге экологиялы трбие беру» (авторы А.Е.Манкеш) оулыы бойынша жасалан осымшаны мегерту арылы балабаша балаларыны отбасынан алан трбиесі жетілдіріліп, оршаан ортаны танып-білуге, табиатты сюге деген ызыушылытары алыптастырылды.
алыптастыру экспериментіні 2- ші кезеінде балабаша балаларыны отбасынан алан табиат жніндегі тсінігін жетілдіру, табиата деген аялы кзарастары мен іс-рекет дадыларын дамыту, мінез-лы ережелерін орындай білу масатындаы жмыстар рі арай жаластырылды. Балаларды осы кезедегі психологиялы физиологиялы жас ерекшеліктері; мен табиатты эмоционалды трыда сабатастыта абылдау ммкіндіктеріне, олара деген сезіміне аса назар аударылды.
Осы кезеде жргізілген аралы кесіндіні нтижесі біріншіден, оларды жас ерекшеліктеріне арай крделеніп отыратынын, екіншіден, сынылан материалдарды ызытылыын, шіншіден, теориялы тсінікті практикамен штастырылатынын, тртіншіден, тілетін таырыпты тілген таырыппен байланыстылыын крсетті. Оны №125, 342 балабашаларда «Ааштара аморлы», «стар леміне саяхат» таырыптарына тілген экологиялы сабатарыны мазмны растайды. Егер отбасында балалар лі жне тірі табиат жніндегі арапайым ымдарды мегеріп, й жануарлары мен сімдіктеріне аморлыпен арауды ажеттілігін тсініп, ол баыттаы арапайым іс-рекет трлерін игерсе, балабашаа келгенде оршаан орта жніндегі жалпылама тсініктері натыланып, бекітіліп, табиата деген аморлы арым-атынасы артып, табиат брышындаы пайдалы іс-рекет трлерін атара білетін болды.
Балаларды экологиялы трбиелілігі «Экологиялы ліппедегі» (жаттыуларды орындау, сйлемдерді аятау, сонымен бірге жетпейтін суретті толтыру, суретті ретімен орналастыру, жекелеген экологиялы тапсырмаларды орындау т.б.) «ыстап алатын стара андай кмек крсетуге болады?», «Ааш дрігері деп аталатын андай сты білесі? Не себепті олай аталады?», «Суды немдеуді андай жолдарын білесі?» т.б. сратара берілген жауаптар арылы бааланып отырды.
здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыы экология, дниетану, ана тілі сабатарыны негізінде жзеге асырылды (сурет 3).
Ол біріншіден, р трлі діс-тсіл трлерін тымды пайдалануа болатынын длелдесе, екіншіден, р топтаы пайдаланылатын материалдарды бірін-бірі айталамай, таырып мазмнын толытырып отыратынын байауа болады, шіншіден, балаларды ызыты педагогикалы жадаяттарды шешуі табиат былысыны ерекшеліктеріне деген ызыушылытарын арттырды. Балаларды экологиялы трбиелілігі рбір трбие жмысы соында сауалнамалар, диагностика, жргізу, интерактивті (іс-имыл) дісі, ой
алыптастыру, Венн диаграммасы, жеке тлалы шыармашылы жмыс, тестік баылау, зін-зі баалау дістері бойынша бааланды.
Балабаша балаларыны берген жауаптарына жасаан талдау кезінде эксперимент тобы балаларыны 69%-ы, баылау тобы балаларыны 24%-ы дрыс жауап бергені байалды. Бл бізді таырыпты тсіндіру барысындаы пайдаланан дістемемізді тиімділігін крсетеді.
алыптастыру экспериментіні 3-ші кезеінде бастауыш сынып оушыларына берілетін экологиялы трбие мазмны крделене тсті: оушылар оршаан орта, табиат оларды адам міріндегі ажеттілігі туралы кзарасы мен оршаан ортаа аморлы баытындаы атарылатын іс-рекет трлерін мегерді.
Оушыларды экологиялы трбиелілігі р трлі дістер арылы тексерілді. Крнекіліктерді пайдалану, сынып татасы (сратара жауапты сурет трінде салып беру, сімдікті, жануарлар мен старды дене мшелерін растыру, тірек сызба арылы крсету т.б.), оушыларды топ-топа бліп жарыстыру, белгіленген уаыт бойынша аылдасып, белгі крсету арылы жауап беру. Мселен, оушыларды экологиялы трбиелілігі мынадай сратар арылы айындалды: 1.Жапыраты тсі неге згереді? 2.Сен тратын жерде андай оры бар, болса сол туралы гімелеп бер. 3.Сені ойыша «ызыл кітап» – деген не?» 4.«ызыл кітапа» кірген зі білетін жануарларды атай аласы ба? 5.Табиата амор болу тек лкендерді ісі деп ойлайсы ба? 6.здері білетін дрілік сімдіктерді атадар. 7.Табиата аморлы мселесіне байланысты кл жаасында андай ережелерді есте стап, орындау ажет? 8.Сені й жануарларымен арым – атынасы андай?
9. Сен жне сені достары табиата андай пайда келтірді? 10.Табиат туралы андай маал-мтел, тыйым сздерді білесі?
Бл сратар оушыларыны теориялы материалды мегеру дегейін анытау, крнекіліктерді пайдалану арылы ойын мен жаттыу трлерін орындату оларды белсенділігін арттырып, кіл-кйін ктеріп, тілген материалды мегерудегі жетістіктерін длелдеді.
Бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігін арттыруда лтты трбиені ммкіндіктері ескерілді, оушыларды отбасында, балабашада мегерген экологиялы ымдарынан тсініктер толытырылды.
алыптастыру экспериментіні барлы кезедерінде оушыларды табиата деген аморлы арым-атынасын алыптастыру арылы экологиялы трбиелілігін жетілдіру масатында алдын-ала дайындалан жоспар бойынша сыныптан тыс трбие жмыстары (экологиялы таырыптаы трбие сааттары, жарыс ойындары, суретке жарияланан конкурс трлері, дгелек стел т.б.) траты ткізіліп, жмысты тиімділігі р іс-рекетті соында бааланды. Жмыс барысында табиат аясында оушыларды рдастарыны жаымды, жаымсыз іс-рекеттерін гімелеуі, бейнелеп суретін салуы сияты жне т.б. жмыс трлері орындалды, гіме мазмныны таырыпа сйкестілігі, ойын тсініп жеткізе білуі ескерілді. Оушыларды мндай жмыстарына жасаан талдау оларды экологиялы таырыпты тсініп, кнделікті мірде пайдалана білуімен ерекшеленді, ал бл оларды экологиялы трбиелілігіні анарлым ктерілгенін байатты.
Оушыларды экологиялы трбиелілігіні осындай жоары нтиже беруі жыл сайын ткізілетін ауданды, алалы дегейдегі «Кіші академия» жанындаы «Наурыз» байауында орытындыланып, жлдегер атанандар (А.Доспанова, Р.Муленов (№139), С.Асарова, А.Дастенов (№146 жне т.б.) марапатталып отырды. Бл жетістіктер, рине, педагогикалы эксперимент жмыстарыны нтижесі екені белгілі.
Тжірибелік-эксперимент жмысыны баылау кезеінде балабаша балалары мен бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігі дегейін байау масатында соы кесінді жргізілді. Балалара анытау эксперименті барысында тапсырмалар айтара сынылды. Тапсырмалар нтижесі балаларды экологиядан білім іскерлік дадысыны айтарлытай дегейде ктерілгенін, табиата деген ызыушылыыны артанын длелдейді.
Оны экспериментті басы мен соындаы здіксіз білім беру процесіндегі балабаша балалары мен бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігі компоненттеріні даму дегейіні крсеткіштерінен жне экологиялы трбиелілігі дегейіні орытынды динамикасынан круге болады (кесте 3, сурет 4).
Кесте 3 - Балабаша балалары мен бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігі компоненттеріні даму дегейіні крсеткіштері
(%) экспериментті басы жне соы
| Компонеттер |
Жмыс кезедері |
Эксперимент тобы- 490, баылау тобы – 390 оушы |
||||||
| Жоары |
Орта |
Тмен |
||||||
| ЭТ |
БТ |
ЭТ |
БТ |
ЭТ |
БТ |
|||
| Мотивациялы-ндылы |
Басы |
- |
- |
28,1 |
30,6 |
71,9 |
69,4 |
|
| Соы |
25,9 |
- |
63,8 |
31,2 |
10,3 |
68,8 |
||
| Эмоционалды-сезімдік |
Басы |
- |
- |
30,9 |
28,2 |
69,1 |
71,8 |
|
| Соы |
20,6 |
- |
67,3 |
32,6 |
12,1 |
67,4 |
||
| Іс-рекеттік |
Басы |
- |
- |
27,7 |
29,2 |
72,3 |
70,8 |
|
| Соы |
16,6 |
- |
72,1 |
34,1 |
1,3 |
65,9 |
||
| Барлы компоненттер бойынша |
Басы |
- |
- |
29,3 |
29,4 |
70,7 |
70,6 |
|
| Соы |
11,2 |
- |
67,7 |
33,6 |
21,1 |
66,4 |
||
 |
Сурет 4 - здіксіз білім беру процесіндегі балабаша балалары мен бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігі дегейіні орытынды динамикасы.
орытынды нтиже бойынша : егер анытау эксперименті барысында эксперимент тобында тмен дегейді крсеткен оушыларды саны пайыза шаанда 70,7% болса, эксперимент соында тмен дегейді крсеткен оушы саны 11,2%, орта дегейдегі 29,3% болса, соында 67,7%-а ктерілді, жоары дегейді алашында ешандай оушы крсетпесе, соында оларды саны 21,1%-ке жетті. Баылау тобында айтарлытай згеріс болан жо.
Сонымен, педагогикалы эксперимент жмысы здіксіз білім беру процесіндегі балабаша балалары мен бастауыш сынып оушыларыны экологиялы трбиелілігі моделіні, оны лшемдері мен крсеткіштеріні, дегейлеріні дрыстыын, экологиялы трбие сабатастыы дістемесіні тиімділігін длелдеді.
О Р Ы Т Ы Н Д Ы
1.Бгінгі тада аламды экологиялы ахуалды нашарлауы олайсыз экологиялы жадайларды ріс алуы экологиялы білім мен трбие беруді масат-міндеттерін, республикамызды здіксіз білім беру жйесіні барлы сатыларында жзеге асыруды, жастарды кзарасын, табиата жауапкершілік арым-атынасын алыптастыруды, мектепке дейінгі мекемелерден бастап жоары оу орындарына дейінгі аралыты экологиялы білім мазмнымен жаппай амтып, оны сабатастыта жргізуді талап етеді.
2.«Сабатасты», «экологиялы трбие сабатастыы» ымдарыны мнін анытау, олара берілген анытамалар мен тжырымдарды бір жйеге келтіріп, мазмнды сипаттама беруге жне з анытамамызды сынуа негіз болды: сабатасты - здіксіз білім беру процесіндегі баланы дене жне рухани дамуыны ішкі йлесімді байланысы мен жеке басы дамуыны бір сатыдан екінші сатыа тудегі ішкі дайындыы., экологиялы трбие сабатастыы – баланы оршаан ортадаы семдікті сезініп,оны баалай білу асиеттері мен дадыларыны мектепке дейінгі кезенен бкіл мырындаы трлі сатылар арасындаы байланысы
3.здіксіз білім беру процесінде кіші жас балаларына сабатастыта экологиялы трбие беруде педагогикалы-психологиялы ерекшеліктеріні ескерілуі.
4.здіксіз білім беру процесінде экологиялы трбие сабатастыы наты аныталан педагогикалы шарттар арылы жзеге асады.
5.здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыыны жйесі отбасы, балабаша мен бастауыш мектепте кіші жас балаларына берілетін экологиялы білім мазмныны ралдары мен дістеріні сабатастыта берілетінін крсетеді.
6.Халы фольклоры жанрларыны (ертегі, аыз-гімелер, маал-мтелдер, жмбатар, жаылтпаштар, тыйым сздер жне т.б.) мазмнды сипаты кіші жас балаларына экологиялы трбие берудегі ммкіндіктеріні жоары екендігін длелдейді.
7.сынылып отыран модель (компоненттері, лшемдері, крсеткіштері) балабаша мен бастауыш мектеп оушыларыны экологиялы трбиелілігі дегейін анытауа септігін тигізеді.
8.ылыми трыда негізделген «здіксіз білім берудегі экологиялы трбие сабатастыы тжырымдамасы» жаа бадарламалар мен оулытар дайындауда кіші жас балаларына экологиялы трбие беруде баыт-бадар береді.
9.Тжірибелі-эксперимент жмыстарыны нтижелері, арнайы жасалан педагогикалы-дістемелік жаттар, оу-дістемелік кешендер жаа баытта жргізілген жйелі жмыстар кіші жас балаларыны табиатты орай білу дадыларыны, асиет-сапаларыны алыптасып дамуына ыпал жасайды.
10.Ата-аналар мен трбиешілерді, бастауыш мектеп малімдері мен сынып жетекшілеріні табиатты орау орталытарымен педагогикалы ынтыматасты арым-атынастаы бірлескен жмыстарыны мазмнында лтты идеяны басымдылы крініс алуы экологиялы проблемаларды тиімді шешілуіне кмектеседі. Жргізілген зерттеу жмысы бойынша мынадай сыныстар жасауа болады:
- отбасы, балабаша мен бастауыш мектеп оушыларыны экологиялы трбиелілігін сабатастыта алыптастыру масатында сынылып отыран «здіксіз білім берудегі экологиялы трбие сабатастыы тжырымдамасын» оу-трбие жмыстарында негізге алу керек;
- здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыын жзеге асыруа байланысты сынылан педагогикалы шарттарды пн малімдері басшылыа аланы дрыс;
- «Мен жне табиат» кнтізбелік жоспарын, балабаша мен бастауыш сыныптарды оу-трбие процесіні тжірибесінде пайдаланан жн;
- кіші жас балаларына экологиялы трбие беру масатында жасалан дістемелік кешендер мен дістемелік оу-ралдарын трбиешілер мен малімдер оу-трбие жмысы барысында негізге аланы дрыс, балабаша мен бастауыш сыныптарда экологиялы трбие беруде пайдаланылан жаа педагогикалы технологияларды экология сабаында пайдалану ажет;
- оушылара здіксіз экологиялы білім беру проблемасына байланысты тжірибелі-эксперимент жзінде тексерістен ткен дістемені сыныпта жне сыныптан тыс іс-рекеттер кезінде олдану ажет;
- экологиялы трбие сабатастыын білім беруді барлы сатыларында іске асыруды амтамасыз ету масатында малімдерді экологиялы білімін жетілдіру бадарламасын дайындау ажет.
Зерттеу проблемасы азіргі тада те крделі мселе боландытан толыымен шешімін тапты деуге болмайды. Алдаы уаытта бастауыш сынып оушылары мен орта мектеп оушыларыны экологиялы трбие сабатастыы; бастауыш сынып оушыларыны экологиялы біліміні баса білімдермен сабатастыы, экологиялы білімні сыныптан тыс жргізілетін іс-рекеттер трлерімен сабатастыы жне т.б. проблемалар арнайы зерттеуді ажет етеді.
ДИССЕРТАЦИЯ МАЗМНЫ МЫНАДАЙ БАСЫЛЫМДАРДА ЖАРИЯЛАНДЫ
Монография, бадарлама, оу-дістемелік ралдар
1 Оу-трбие процесіндегі экологиялы сабатастыты ылыми-теориялы негіздері. Монография. ТКО «Зерде» баспасы. –Алматы, 2005.-181 б.
2 Блдіршіндерге экологиялы трбие беру. Оу-рал. –Алматы: Республикалы баспа кабинеті, 1998. –83 б.
3 Балабашадаы экологиялы трбие жмыстарына арналан кмекші рал. Техникалы байланыстар жніндегі Германия оамы. –Алматы. 1998. –1-15- б.
4 Табиатты баала да аяла. (Баланы мектепке дайындау сыныбы мен топтарында экологиялы трбие беруге арналан кмекші рал). –Алматы: «Зерде» баспасы, 2001. -72 б.
5 Мектепалды топтарында ыса мерзімде (3 айлы) баланы мектепке дайындау бадарламасы. –Алматы: Республикалы баспа кабинеті, 1999. (М.С. Стімбековамен авторлы бірлестікте ) -35 б.
6 ыса мерзімде баланы мектепке даярлау бадарламасы. –Алматы: Республикалы баспа кабинеті, 2000. (М.С. Стімбековамен авторлы бірлестікте) -33 б.
7 Отбасында жне балабашада баланы мектепке дайындау бадарламасы, –Алматы. Шартарап, 2000. (М.С. Стімбековамен авторлы бірлестікте). -91 б.
8 Балабашада баланы мектепке дайындау. дістемелік нсау. –Алматы. Шартарап, 2000. (М.С. Стімбековамен авторлы бірлестікте). –103 б.
9 Отбасында баланы мектепке дайындау, ата-аналара арналан дістемелік нсау. –Алматы. Шартарап, 2000. (М.С. Стімбековамен авторлы бірлестікте). –191 б.
10 ыса мерзімде баланы мектепке даярлау (дістемелік нсау). –Алматы: Республикалы баспа кабинеті, 2001. (М.С. Стімбековамен авторлы бірлестікте) –125 б.
11 Біз мектепке барамыз (хрестоматиялы жина) –Алматы: Республикалы баспа кабинеті, 2001. (М.С. Стімбековамен авторлы бірлестікте). –95 б.
12 Айналаны оршаан орта. Экология. дістемелік нсау. –Алматы: Алматыкітап, 2003. –55 б.
13 Окружающий мир. Экология. Методическое пособие. –Алматы: Алматыкітап, 2003. –55 с.
14 Айналаны оршаан орта. Экология. ліппе-дптер №1. –Алматы: Алматыкітап, 2003. –48 б.
15 Айналаны оршаан орта. Экология. ліппе-дптер №2. –Алматы: Алматыкітап. 2003. –48 б.
16 Окружающий мир. Экология. Азбука-тетрадь №1. –Алматы: Алматыкітап, 2003. –48 с.
17 Окружающий мир. Экология. Азбука-тетрадь №2. –Алматы: Алматыкітап, 2003. –48 с.
18 Айналаны оршаан орта. Экология. Хрестоматия. –Алматы: Алматыкітап, 2003. –35 б.
19 Бастауыш сынып оушыларына экологиялы трбие беру.(дістемелік нсау). –Алматы: «Зерде» баспасы, 2005. –70 б.
ылыми-дістемелік маалалар, тезистер
20 Мектептегі білім беруді сапасы: азіргі жадайы, даму рдісі жне болашаы. //Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. –Алматы, 2000. –160-162 б.
21 Экологиялы трбие жмысыны сипаты //Білім Образование.- 2001. -№2. -31-33 б.
22 Экологиялы трбие негізінде баланы рухани жан дниесін дамыту //Білім берудегі менеджмент. -2001. -№3. –117-119 б.
23 Волшебная палитра родной природы //Отбасы жне балабаша. -2001.-№4. –С.37-39.
24 азастандаы география жне экология ылымдарыны дамуына арналан халыаралы ылыми-практикалы конференцияны материалдары. –Алматы, 2002. –89-192 б.
25 лемдік білім беру кеістігі жадайындаы ылым мен практика интеграциясы. //Абай атындаы Алматы мемлекеттік университетіні 75-жылдыына арналан халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. –Алматы, 2003. –237-239 б.
26 азіргі тадаы мектепке дейінгі жне бастауыш білім беруді психологиялы-педагогикалы негіздері: Халыаралы ылыми-практикалы конферения материалдары –Алматы, 2003. –286-289
27 Жас рпаа экологиялы трбие беруді баыттары //лт таылымы. -2003. -№2. –19-21 б.
28 Шоан ебектеріндегі табиатты эстетикалы бейнесі //лаат. -2003. -№5. –28-29 б.
29 Экологиялы трбие бойынша дайындалан оу-дістемелік кешені //Бастауыш мектеп. -2003. -№8. –18-19 б.
30 Ресейден Арала су келе ме? //Зерде. -2003. -№1. –8-9 б.
31 Экологиялы мдениет – отбасынан //Хабаршы. Педагогика ылымдары сериясы. -2003. -№1 (3). –65-69 б.
32 здіксіз экологиялы трбие //азастан мектебі.- 2003. -№8, –32-34 б.
33 Отбасында, балабаша мен бастауыш сыныптарда экологиялы трбие жмысын сабатастыта жргізуді дістемелік негіздері //лт таылымы. -2004. -№4 (2). –138-143 б.
34 Формирование экологической культуры ребенка в семье //Вестник Кыргызского Государственного педагогического университета им. И.А. Арабаева. -Бишкек, 2004. –Вып. №2. -С. 88-94
35 Экологиялы трбие технологиясы //Еуразия. Хабаршысы. Астана, 2005. -№2. –115-117 б.
36 Экологиялы трбиені сабатастыта жргізу тжырымдамасы. –Алматы: ТКО
«Зерде» баспасы, 2005. –25 б.
37 Педагогикалы технология негізінде жоары оу орны студенттеріне экологиялы білім беруді тиімділігі. «Жоары оу орындарында білікті мамандар даярлауды зекті мселелері» халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. -Тараз, 2007.- 157-161б.
38 Возможности педагогической технологии в процессе непрерывного экологического образования. «Образование через всю жизнь: непрерывное образование для устойчивого развития» халыаралы конференция материалдары. -Санкт-Петербург. 2007. -232-235с.
39 Педагогикалы технология негізінде бастауыш сынып оушыларына экологиялы білім берудегі малім шеберлігі. //Мектепке дейінгі жне бастауыш білім: азіргі жадайы, даму тенденциялары жне мселелері: халыаралы ылыми-практикалы конференция матералдары. – Алматы, 2007. -625-629 б.
40 Педагогикалы инновация негізінде оушылара экологиялы білім берудегі малім шеберлігі. Алматы: аз. Мем. ыз.Пед.Инст. Педагогика.
сериалы, 2007. -81-85 б.
41 здіксіз білім беру процесіндегі экологиялы трбие сабатастыы //Ізденіс. -Алматы, 2007. -№ 4(2). -225-229б.
42 Педагогика: азаша тсіндірме терминологиялы сздік. -Алматы: RONDA баспасы 2007.(Ш.К.Беркімбаевамен растырушылы бірлестікте). – 248б.
43 Малімні шыармашылы табыстылыы. «Педагогикалы кадрларды даярлауды сапасын арттырудаы инновациялы технология мселелері жне даму ерекшеліктері» халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары.- Алматы, 2008. -943-949б.
44 О мастерстве использования учителем педагогической технологии в системе экологического образования //Вестник Кыргызского Государственного педагогического университета им. И.А. Арабаева. -Бишкек, 2008. -Выпуск №11. -С. 82-85
45 Экологиялы трбие берудегі халыты педагогиканы ммкіндіктері. //рпа амы, лт амы. - ытай, 2008. №9.- 31-36б.
РЕЗЮМЕ
Манкеш Аксауле Ерженбайкызы
Научно-педагогические основы преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования
13.00.01 – Общая пе дагогика, история педагогики образования, этнопедагогика
Актуальность исследования. В настоящее время среди жизненно важных проблем, которые волнуют человечество, уделяется огромное внимание охране окружающей среды и эффективное использование природных ресурсов. Как показывает мировой опыт, экологические проблемы, появляющиеся каждый день, и поиск их решений, лишний раз доказывают об их важности. Это в свою очередь, увеличивает необходимость развития экологического образования детей в непрерывном процессе обучения (семья детский сад начальная школа), так как охрана окружающей среды и сохранность здоровья человека являются одними из ценнейших факторов.
В процессе многоэтапного образования проблема экологического воспитания предлагает целый ряд предложений, которые ведут к новым решениям, например в следующих изданиях говорится о механизме реализации государственной экологической политики «Концепция о защите экологической безопасности в Республике Казахстан в 2004-2015 годы» (2003ж.), «Конституция Республики Казахстан», и закон «об Образовании», «Экологический кодекс» который был принят в 2006 году. Однако нельзя предполагать, что проблема экологического образования и воспитания поднимается только сегодня.
В нижеследующих трудах «Концепция о защите экологической безопасности в Республике Казахстан в 2004-2015 годы» (2003ж.), «Конституция Республики Казахстан», и закон «об Образовании», «Экологический кодекс», уделяется отдельное внимание экологическому образованию и воспитанию в процессе непрерывного образования многоэтапной учебной системы.
Задачи исследования:
1. Определить теоретико-методологические основы преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
2. Определить педагогические условия и структурной системы экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
3. Разработка концепции преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
4. Определить возможности при экологическом воспитании детей младшего возраста в народной педагогике в процессе непрерывного образования.
5. Разработка структурной модели экологического воспитания детей младшего возраста в процессе непрерывного образования.
6. Разработка методики преемственности экологического воспитания и его эффективность при экспериментальном опыте.
Научная новизна и практическая значимость исследования.
1. Определены теоретико-методологические основы преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
2. Определены педагогические условия и структурная система экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
3. Определены возможности при экологическом воспитании детей младшего возраста в народной педагогике в процессе непрерывного образования.
4. Разработка концепции преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
5. Разработка структурной модели экологического воспитания детей в процессе непрерывного образования.
6. Разработка методики преемственности экологического воспитания и его эффективность при экспериментальном опыте.
Практическая значимость исследования заключается в том, что для семьи, детского сада и начальных школ разработаны:
· Концепция о преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования;
· Программа спецкурса «Экологическое воспитание»;
· «Окружающая среда. Экология» (на казахском и русском языках) комплекс экологического воспитания по рекомендации Министерства Образования и Науки РК;
· Разработаны методические указания воспитателям и учителям начальных школ.
Результаты исследования можно применять в воспитании семьи, дошкольных учреждениях, начальных школах, специализированных и высших учебные заведениях, в учреждениях по повышению квалификации педагогических кадров.
Основные положения, выносимые на защиту:
1. Преемственность экологического воспитания детей в непрерывном процессе обучения «семья детский сад начальная школа», полученные знания детей младшего возраста в этой отрасли помогают основать предприимчивые навыки в структурной последовательности и эффективно использовать их в ежедневной жизни.
2. Преемственность экологического воспитания в процессе непрерывного образования принимает во внимание следующие педагогические условия (реализация преемственности по лидирующей идее, правила характера окружающей среды и природы и используя различные виды методики при развитии навыков решительности возможность привить детям умения связанные с природой) и обеспечивает определением структурной системы (содержание, принципы, методы и способы их облегчения, формы и направления).
3. Концепция о преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования дает направление в научно обоснованной концепции при разработке содержания программ и учебников по предмету экологии в соответствии с возрастными особенностями детей.
4. Содержательный характер казахской народной педагогики доказывает преобладание возможностей экологического воспитания детей младшего возраста в процессе непрерывного образования.
5. Структурная модель экологического воспитания в процессе непрерывного образования детей младшего возраста замечается в единстве мотивационно-ценных, эмоционально-чувствительных, действенных компонентах и описываются при помощи точных показателей, размеров и этапов.
6. При проведении экспериментов преемственность экологического воспитания в процессе непрерывного образования и научно-методические комплексы обеспечивают повышение уровня экологического воспитания детей младшего возраста.
Научные результаты:
1. Определены теоретико-методологические основы преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
2. Определены значения педагогических понятий «преемственность», «преемственность экологического воспитания» в семье, детском саду и начальной школе в процессе непрерывного образования.
3. Разработана концепция преемственности экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
4. Определены педагогические условия и структурная система экологического воспитания в процессе непрерывного образования.
5. Разработана структурная модель экологического воспитания детей младшего возраста в процессе непрерывного образования.
6. Определены возможности при экологическом воспитании детей младшего возраста в казахской народной педагогике в процессе непрерывного образования.
7. Разработана методика преемственности экологического воспитания и проверка его эффективности при экспериментальном опыте.
8. Разработан специальный курс программы по теме «Экологическое воспитание» воспитателям и учителям начальных школ.
9. Определены формы вне урока обеспечивающие экологическое воспитание в процессе непрерывного образования.
RESUME
Mankesh Aksaule Yerzhenbaykyzy
Research-pedagogical bases theory of ecological training in the
process of active education
13.00.01 – General pedagogies, pedagogies and history of education,
ethno pedagogies
Research actuality. Nowadays among vital issues concerning humanity it is paid a great attention to the environmental protection and effective usage of natural resources. As world experience shows, ecological problems appearing every day and the search of their solution prove about the importance once more. In this case, it increases the necessity of ecological training development of younger children in the process of active education (family kindergarten primary school), as protection of environment and person’s health are considered to be as the most valuable factors.
In the process of multistage education the problem of ecological training represent a number of offers which lead to the new solutions, for example in the following examples it is said about the realization mechanism of state ecological policy “The concept of ecological safety in the Republic of Kazakhstan in 2004-2015” (2003), “Constitution of Republic of Kazakhstan”, and the law about “Education”, “Ecological Code” which was accepted in 2006. However we cannot say that the problem of ecological training is aroused only today.
In the works below “The concept of ecological safety in the Republic of Kazakhstan in 2004-2015” (2003), “Constitution of the Republic of Kazakhstan”, and the law about “Education”, “Ecological Code” there is paid a separate attention to the ecological training and upbringing on the process of active education of multistage educational system.
The tasks of the research:
1 The definition of theoretic – methodological bases of educational training continuity in the process of continuous education.
2. The definition of pedagogical conditions and structural system of ecological upbringing in the process of continuous education.
3. Elaboration of ecological training continuity concept in the process of continuous education.
4. The definition of opportunities during ecological upbringing of younger children in the people pedagogies in the process of continuous education.
5. Elaboration of structural model of younger children’s ecological upbringing in the process of continuous education.
6. Elaboration of ecological training continuity methodic and its effectiveness during practical experiment.
Scientific novelty and the theoretical importance of the research:
1. Theoretic – methodological bases of educational training continuity in the process of continuous education were defined.
2. Pedagogical conditions and structural system of ecological upbringing in the process of continuous education were defined.
3. Opportunities during ecological upbringing of younger children in the people pedagogies in the process of continuous education were defined.
4. Elaboration of ecological training continuity concept in the process of continuous education.
5. Elaboration of structural model of younger children’s ecological upbringing in the process of continuous education.
6. Elaboration of ecological training continuity methodic and its effectiveness during practical experiment.
Practical importance of the research for family, kindergarten and primary schools:
· Concept of ecological training continuity in the process of continuous education;
· The program “Ecological training”;
· “Environment. Ecology” (in Kazakh and Russian languages) complex ox ecological training by recommendation of the Ministry of Education and Science RK;
· There were elaborated some methodological instructions for tutors and primary school teachers.
The results of the research work can be used in the family upbringing, preschool institutions, primary schools, specialized higher institutions, at institutions of increasing the qualification of pedagogical staff.
The main principles submitted for defense:
1. Ecological training continuity of children in the continuous process of education “family kindergarten primary school”, received knowledge of younger children in this area help to form activity skills in the structural sequence and effectively use them in our every day life.
2. Ecological training continuity in the process of continuous education takes into consideration the following pedagogical conditions (continuity realization by leading idea, character rules of environment and nature and using different kinds of methodic during skills development to have an opportunity to teach the children abilities connecting nature) and provides with the definition of structural system (contents, principles, methods and the ways of their simplification, forms and directions).
3. Concept of ecological training continuity in the process of continuous education gives a direction in the scientifically based concept during elaboration of programs and textbooks contents on the subject of ecology according to the age peculiarities of children.
4. Profound character of Kazakh people pedagogic proves the prevalence of possibilities of ecological younger children upbringing in the process of continuous education.
5. Structural model of ecological training continuity in the process of younger children continuous education is noticed in the unity of motivated-valuable, emotionally-sensitive, activated components and described with the help of exact indications, sizes and stages.
6. While having experiments, ecological training continuity in the process of continuous education and scientific methodological complexes provide the degree increasing of ecological younger children upbringing.
Scientific results:
1. Theoretic – methodological bases of educational training continuity in the process of continuous education were defined.
2. The meanings of pedagogical concepts such as “continuity”, “continuity of ecological upbringing” in the family, kindergarten and primary school in the process of continuous education were defined.
3. Ecological training continuity concept in the process of continuous education was elaborated.
4. Pedagogical conditions and structural system of ecological upbringing in the process of continuous education were defined.
5. Structural model of younger children ecological upbringing in the process of continuous education was elaborated.
6. Opportunities during ecological upbringing of younger children in the people pedagogies in the process of continuous education were defined.
7. Ecological training continuity methodic and its effectiveness during practical experiment were elaborated.
8. A special course of program on the theme “Ecological upbringing” for tutors and primary school teachers.
9. Forms out of the lesson providing ecological upbringing in the process of continuous education were defined.