Нары м ні, пайда болуы, ызметі
СОДЕРЖАНИЕ: Мазмны Кіріспе ..3 І. Нарыты ымы, мні, пайда болуы мен даму кезеі… 5Мазмны
Кіріспе……………………………………………………………………..3
І. Нарыты ымы, мні, пайда болуы мен даму кезеі…........................................................................................5
1.1. Нарыты ымы мен мні………………................................5
1.2. Нары атынастарыны алыптасуы мен даму кезедері .............................................................................................8
ІІ. Нарыты атаратын ызметтері мен рылымы……….......................................................................11
2.1. Нары ызметтері………………………………….………………11
2.2. Нарыты инфрарылымы………………………………………11
2.3. Нары экономикасыны элементтері жне сегментациясы………………………………………..........................15
2.4. Мемлекетті нарыты экономикада атаратын рлі.…………………………………………………………..................19
IV. азастанда нарыты экономикалы жйесіні алыптасуы мен дамуыны мселелері....................................23
3.1. Нарыты экономикалы алыптасу азастанды моделі.........................................................................................23
3.2. азастан Республикасыны нарыты экономиканы жетілдіруді дерістері...............................................................24
орытынды……………………………………………………………...26
олданылан дебиеттер тізімі.................................................30
Кіріспе.
Бл курсты жмысты таырыбы - «Нарыты экономика: мні, ызметтері, ажеттігі». Бл таырыпты тадауыма басты себеп - оны бгінгі оамдаы экономикамыздаы е зекті мселелеріні болуында. Жалпы нары, оамды ттынушылар мен ндірушілерді байланыстыруды тиімді механизмі ретінде лемдік ркениетті ірі жетістіктеріні бірі деп есептеледі, оны математикамен ген инженериясымен, электроникамен жне адамзатты баса жымды даналыыны шыымен тееуге болады. Нарыты атынастарды рылымында да, мемлекет тарапынан нарыты экономиканы реттеу зор роль атарады. Халы шаруашылыын экономикалы кан тамыры іспетті, осы нарыты байланыстар аркылы ндірісті «ан айналымы» жзеге асады. Оны міршеді ндірісті табиатына, экономикалы луметтік жадайына байланысты , дегенмен нарыты біраз дербестілігі болады, сондытанда олар дайы ндірісті барлы сатыларына, тпкі нтижесі мен тиімділігіне айтарлытай сер етеді.
Жалпы нары мселесі тірегінде осы кнге дейін теориялы айтыстар толастай келеді. Экономикалы дебиеттер мен зерттеулерде “нары” деген терминні мні осы кнге дейін толы ашыла ойан жо. Нары сауала бірден жауап берудін зіндік иындыы жеткілікті.Нары мселелеріні оамдаы айта ру теориясы мен практикасында алатын зор мніне арамастан, ТМД-а кіретін мемлекеттерді жне азастан ылым кономикасыны арасында нары тралы бірыай пікір жо. Осыан байланысты нарыты бірнеше анытамасын келтірейік.Сондытан нары дайы ндірісті йлесімді дамуды басты ттасы. кономиканы нарыты реттеу йымдасан жоспарлы шаруашылы механизмні рамды блігі, онымен тыыз байланыста рекет ететінін естен шыармаан жн. Экономика ылымы ретінде соы екі жз жылдыта А.Смитті ебегінде іргетасы аланан теорияны талдау жне оны толытыру баытында дамуда. Капиталистік оамны дамуы деалектикасыны зі нарыты кономиканы йымдастыруа келетіні аян. “Айырбастау”-дейді В.И. Ленин: “адамдарды нары арылы біріктіреді”. Нарыты кономика–ертеден келе жатан шаруашылыты жргізу ралы, оны дамуыны зіндік бай тарихы бар. Нарыты алыптасуы айырбас пен оамды ебек блінісіні дамуымен байланысты. Сонымен бірге, нары стихиялы трде дамушы немесе еркін нары, монополиялы нары, реттелмелі нары деп блінеді.Стихиялы нары -капитализмні алашы кезеінде болды, оан еркін тауар ндірушілер мен сатып алушылар, еркін бсеке мен еркін баалар тн болады. Бізді жас туелсіз аза мемлекетінде де толыанды жйелі, леуметтік бадарланан нарыа кшу кономиканы дадарыстан шыаруды баламасыз ралы деп танылып отыр. Нарыты маызды лементтеріне нарыты инфрарлым жатады. Нары тауар биржаларыны, ктерме жне блшек сауда рылымдарыны рылып, ызмет етуін талап етеді.Нары кономикасыны ерекшелігі мынада: барынша олданылмаан ммкіндіктерді варианттарыны ішіен е намсыз болса да йтеуір кмнсіз табыса жеткізетін вариянты тадап алынады. Балама тадау шыындары принципі ндірушілерді бар ресурстарды тиімді олдануа ынталандырады.
І.Нары ымы ,мні, пайда болуы мен даму кезедері.
1.1. Нары ымы мен мні.
оамды ндіріс процесінде оамды німні натылыы озалысы сан мыдаан шаруашылы байланыстары арылы жреді. Олар ксіпорындарды, салаларды, айматы кешендерді (территориялы комплекстерді), халы шаруашылыыны кономикалы ан тамыры іспетті, осы байланыстар арылы ндірісті “ан айналымы” жзеге асады. Міне, оамды німні осы озалысында нары маызды ызмет атарады. рине, оны міршедігі ндірісті табиатына, кономикалы леуметтік жадайына байланысты, дегенмен нарыты біраз дербестілігі бар, сондытан да болар дайы ндірісті барлы сатыларына, тпкі нтижесі мен тиімділігіне айтарлытай сер етеді.
Жалпы нары мселесі тірегінде осы кнге дейін теориялы айтыстар толастай келеді. Экономикалы дебиеттер мен зерттеулерде “нары” деген терминні мні осы кнге дейін толы ашыла ойан жо. Кпшілігі нарыты атынасты стихиялы кштер стемдік ететін йымдастырылмаан, шуы кп кдімгі базар мен теесе, ал енді біразі нарыты кономиканы барлы ауруынан тез жазылатын керемет “кш” деп те дріптеуде.
Саяси кономикалы маынада нарыты айырбас атынасын білдіретін кономикалы категория деп арайды. Ол кономикалы атынастар жйесінде дайы ндіріс процесіні маызды сатысы, айырбасты сипаттайды.
Сонымен нары дегеніміз не? Бл сауала бірден жауап беруді зіндік иындыы кп. Нары брын – соды бізді елде тере зерттелмеген, сондытан оны мнін ате тсіну азіргі дебиеттерде жиі кездеседі. Себебі нсау – блу дістеріне негізделген басару жйесі жадайында нары проблемалары тиісті ылыми зерттеу пні бола алмады. за жылдар бойы кімшіл - міршіл жйені идеологиялы ттынында болып келген кономикалы ылымдарда нарыты маызы мен орны туралы даурыпалы кзарас басым болды.
Нары мселелеріні оамдаы айта ру теориясы мен практикасында алатын зор мніне арамастан, ТМД-а кіретін мемлекеттерді жне азастан ылым кономикасыны арасында нары тралы бірыай пікір жо. Осыан байланысты нарыты бірнеше анытамасын келтірейік.
Нары- ндіріс факторларын немесе оны нтижелері мен шарттарын айырбастауа байланысты болатын ндірістік атынастарды белгілі бір блігі немесе жйесі.(Кулигин П. Соиалистік кономикадаы нары –“Вопросы кономики”, 1990ж.).
Нары- бл сатушылар мен сатып алушыларды арасындаы тауар жне ызмет крсету проесіне байланысты алыптасатын кономикалы атынастарды жиынтыы. (Журавлева .Соиализімні кономикалы жйесіндеі нары- “кономические науки”, 1990ж.№7)
Нары- тауарларды сатып алу-сатумен байланысты орын алатын кономикалы атынастар жиынтыы. (Саяси кономия-Алматы, “Ана тілі” ,1991).
Нары тауарларды ткізуге байланысты сатушылар мен сатып алушыларды арасындаы атынастар жйесі болып табылады. (азіргі заманы нары: табиаты жне дамуы/ Э.П.Дунаев, И.Е. Рудакова редакциясымен –М, МГУ, 1992ж. ).
Келтірілген кзарастарды айсысы да жеткілікті трде длелді, біра мселелерді бір жаын ана амтиды. Бл анытамалара орта нрсе-ол нарыты ндірісті емес, айырбасты категориясы, нарыты атынасты субъектісі-ндірушілер мен ттнушылар емес , сатушылар мен сатып алушылар деп крсетілуі. Шын мннде тауар–аша, нарыты байланыстар сату сатып алумен шектелмейді. Бл жерде басымдылы айырбас пен айналыс саласындаы атынастара емес, ндірісте болатын атынастара тиісті болуы керек. Себебі тек осы жерде ана нім жасалады жне оны тауара айналуын сипаттайтын, тауар-аша атынастарын андай наты нысындарда болатынын крсететін кономикалы байланыстар пайда болады.
Экономикалы дамуды объективті жадайы нарыты жне оны категорияларын (баа, сыныс, бсеке, жне т.б ) мірге келді. Кп уаыт бойы бізді еліміздеі басаруды кімшілдік-міршілдік дісі стем етуі нарыты дамуына тежеу салды. Соы жылдары басаруды кономикалы дісіне кешу нарыты айырбаса жол ашып отыр. кономикалы мірде шаруашылы ызметін йымдастыруды бл дісі батысты модельдерді айталау емес. Брыны социалистік нарыты атынастарды лаюы шаруашылы механизмін айта ру барысындаы зады крініс. Мысалы, Венгрияда 1988 жылды зінде кономикалы реформа барысында ндіріс рал –жабдытарына ктерме сауданы енгізу арылы нарыты тепе –тедігі алыптастырылды. рбір ндіріс дісіндегі нары меншікке байланысты ндіріс атынастарыны бкіл жйесінде рекет етеді. Бізді оамымызда да нары ндірісті тиімділігі мен халыты леуметтік -трмыс дрежесін жасарту баытында ызмет істей бастайды.
Соы уаытта теориялы дискуссияларда нары пен жоспар бір-біріне орынсыз арсы ойылып жр. Шын мнінде дайы ндіріс (жоспарлыйымдасан процесс) нарыты, оны икемділігін, кономикалы тиімділігін арттыруа пайдалануы аса маызды мселе. Сондытан нары дайы ндірісті йлесімді дамуды басты ттасы. кономиканы нарыты реттеу йымдасан жоспарлы шаруашылы механизмні рамды блігі, онымен тыыз байланыста рекет ететінін естен шыармаан жн.
Нары тралы ілім .
Аылшын кономисі А.Смит кономика тралы бір ана ебек жазанымен, оны дербес ылыма айналуыны негізін алаан ылым деп саналады. Оны ебегі Халы байлыы 1776 ж. Жары крген. А.Смитті досы Давид Юм алашында бл ыма ауыр боландытан, оны оып тсінетін оырмандар саны кп болмас деген пікірде жрді. Алайда Юм ателескен екен, аталан кітапты адамдар 200 жылдан астам уаыт бойы талмай оып йренуде.
А. Смитті ойынша, лты басты байлыы, зге кономистерді тсінігінше ,-алтын жне кміс орын жинауда емес, яни байлы дегеніміз – ебек трін атаратын жне ашы нарыта сауды жасайтын арапайым адамдарды рекеттеріні нтижесі.
Экономика ылымы ретінде соы екі жз жылдыта А.Смитті ебегінде іргетасы аланан теорияны талдау жне оны толытыру баытында дамуда.
А.Смитті нары тралы ілімі Австрияны кономисі, Нобель силыыны лауреаты Фридрих Фон Хайекті ебектерінде дамытылан. Оны ілімі бойынша, нары деген ым –ішкі себептерден пайда болан леуметтік тртіпті бір формасы. Хейкті айтуынша, нары жйесіні шегінде баалыты белгілі бір біркелкі шкаласы жо; ол тек бсекелестік масатты жаластырады; солар шін ызмет атарады, біра оларды алдында оам масаттарыны айсысы бірінші орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
А.Смитті ілімінен шыатын орытынды мынадай: нарыты тиімділігі жне бсекелестерді рі оларды райсысы здеріні кономикалы масаттарына жету жолындаы ммкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Капиталистік оамны дамуы деалектикасыны зі нарыты кономиканы йымдастыруа келетіні аян. “Айырбастау”-дейді В.И. Ленин,-“адамдарды нары арылы біріктіреді”. В.И.Ленинні айтуынша, “Нары” ымын оамды ебек блінісінен айыруа болмайды. Міне, сондытан да соиализм орнатуда жне соалистік шаруашылыты йымдастыруда нарыты арым-атынастарды толы пайдалануды ажет екендігі тралы В.И. Ленинні кзарасы кптеген жадайлара байланысты згеріп отыран. Оларды е бастылары:
· В.И.Ленинні кзарасында нары мазмныны згеруі, оны еркін бсекелестік капитализмнен монополистік капитализм сатысына кшу барысында атаратын ролі;
· Халымыз орнатысы келіп отыран оам мен оны озаушы кштері тралы жалпы теорияны айындала тсуі;
· тпелі дуір кезеіндегі кономиканы мемлекет тарапынан басару механизмні дамуы;
Нарыты пайда болу себептері.
Нарыты арым-атынасты ажеттілігі оамдаы ебек блінісін тудыратын себептерден туындайды. Адамдарды ндірістік ммкндігі оларды ажеттілігіне араанда табии трде шектеулі болады. Кейбір абілет-арымы бар адамдар тек белгілі бір салада ана жмыс істеп, белгілі затты ана ндіре алады, біра оларды ажеттілігі миллиондаан атауы бар р трлі ттну игіліктері мен ызметтерін амтиды.
Экономикалы ресурстара: жер, ебек, техника, шикізат, апарат жне т.б тн нсе –оларды сиректігі немесе шектеулігі. кономикалы теорияда бл феномен шамасы “ Ресурстар Заы” деп аталады. Бл жадайда пайда табу мен молшылыты амтамасыз ететін тетік лде кімні даналыы немесе аылдылыыны нтижесі емес, ол-ебек блінісі мен нарыа байланысты крініс береді. Мны адамдарды мірге ажетті р трлі ресурстар алу шін з ебек німдерін бір –бірімен айырбастауа деген табии ажеттіліінен жне бейімділігінен туындайтынын креміз. Осыан байланысты А. Смитті зерттеен “Крінбейтін” ол деген теориясына назар аударайы. Бл теория бойынша, адамдарды кономикалы шаруашылы субъектісі ретіндегі біреулерді р трлі ебек німіне деген мтажды тсіндіріледі. детте ол саналы трде оама пайда келтіруді ойламайды, тіпті оан аншама пайда келтіріп отыранын сезбейді де. Ол тек ана з мддесін ойлайды жне оны басты масаты-зіне ана пайда тсіру, сйте тра, лдебір крінбейтін ол оны зі басшылыа алмаан масата арай баыттап отырады. Сйтіп, ол жеке мддесін кздей отырып, кп жадайда оам мдесіне де пайдалы рекетжасайды.
1.2.Нары атынастарыны даму кезедері
Нарыты кономика–ертеден келе жатан шаруашылыты жргізу ралы, оны дамуыны зіндік бай тарихы бар. Нарыты алыптасуы айырбас пен оамды ебек блінісіні дамуымен байланысты. Нары атынастарыны дамуын мынадай неізгі кезедерге блуге болады:
- нары лемні пайда болуы;
- натуралды айырбас кезеі нарыы;
- тауар болмасы кезеіні нарыы;
- тауар емес балама кезеіні нарыы;
1. Кезеінде айырбас операциялары трасыз, кездейсо болады, олар ндірісті шарттары болып табылмайды. нды атынастар рбір жеке сауда сатты кріністерде кездейсо болады.
2.Кезедегі тауар озалысын мына формула бойынша т1 -т2 круге болады. Балама айырбас кбіне-кп ндірісті шарты бола бастайды. Осыны нтижесінде оамды ажетті шыындар категориясы алыптасады. нны субстаниясы лде болса тауарды бір трімен бірттас болып бірігіп кеткен жо, сондытан таза нны иленушісі болып бірнеше тауарлар крінуі ммкін.
3.Кезедегі тауар тепе-тедігі мына айырбас формуласы бойынша т1 -т2
болама Т2 . рбір жергілікті нарыа балама тауарды бір трі тн.
Ол ерекше ттну асиетіне байланысты рдайым ортасынан аысып шыып алып отырады. Бл кезеде таза н зіні иленушісіні белгілі бір затты формасымен бірттас болып бірігіп кетеді, оан тауар абыынсыз мір сре алмайтын шыынды емес деп блінетін рамалары байланады. Дниежзілік нарыты алыптасуы мен нны жеке дара иленушісі ызметін алатын атара бастайды.
4.Кезедегі тауар озалысыны формуласы:
Т1 -тауар емес балама –Т2 .
Алтына тікелей айырбасты тоталуымен, нны таза иленушілері- несие ашалар здеріні тауарлы мнін жоалтады. Былайша айтанда , нны зіні затты иленушісіні ошаулануы –азіргі замандаы нарыты сипаттайтын былыс болып табылады.
Сонымен бірге, нары стихиялы трде дамушы немесе еркін нары, монополиялы нары, реттелмелі нары деп блінеді.Стихиялы нары -капитализмні алашы кезеінде болды, оан еркін тауар ндірушілер мен сатып алушылар, еркін бсеке мен еркін баалар тн болады. Стихиялы нарыты идеологы, лемдік кономикалы теорияны негізін алаушы А. Смит (і723-і790 ж.) зіні “ Халытар байлыыны табиаты мен себептері тралы зерттеу” (і776ж.) деген басты ебегінде-жеке меншік иелеріні байлыты кбейтудегі мддесі ндірісті дамытуды жне оны оамды ажеттіліктерге лайытауды озаушы кші болып табылады деп жазан болатын. Сонымен бірге А. Смит екі кспкер немесе саудагерді арасындаы гіме рашанда бааны сіру ниетіндегі дамумен аяталады деп крсетті. Оны пікірінше , мемлекет мндай даулы мселерерді шешуге араласпауы керек, ол тек ана жалпы тртіпті амтамасыз ететін “тнгі кзетшіні” ролін атару ажет. Мемлекет “ мейлі зінен зі жрсін” саясатын жргізіп, бсекені шектеуден аула болуы керек. Біра А.Смит осы екі длел негізінде жаппай анархияны ораан жо. Керсінше, ол жеке капиталды монополиялар мен картельдер арылы бсеке кресіне шек оятын “ жаман деттеріне” мейлінше кдікпен арады. Тек бсеке ана бааны тмендету жне ндіріс ндіріс клемін арттыруа ынталандырады, наты реттеу абілетті болады деп крсеткен болатын. Сйтіп А.Смит нарыты кономиканы зін-зі реттеу механизмін ашты. Еркін бсеке мен нарыты крінбейтін олыны пайамбарыны пікірінше , жеке мддені оамды игілікті пайдасына жарату ммкін болады. Кейіннен, оамды ндірісті крделіленуіне байланысты нарыта анархия орын ала бастады. Мндай жадайда оны реттеуді монополиялар з олынан ала бастады. Осы кезден бастап монополиялы нары алыптасты.
Монополиялы нары ХіХ сырды аяында ХХ асырларды алашы кезеінде мір срді. Нарыты бл трінде еркін бсеке шектеледі, ал ол кономикадаы сапалы жне санды згерістерді динамикасына кері сер етеді. ндірістегі монополиялы стемдік ылыми техникалы прогресті баяулануына, бааны суіне, тауар тапшылыына , ал тптеп келгенде, оамны барлы айшылытарыны меншіктегі ірі ксіпорындар монополиясына негізделген брыны КСРО-ны кономикасы да жатады. Нтижесінде, сраным мен сыным сратары кімшілдік -міршілдік тсілмен шешілетін, ттнушыларды мддесіне бадарланбаан ндірушілер нарыыны типі алыптасты. азіргі заманы ркениетті елдерге реттелмелі нары тн болып отыр .Оны тек ана еркін тауар ндірушілер мен ттынушылар , еркін бсеке мен баалар ана емес, сонымен бірге нім ндіруге мемлекеттік тапсырыстарды орналастыру, шаруашылы субъектілеріне аржы несие тталары арылы сер ету, белгілі бір тауар трлері мен топтарына мемлекеттік баа белгілеу, нары коньюнктрасын зерттейтін маркетингтік ызметті енгізу , ндірісті клемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, р трл ксіпорын ассоцияцияларын, жарнама апаратты жйелерді ру арылы реттеуде мемлекетті шешуші ролін атап крсету керек .
Бізді жас туелсіз аза мемлекетінде де толыанды жйелі, леуметтік бадарланан нарыа кшу экономиканы дадарыстан шыаруды баламасыз ралы деп танылып ттік.
ІІ. Нарыты атаратын ызметтері мен рылымы.
Нарыты мні оны функиялары арылы толыыра аныталады,
Нары мынадай маызды ызметтер атарады:
-Тауар ндірісіні зін -зі реттеу ызметі. Бл мына жадай арылы крінеді: тауара сраныс скенде , ндірушілер здеріні ндіріс клемін кбейтіп , бааны жоарлатады; нтижесінде ндіріс ысара бастайды;
-Ынталандыру ызметі. Баа тмендегенде, ндірушілер ндіруді азайтады, осымен атар,олар жаа техника, технологялар енгізу, ебек йымдастыруды жетілдіру арылы шыындар азайту ммкіндігін іздестіреді;
-ндірілген нім мен ебек шыындарыны оамды маыздылыын айындау ызметі. Біра бл ызмет тек тапшылы жо ндіріс жадайында жзеге аса алады: сатып алушыларды тадауы бар боланда, ндірісте монополия болмаанда, бірнеше ндірушілер болып олар зара бсекелес боланда;
-реттеу ызметі. Нары арылы кономикадаы, ндірістегі жне айырбастаы негізгі микро жне макропропориялар белгіленеді;
-шаруашылы мірді демократияландыру, зін-зі басару принптерін жзеге асыру ызметі. Нарыты ралдар сері мен оамды ндіріс кономикалы жаынан олайсыз лементтерден арылып отырады жне осыны арасында тауар ндірушілер ркелкі трге, буындара блінеді , яни дифферениялданады.
Нары кономикасыны ызмет етуі оны белгілі елементтеріні болуын талап етеді. Осыларды жиынтыы нары жйесін райды.
Нары кономикасыны бірінші жне те маызды лементі - ндірушілер мен ттнушылар. Блар оамды ебек блінісі проесінде алыптасады- біреулері тауарды ндіреді, екіншілері оны ттнады. Ттну жеке ттну болып блінеді. Жеке ттнуда тауарлар, ндіріс сферасынан шыып, адамдарды жеке ажеттіліктеріне пайдаланады. ндірістік ттну ндіріс процесін рі арай жаластырып жргізу болып табылады.
Бнда тауарды баса ндірушілер рі арай ндеуге пайдаланады. Бл жадайда ндірушілер мен ттнушыларды бір-бірімен байланысы райсысыны рекеттеріні нтижелерін айырбастау арылы жріп отырады. Нары шаруашылыында бл байланыстар траты болады, мамандануа негізделед жне ктерме нарыты келісімдер фомасында жреді.
Нары кономикасыны екінш і лементін ндіріс орындарыны корпоративтік басаруына негізделген , меншікті жеке немесе аралас формаларымен болжанан кономикалы оашалану райды.
Нары кономикасыны шінші маызды лементі- баа. Бааны жеке талдап танысайы. Бл жерде тек екі мселені ескертеміз:
1 баа сраныс пен сыныс нтижесінде алыптасады. Бларды сйкестігі коньюнктраа байланысты згеріп (тербеліп) отырады.
2 осы географиялы ауданда ндірілген тауара нарыты атынастар серіні сферасын баа анытайды. Осы сфераны шегін траскационды шыындар болжайды, яни айырбаспен байланысты айналым шыындары болжайды.
Нары кономикасыны тртінші орталы буыны-екі рылымнан сраныстан жне сыныстан трады. Нарыта сраныс тауарлара ажеттілік болып крінеді. Осы тауарларды ттнушылар алыптасан баамен ашалай табыстарына сатып алады. Сраныс ндіруді е тиімді дісін олдануды жне ресурстарды тиімді пайдалануды стимулы болып табылады. Сраныс пен сыныс материалды игіліктерді ндірушілер мен ттнушылар арасындаы траты байланыстарды амтамасыз ететін нары механизміні те маызды лементі.
Нары механизміні бесінші лементі –бсеке. Бл пайданы жоары болуын тілейді жне осыны негізінде ндіріс масштабын кеейтуді амтамасыз етеді. Бсеке нарыы субьектілеріні зара серіні жне пропорияларды реттеу механизміні формасы болып табылады. А. Смит бсекені нарыты “крінбейтін олы” деген. Крінбейтін ол идеясыны мні: адамдар з мделеріне сйкес здеріні ара басыны амын ойластырып рекет етеді . Осы рекеттерді жиынтыы оамды пайдаа шешіледі, оам кономикасын жандандырады. Бсекені басты ызметі кономиканы реттеушілеріні : бааны, пайда нормасыны, проентті т.б . млшерін анытау болып табылады.
Нарыты маызды лементтеріне нарыты инфрарлым жатады. Нары тауар биржаларыны, ктерме жне блшек сауда рылымдарыны рылып, ызмет етуін талап етеді.
| НАРЫТЫ ИНФРАРЛЫМЫ | |
| АУКЦИОНДАР | КОНСУЛЬТАЦИЯЛЫ-ДЕЛДАЛДЫ ФИРМАЛАР |
| БИРЖАЛАР ЖНЕ БРОКЕРЛІК КЕСЕЛЕР | БИЗНЕСТІ КОМЕРЦИЯЛЫ ОРТАЛЫТАРЫ |
| БАНКТЕР | САТЫ ЖНЕ АУДИТОРЛЫ КОМПАНИЯЛАР |
| КОММЕРЦИЯЛЫ ОРТАЛЫТАР ЖНЕ КОМПАНИЯЛАР | ЖАРНАМА-АПАРАТТЫ ЫЗМЕТ |
| МЕМЛЕКЕТТІК РЕЗЕРВТІ ЖНЕ БАНКТЫ ОРЛАР | ОЙМА,ЭЛЕВАТОР,ТОАЗЫТЫШ, ТРАНСПОРТ ШАРУАШЫЛЫТАРЫ, АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫ НІМДЕРІН САТАУ ОРЫНДАРЫ |
| МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫ ИНСПЕКЦИЯСЫ | САУДА ЙЛЕРІ |
| БААЛЫ ААЗДАРА БАЫЛАУ ЖАСАЙТЫН ИНСПЕКЦИЯ | МАРКЕТИНГТІК ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫТАРЫ |
| Ы ОРАУ ОРГАНДАРЫ | КТЕРМЕ САУДА ОРТАЛЫТАРЫ |
| ЛИЗИНГТІК КОМПАНИЯЛАР | КАДРЛАРДЫ ДАЙЫНДАУ ОРТАЛЫТАРЫ |
| КЕДЕНДІК ЫЗМЕТ | ЖРМЕКЕЛЕР |
| БААЛАР МЕН СТАНДАРТТАРА БАЫЛАУ ЖАСАЙТЫН МЕМЛЕКЕТТІК ИНСПЕКЦИЯ | НДІРУШІЛЕРДІ РТРЛІ БІРЛЕСТІКТЕРІ (АССОЦИЯЦИЯЛАРЫ) |
| ТТЫНУШЫЛАРДЫ ОРАУ ОАМДАРЫ | ЖНЕ БАСАЛАРЫ |
1-сурет. НАРЫТЫ ИНФРАРЛЫМЫ.
Нары конъюнктрасы. Нары инфрарылымыны тиімділігі кбінесе кономикалык конъюнктраа байланысты, яни нарыкты белгілімерзімдегі уакытша жадайы. Конъюнктра тралы теменде крсетілген крсеткіштер жуйесі млімдейді:
- ндіріс пен крылыс дииамикасы, тауар запастарыны млшері,
баа, процент, баалы кааздар курсыны козалысы;
-пайда, ебек акы жне ендіріс шыындары дрежесіні згеруі;
-ебектегі жне жмыссыздар саны арасындаы арым-атынас;
Экономикалык конъюнктраа циклды, циклды емес. кездейсо факторлар сері бар;
а) циклдык факторлар детте негізгі капиталды (ндірістік -рал-жабдытарды) кезекті жаппай жааруына байланысты;
Ь) циклды емес факторлар кономикаа траты трде сер етеді (оан е, алдымен ылыми-техникалык прогресс жатады);
с) Кездейсок (уакытша, тез тетін) рашылы, аурулар, мода.кономикалык конъюнктраны жасартуды дістері:
а)Инвестициялык ахуалды алыптастыру;
Ь) Фирмалара мемлекеттік заказдарды берілуі мен клеміні езгеруі;
С) Салык жне процент ставкаларыны дрежесін кайта арау;
б. Халыты ашалай жинатарыны млшерін реттеу.
азір барша ксіпорындар немесе жекелеген нарытар конъюнктранызгеруін зерттейді, оны болашаын болжайды.
Нары кономикасы рекеттеріні механизміш басты приниптерге негізделеді:
• Маржиналдык (шекті) талдауа;
• Балама тадау шыындарына;
• кономикалы рационалдыа.
Маржиналдык талдау приииптері негізінде нары субъектілеріні іс-кимылы журіп отырады. Оларды рекеттеріне сер ететін орташа емес, шекті шамалар болады. Осыны нтижесінде нарыкты тауарлармен толык амту, нарыты бааны згеруі, нарык кономикасыны бір жадайдан басашаа ауысуы бірте-бірте жріп отырады. Жаа, шекті субъектіні, пайда болуы, нары кономикасына, ондаы сраыыс пен сыныса мнді сер етпейді. Жетілген нары жадайында, яни лкен жне немі болатын сыныс кезінде, шаруашылык жргізушілерте кп боланда, олардыркайсысыны нарытаы жеке лес салмаы шексіз аз шамада болады. Маржиналды баыт нарыкты ортаны, зілмей кызмет етуш камтиды деуге болады; сраныс пен сынысты крт тербелуіне жол бермейді; тауар ендірушілер мен ттынушылар тепе-тедік болмысын амтамасыз етіп отырады.
Балама тандау шыындарыны принциптері Балама тадау шыындарына тІкелей шыындар жне ресурстарды пайдалануды немесе ксіпкерлік рекеттерді осыдан баска, згеше дістерінен бас тартуды салдарынан тспеген табысты жне -тікелей шыындарды жиынтыы жатады. Нары кономикасыны ерекшелігі мынада: барынша олданылмаан ммкіндіктерді варианттарыныішіен енамсыз болса да йтеуір кмнсіз табыса жеткізетін вариянты тадап алынады. Балама тадау шыындары принципіндірушілерді бар ресурстарды тиімдіолдануа ынталандырады.
Экономикалык рационалды принцип табыс пен шыындарды салыстырып отыруа негізделеді Раионалды талдау згеріп тратын варианттардан жасалады. Осы варианттардыішінен ммкін болатын пайда е аз клемде болса да, кмнсіз табысты амтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдыкты критериі- табыс ттенше ты болуымен байланысты. Фирма нерлым зініпайдасын кбейтуді кздейді, ал ттнушылар - капиталды шектеп пайдалана отырып, барынша ездерініхал-ахуалын жасартуды кздейді. Нарык кономикасын осы аталан принциптер негізінде ру тепе-тедік болмысына жетуді амтамасыз етеді. Осы болмыс -- нарык механизіміні орталы проблемасы. Бул жадай екіарама-арсы куштерді колдануа негізделеді: бір жактан сраныс пен сынысты, екінші жатан нарытаы бааны.
Сирек кездесулік мселесі нарык кономикасыныте маызды шарты болып табылады. Сирект ік деген тусінік - кономистер шінте маызды методологиялы крал, сіресе, тауарды пайдалылыын длелдеуде колданылатын крал. Демек, шекті пайдалылы теориясында сиректік деген негізгі жне ешандай тусіндірме тілемейтін, физикалык аиат болып табылады. Сиректік мселелерін зерттеу, белгілі бір трыда кейбір игіліктерді тапшылыын длелдеуе мумкіндік береді.
Классикалы мектептікілдері Д.Рикардо, А.Смит сиректік тусінігін кнмен байланыстырады. Оларды айтуынша, сиректік ебектісанымен катар, тауардынын белгілейтін маызды факторлара жатады. Осы замандаы нарытыатынастар теориясында сиректіктік тсінігі белгілі трансформацияа шырап отыр. Егер брын сиректік табии жне леуметтік факторлармен баланыстырылан болса, казір сиректік нарытыызмет ту мерзімімен байланыстырып отыр. Сранысы мол жана игілік бір мезетте жне толыымен кажеттіліктердіамтамасыз ете алмайды. Бл шін белгілі бір уаыт мерзімі ажет. Осыдан тжырым: сиректік мол болансайын, осы игілікті кажет санын ендіруге соншама мол уакыт керек.
2. 3. НАРЫ ТЫ , РЫЛЫМЫ, ТРЛЕРі Ж НЕ
СЕГМЕНТАЦИЯСЫ
Нарырылымы те крделі болады жне ол кономиканы барлы сферасында з рекетін жргізеді. Нарыкты кономикалы рылымы мынадай жадайлармен белгіленеді:
-меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, ужымдык, аралас);
-шаруашылы субьектілеріні р трлі формаларыны кономикадаы лес салмаымен белгіленетін, тауар ндірушілерді рылымымен (мемлекеттік, арендалы, кооперативтік, жеке меншік ксіпорындары т.б.);
- тауар айналымы сферасыны ерекшеліктерімен;
-шаруашылыты рылымды блімдеріні мемлекет иелігінен алыну жне жекешелендіру дрежесімен;
-осы елде пайдаланылатын сауданы трлерімен;
Осы жадайлар нары жйесіне ерекше асиеттер береді.
рылымы жаынан нарыты мынадай криитерилер арылы блуе болады:
1. Нары атынастары обьектілеріні атаратын кономикалы ызметі бойынша:
- Иіліктер мен ызметтер нарыы;
- ндіріс ралдарыны нарыы;
- ылыми- техникалы жмыстар нарыы;
- нды ааздар нарыы; жмыс кші нарыы.
Нарыты кп трліліі ксіпорындарды зара сер етуіні барлы жйесіне крделі зерістер енізуді талап етеді,тауарды ткізілуін тікелей байланыс неізінде жрізуді ,сатсатып алудаы бейнелеп –есептеу сипатын наты сатсатып алумен алмастыруды, шаруашылы байланыстарындаы серіктестерді еркін тадауды талап етеді . Осындай нарыты ралдарына тауар жне ор биржалары, маманданан оймалар, коммериялы орталытар, ктерме сауда орындары, т.б. жатады.
2. Нарытарды тауарлы топтар бойынша классификаиялауа болады:
-ндірістік ызметке баытталан тауарлар нарыы;
-халы ттнатын тауарлар, азы-тлік тауарлар нарыы ;
-шикізат пен материалдар жне т.б. нарытары.
Ауыл шаруашылы шикізаттарына ажеттіліктерді амтамасыз ететін, ауыл шаруашылы німдер оры алыптасады. Ттну тауарлары нарыыны алыптасуы осы тауарларды ндірілу клеміні елеулі дрежеде суін тілейді, сатып алушылы сранысты анааттандыру шін бсекелесті ке пайдалануын, фирмалы дкендерді кбеюін тілейді.
3. Кеістік (территориялы) критериі бойынша мынадай нарытары болады:
- айматы ішіндегі ;
- аймааралы;
- республикалы;
- республикааралы;
- халыаралы (лемдік) нарытар.
Осындай нарытарды алыптасуы республиканы мемлекеттік еемендіін амтамасыз етеді.
4. Бсекені шектеулі дрежесі бойынша мынадай нарытар болады:
-монополиялык;
-олиополиялык;
-салааралык нарыктар;
5. Нары атынастарыны субьектілері бойынша мынадай нарытар болады.
- Ктерме сауда нарыктары. Бнда сатып алушылар мен сатушыларболып ксіпорындар жне йымдар рекет етеді.
- Блшек сауда нарытары. Бнда сатып алушылар-жеке азаматтар.
- Ауылшаруашалынімдерін мемлекеттік сатып алу нарытары.
Бунда сатып алуш - мемлекет, сатушылар-ауыл шаруашылыкенімдерін тіелей ндірушілер: совхоздар, колхоздар, фермерлер,арокешендер т.б.
Кетерме сауданы екі тр: болады. Бірінші трі-жабдыктаушы (жеткізуші) мен ттынушылар арасында тікелей байланыс жасау. Бл тр енбек коопераиясыны траты байланыста боланда пайдаланылады (тоыма жне тігін комбинаттары, автомобиль жзне шина жасайтын заводтар). Бндай байланыстарда келісім шарт нарыкты калыптастыруды басты жне белсенді кралы болады. Кетерме сауданы екшші трі-коммерциялык орталыктар, биржалар. Бл тр німмен амтамасыз етушшерді кптеген сак; ттынушылар пайдалананда орын алады. Кетерме сауда тек белгілі экономикалык жне леуметтік жадайларда ммкінболады.
6.кономикада задылыты сатау жаынан мынадайнарыктар болады:
- занды, ресми нарыктар;
- занды емес, клекеленген нарыктар т.б.
Нарыктардын рылымын зерттеу оларды негізгі трге блуге мумкіндік береді.
Тауарлар мен кызметтер нарыы. Бл топка жататын нарыктар:
ттыну тауарларыны нарытары-азык-тулж жне азы-тулік емес тауарлар нарыы;
-кызметтер нарыы - трмысты, келік, коммуналдык кызметтер;
-трын уй жне ендірістік емес имараттарды нарыы.
ндіріс факторларыны нарыы. Бан жататындар:
o жылжымайтын муліктер нарыы;
o ебек ралдарыны нарыы;
o шикізат пен материалдарды;
o куат ресурстарыны;
o пайдалы казбаларды нарытар
|
|
 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Каржылар нарыы:
-капиталдар нарыы, немесе инвестииялык нарыктар; несие нарыктары;
- кнды кааздар нарыктары - акйиялар, облиациялар, опиондар,варанттар жнс фьючерстж контрактарды т.б.
- вадюта-акша нарыктары.
Интеллектуалдык німдер нарыы иннывацияларды , ойлап табулардын, информаиялык кызметтерді, дебиет жне нер ебектерші нарыктары.
Жмыс куші нарыы. Бл енбек ресурстары козалысыны экономикалык фомасы. Бнда нарык кономикасы задарына сйкес жмысшы куші миграция жасап отырады.
Аймактык нарыктар: жергілікті, кішкі, лттык, сырты, халыкаралык нарыктар.
Нарытарды сегменттеу. Нарытын негізгі трлері ртрлі субнарыктара косалкы, нарыктык сегменттерге блінеді. Нарыкты сегменттеу тауарлара бірдей емес талаптар коятын, осы тауарлардын тутынушыларын жеке-жеке топтара блу болып табылады. Сегменттеу ртрлі жолдармен, ртрлі факторларды (крсетыштерді) колдану аркылы журпзіледі. Осыларды, негізгілері:
1.Географиялы:
- аймактар бойынша: Солтустік, Орталык, Батыс, Шыыс,
Онтустік;
- кімшь*пк белім бойынша: республика, облыс, аудан, кала;
- трындарды тыыздыы бойынша: кала, ауыл, кала мады;
- климат бойынша: тен,із, континентальдык, орташа, ысты т.б.
2.Демографиялы:
- адамдардын, жасына сйкес топтау;
- жыныстык топтау;
- отбасы мушелеріні санына карай топтау;
- табыстар дзрежесіне карай;
- ксіби крамына сйкес: ылыми кызметткерлер, мемлекеттік
ксшорындарды жумысшылары, кызметкерлер, зейнеткерлер т.б.
- білім дрежесіне, діни кезкарасына сйкес;
- улттык крама сйкес топтаулар;
3.Психологиялы;
—
халыкты леументтік курамына сйкес топтау;
- табыстардын, дрежесіне сйкес;
- емір салтына сйкес: жастар, спортпен шылданатындар, аксуйектер;
— жеке басыны касиеттеріне сйкес: ашуланшактар,з-зіншілдігі мо л дар.
4.Мінезлыты (тауарларды тадауда):
— тауарда кездейсок сатып алады;
- сатып алуда пайда, баалылык, кздейді;
— сапалы заттар, темен баалы заттар алады;
— клиент болудыд трактылыы, ешмні кажетплш дрежескі унемікерек, анда-санда керек;
- ошме моионалдык катынасы: позитивтік кезкарас, неативтік кезкарас.
2.4. Мемлекетті нарыты экономикада атаратын ролі.
Мемлекетті макроэкономикалык процеске катысуы осы процесті блінбейтін лементіне айналды. Бугінгі танда мундай катынасу барлык кономика клемінде жургізіледі жне ол белсенді трде жузеге асырылуда. лбетте, мемлекет белсенділігіні артуына карамастан, бугінгі тада ркениетті елдердін кономикасы зіні нарытык негізін сактауда.
Осыан баиланысты «кономика-мемлекет» карым-катынастары карама-кайшылыкты мазмундаы былыс. Неге? Себебі аталан карым-катынастарды екі жаы да карама-карсылыкта бейнеленеді.
Шын мнінде, нарыктык кономика тадау жне еркін ксіпкерлікке негізделен. Мемлекет - еркін тандаушылыкты шектейтін куш. Еркін тандау кашанда жне барлык, субъектілермен жоары баалылыкпен тандау ретінде танылады, ал куштеу»(ытиярсыз кндіру)-осы баалылыкты теріске шыару деп тусшдіріледі.
Мемлекеттн кономикалы мірге белсенді араласуыны мынадай уш себебін бліп крсетуге болады:
Біріншіден муны кажеттілігі нарык катынастары механизміні зеп-бсекелтік крес болып табылатындаы. Расында, бсекелестік монополияны пайда болуы факторларыны бірі екені белгілі. Монополияны дамуы •- нарыты кономиканы бсекелестік бастамасын бузады. Бул макрокономикалык проблемаларды шешуге теріс рекетін тиізеді, коамды ндірісті тиімділігін тмендетеді. Бдан келіп, бсекелестік бастаманы арнаулы корау жне кономикадаы монопольдік тенденцияны шектеу кажеттілігі пайда болады. Мундай киыншылыкты тек мемлекетті монополияа карсы рекеті ана жее алады.
Екіншіден, нарык кономикасына паидасы жок, ендіріс трлері аз емес. Е алдымен, олар капиталды орнын узак мерзімде толтыратын ндірістер. Оларды мегеру жекеменшік ксіпорындара біршама киындыктар туызады.
шіншіден, нарыкты зін-зі реттеу мумкіндігінін шектелуінен туындайтын себептер бар. Мемлекет з кшін кономикалык жуйені тепе-тендіін камтамасьтз етуге, жумыспен камтуды кажетті дегейде сактауа, акша айналымын бакылауа жне т.б. макрокономикалык проблемаларды шешуге баыттайды.
Бугінгі тандаы дуниежузілік кономикаа тн нрсе-нарыкты жуйе ешкандай елде таза трінде кездеспейді, тіпті ол А.Смит пен К.Марксті заманында да болан жок. Екшип мселенарыктык катынастар калыптаскан елдерге араанда, міршілдік-кімшілдік жуиеге негізделген мемлекет бл жуйені жеткілікті дамымау себебіне байланысты бар жауапкершілікті коамны карапайым мушелеріні иыына салып койды. міршілдік-кімшілдік жуйе нарык курылымын ыыстыра немесе оны сипатын буза отырып (деформациялау), шаруашылык субъектісін кономикалык трыдан ынталандыруды орнына, пайдаа деген камкорлыктан ана емес, сонымен катар банкрота (зиян шегу, дрменсіздік) шырау кауіпінен тары”.
Бул жуйе ондаан жылдар бойы ксіпорындардын, зиян шеккен шыындарыны орнын мемлекет тарапынан толтырып келді, тіпті лі де болса осындай саясат жургізуде. Мселен; 1. басым кпшіліп мемлекеттік бюджетін каржыландыруда. 2. ндіргіш ресурстарды орынсыз шыьндап, ысырапшыл пайдалану дісі лі де болса колданылуда; 3. жаа жне прогрессивтік технологияны енгізу кажеттілігіне устірт кзкараспен карау куні бугінге дейін басым тусуде.
20 асыр длелдеп отыран аиат кандай да болсын, дамыан елдер ертерек немесе кейінірек дадарыс жне куйзеліс кезенен теді. Мселен, АШ президенті Рузвельттін адалдык бсекелестік жне 1929-1933 жылдардаы тоыраудан шыу тсілдері сол кезде тубегейлі кауіпті деп саналды. Ал Рузвельтті зін тукті социалист атандырды. Куні бугін ана айкын длелденіп отырандай, казіргі заманны барша мтылыс, мумкіндігіне карамастан, 19-асырдаы аса арманшыл дуірге кайта оралуа жол жок екені белгілі болды. Мны карапайым тусіндіруге те иын, себебі 20-асырды соында тарих зіні арама-арсы жаына брылып отыр.
Брыны одатаы жне Шыыс еуропа елдеріндегі алыптаскан міршілдік-кімшілдік жуйесін дадарыса шырап куиреуі, оларды нарыктык кономикаа бет бурылысы баламасыз екендігі брімізге йгілі болып отыр жне оны тиімділпні сзсіздігі сондай: оам мушелеріні бір белігі оны 19 асырдаы капитализмге кайта оралу деп есептейді. міршілдік-кімшілдік жуйесіне тн ата каида бойынша, нарыктык жуйе--экономика емес, тек кана капитализмнін, игілігі ретінде тусіндіріледі. Осыан орай, нарык жумыссыздыты жою жеке меншікті ендіруге, сондай-ак кономиканын р трлі секторларында енбек жалдауды кптеен формаларын колдануа ке жол ашады.
Ендігі к рделі мселе: нары жуйесін реттеу процесінде мемлекет кандай кызметтер аткарады?
Мемлекет белплі бір таптарды мудделерін корай отырып, бір жаынан, коамдык кажеттілікті камтамасыз ету мумкіндігін аныктайды, ал екінші жаынан, осы кажеттілікті камтамасыз ету жолдарын іздестіріп жузеге асырады.
Буржуазиялы мемлекет мына тмендегі функцияларды орындайды:
1) Зандылы
2) Салы салу
3) Акша айналымын реттеу
4) Монополиялыкка карсы рекеттер жасау
5) ндірісті инфракурылымын жасау
Бл тста мемлекетті, сіресе, коам таптары мен калы бара топтарыны арасындаы арама-кайшылыктарды басуа баытталан леуметтік міндетін ерекше бліп айтуа болады.
Бгнгі тада буржуазиялык, мемлекет жеке меншік капиталды пайдалануды тиімділігі тмен болатын ндіріс сферасында шаруашылык журпзу міндетін атарады. Осыан байланысты меншікті ерекше секторы мемлекетпк меншік пайда болды. Сонымен катар, шаруашылык журпзуді ерекше секторы мемлекеттік сектор рекет жасайды. Дамыан капиталист елдерде олардыд улесі р трлі. Мысалы, олар 80-жылдары АШ-та мемлекет ксіпорындары ндірген німдеріні улттык табыстаы улесі 1-2% ана болды. Ал Батые Еуропа елдерінде бдан баскаша жадай калыптаскан. Австриядаы мемлекет секторы барлык ендіріс куштеріні 37% камтиды. Батыс Германияда оны улесі улттык байлыты 21%-не те. Баска елдерде мемлекеттік сектоды жалпы улттык німдегі улесі мынаан те: Австрияда12%, Фраицияда-20%, Швецияда-14%, Италияда-12%.
Жоарыда айтыландарды туйіндей отырып, мемлекетті нарыты кономикада атаратын кызметтерін мына топтара белуге болады:
• тиімділікті камтамасыз ете отырумен катар, нарыкты бір ателігі-монополиялыа жол бермеу. Казіргі тадаы кономика,шынмнінде,нарык конъюнктрасы аныктаандай, кптегенателіктержібереді. Бндай кателіктердін себебі ндіріс пен тутынуды тиімсіздігі. Бул жадайда мемлекет тарапынан байалатын рекет-баыты аз емес. Бірак кономика сыратын жоюдаы мемлекет рекетін еске сала отырып,
оны з и
атесін елеусіз калдыруа болмайды, яни мемлекетті зі дейі тудыратын жадайды ескерту кажет. Мемлекетті экономикаа араласатын маызды куралдары: салык, баа жне проценттік ставкалар;
• нарыкты жуйе балалар мен карттарды жне кедейленген журтшылыкты сырт калдырып, тауарларды калталы (акшалы) коам топтарына жіберетіндіктен, (баыттайды) мемлекет леуметтік ділеттілкті камтамасыз етуге тырысады.
Нарыкты баалык механизмін жактаушылар жне оны сынаушылар нары жуйесінін тиімділіпне карамастан, ол елеулі тесіздікке жол ашатындыын мойындаулары кажет. Бул нарыкты кемістігі емес, блуді кемістігі. Мемлекет ол жадайды згерте алады жне згертуге міндетті де. Мндай ситуацияны згертудтд мынадай екі жолы бар: 1) прогрессивті салык салу; 2) зейнеткерлер, ебекке жарамсыз кеп балалы жумыссыздар жне т.б. мтаж азаматтарды табыстарын корау шараларын карастыру;
Мемлекеттін таы бір аткаратын кызметі-кономикалык трактылыкты аса ауымды млшерде (макрокономикалык) сактаумен байланысты. Бл кономикалы циклдік шарытап суін жне оны клдырап тмендеуін реттеу жне баылаумен байланысты. Мнда мемлекетті колданатын басты тсілі ндіріс, жмыссызды жне кнсыздану дегейін каржылау жне салы салу аркылы реттеу.
Нарыктык кономикаа кшу процесінде мемлекетті аткаратьн кономикалык кызметі жне оан сер ететін дістері кпкырлы. Мемлекет бл баытта р трлі тсілдер колданады. Олар: кыты млшерлер, акпарат хабарларымен камтамасыз ету, каржы блу-экономикалы /салык, несие, процент, баа т.б./ тетіктер: мемлекеттік тапсырыс, заттай салык, лимиттер мен квоталар жне т.б.
Мемлекетті басты кызметі-шаруашылы жргізу туралы бекітілген шешімдерді задылы-ыты жаынан камтамасыз ету. Ол ушш накты задар жне заа сйкес актылар /каулылар, нскаулар жне т.б./ кабылдайды.
Нарыты кономика жадайында мемлекетті жоспар жасаудаы рекеті тупкілікті згереді. Жоспарлауды жаа крамына мыналар кіреді: зак мерзімді болжау, леуметтік-кономикалык дамуды индикаторлык діспен жоспарлау: кономика дамуынын, зекті проблемаларьн аныктау жне оны шешу концепияларын жасау.
Нарыкты калыптасуында акша жне каржы-кредит жуйелері де маызды рл аткарады. Мунда айта кететін жайт, казіргі жадайда мемлекеті кономикамызды сауытыру баытындаы, каржы-кредит жуйесіндегі жургізіліп жаткан реформалары. Олар -халы шаруашылыында олданатын икемді салык жуйесін алыптастыру, кономикаа тиімді сер ететін несие саясатын жургізу, республикада аша айналымын тратандырып, оны сауыктыру.
Сонымен катар, мемлекет саладаы саясатын згертеді Бл процесс екі баытта журпзілуде. Бір жаынан, білім беру, денсаулык сактау, кологияа сферасында курделі мемлекеттік леуметпк бадарлама бекітіліп жузеге асырылуда, ал екінші жаынан нарыка кшуге байланысты халыкты леуметтік жаынан корау шаралары да енгізілуде.
Корытынды: мемлекетті, экономикалык кызметі ксіпкерлерді /жеке, шаын ксіпорындар,фирмалар жне мемлекеттік ксіпорындардын/ кономика саласындаы рекетін тртіпке келтіру, реттеп отыруа саяды. Бірак ел ешбір жадайда ксшкерлерді іс-рекетіне араласпайды. Нары механизмі-бааны жне ндірісті аныктайды; мемлекет салык салуды, шыындарды реттеп отыру аркылы нарыкты уйлесімді паидалану жолдарын іздестіреді.
IV. азастанда нарыты экономикалы жйесіні алыптасуы мен дамуыны мселелері
3.1. Нарыты экономикалы алыптасу азастанда моделі .
Жалпы нарыты экономикалы жйе – шаруашылы шешімдерді рбір экономиканы атысушысы жеке дара абылдайтын, олара зады мртебе берілу ажеттілігіне, жекеменшік ыыны аныталынуына, келісім-шарт кепілдігіні саталынуына орай жеке меншікке, экономикалы жне ыты еркіндікке, ксіпкерлікке, бсекелікке негізделген жйе. Бл жйеде нарыты атынаса атысушыларды «ойын ережесін» зады трде бекітетін ыты негізді амтамасыз ету мселесін мемлекет з мойнына алады. Экономикалы ызмет саласында мемлекет занама негізінде сот міндетін атарады. Жеке шешімдер нарыты бсеке жадайында йлестіріледі. Нтижесінде мемлекетті экономикалы араласуы ке ріс алады. Нарыты жйе ресурстарды тиімді пайдалануа жне экономикалы тез ктерілуге ыпал етеді, алайда оны жаымсыз жатары да болады. Мысалы, рынок табыс жнінен леуметтік топтарды жіктеуге алып келеді
Алазастан ел ішінде біртіндеп нарыты экономиканы тудыруа баытталан институционалды, рылымды реформаларды кешенді бадарламасын жзеге асырды. Алашыда брыны Кеес Одаы шеберінде жзеге асырыла бастаан азастандаы экономикалы реформа туелсіздік жариялананнан кейін арынды трде жргізілді. Туелсіздік жарияланан ст пен азіргі уаыта дейінгі аралытаы негізгі экономикалы згерістер: 1992ж. 7 атарда бааны ырытандыру (либерализациялау) басталды. 1993ж. абылданан Ата зада жеке меншік ыын мойындайтын бап егізілді, жеке меншік институтын алыптастыратын реформа жргізіле басталды жне ол трт кезеді амтыды.Жекешелендіру - азаматтарды немесе оларды барлы бірлестіктеріні немесе акционерлік оамдарыны, серіктестіктеріні акциялар (пай) блігін жекеменшікке алу болып табылады. Меншікті мемлекет иелігінен алу дегенді мемлекеттік ксіпорындарды меншікті баса трлеріне (мемлекеттік емес) негіздеп айта ру деп анытауа болады.
1993ж. 15 арашада лтты валюта - теге айналыма енгізілді; 1993 1994 ж.ж. экономикалы дадарыса арсы бадарлама абылданып, оны іске асыру басталды; 1994-1996 ж.ж. ата аша-несие саясаты жргізілді; 1997-2000 ж.ж. аралыында реформалар ары арай жргізілді. Тбегейлі жргізілген реформаларды нтижесінде елімізде нарыты экономиканы негізі аланды жне ол азіргі кезеде нтижелі жмыс істеп жатыр.
3.2. азастан Республикасыны нарыты экономиканы жетілдіруді рдістері.
Елімізді нарыа ткен кездегі бастан кешкен иыншылытарды да ескермеуге болмайды. Ол: жекеменшік секторды жо болуы, ндіріс ауымындаы мемлекеттік ксіпорыннан бастап, сауда ауымындаы монополиялар жне т.б. Сонымен, аталан осынау кедергілерді тізбесіні зі-а азастан басшылыыны экономикалы, леуметтік, саяси, ыты жне имандылы тсініктер жаынан елді стратегиялы дамуына кешенді жадайда келіп отырандыын кмнсіз кулендіре алады. Мны зінде табыс шарты болып - дрыс тадалынан Стратегия аталынады. Мселен, белгіленген баытты жзеге асыру шін мыты басшыны, жасы йымдасан адамдар тобыны, саяси тратылы жне оамды ныайтуды, заны стемдігі болуы шарт. Мны сыртында, экономикалы ызметке атысушылар жмыс істеуге мжбр болан жадайдаы баалар рылымы лемдік рынокпен байланыста емес еді, халыты психологиялы дайындыы, адамдарды рыноктік атынастара тн ойлау жйесі болмаан.
Осы трыдан аланда 1996 ж. азастанды дамытуды 2030 жыла дейінгіСтратегиялы бадарламасын абылдауды маызы те зор болды. Бл бадарламада жеті басымды баыттар белгіленген: 1. лтты ауіпсіздік жне туелсіздік. 2. Ішкі саясаттаы тратылы жне оамды бірлікті ныайту. 3. Нарыты рылымдарды жетілдіру, шетелдік инвестицияны жне ішкі аражатты мол тарту арылы экономиканы за мерзімдік траты суін амтамасыз ету. 4. азастан азаматтарыны денсаулыы, білім алуы, жоары жне сапалы трмысы. 5. Энергетикалы ресурстар, инфрарылым (сіресе клік жне байланыс). 6. Ксіпойлы тиімді кімет. 7. Сыбайлас жеморлыпен жне ылмыспен аяусыз крес.
Сонымен, аталан осынау басымдылы тізбесіні зі-а азастан басшылыыны экономикалы, леуметтік, саяси, ыты жне имандылы тсініктер жаынан елді стратегиялы дамуына кешенді жадайда келіп отырандыын кмнсіз кулендіре алады. «азастан -2030» даму Стратегиясына орай кімет бірнеше бадарламалар жасап, оларды іске асыру шін жмыс істеп жатыр. Жаа асырды басында азастанда нарыты жйені негізі аланып, экономиканы рлеу кезеі басталды, оны нтижесінде халыты мір сру, трмыс дегейі жасара бастады.
Осылай дей тра, тек ана бай табии ресурстара иек артып жне барлы арынды экономикалы реформаларды сонан кейін деп кейінге алдыра берсек ателік болар еді, “голланды ауруа” немесе «семіздік» ауруына шалдыуымыз ммкін. Экономикамызды ары арай жемісті трде за мерзімдік даму траекториясына кшіру шін азіргі кезеде индустриалды-инновациялы Стратегияны іске асыру керек.
Нарыты экономиканы жетілдіру рдістеріні бірі – азастан Республиксыны президенті Нрслтан Назарбаевты 2006 жылы 1 наурыз кні азастан халына жолдауында - «азастанны лемдік бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына кіру стратегиясында»: «Нары аидаттары негізінде мемлекет пен жеке меншік сектор арасындаы экономикалы зара атынастарды тиімділігін арттыру.
Біз экономикаа мемлекетті атысуын кімшілік реформаны есебінен отайландаруымыз керек.
Жаа экономика жаа басару шешімдерін ажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы замана сай ойлай білетін жне тпкі нтижеге бадарланан мемлекеттік менеджерлер ана абылдауа абілетті.
оамдаы келісім – шартты атынастарды дамыту мен жеке меншік институтын ныайту шін осымша занамалы жне кімшілік шаралар, сондай-а даулар мен трелік ету рсімдерін туелсіз трыда арау жйесін дамыту ажет.
Келісім – шартты міндеттемелерді орындамааны шін экономикалы, кімшілік, керек десе, ылмысты жауаупкершілік билік органдарыны кілдеріне де, сондай-а экономикалы мірді баса барлы агнеттерін олданылуа тиіс.
Біз шін маниторлы акционерлер мен рылтайшыларды ытарын орау жніндегі бара – бар занаманы болуы те – мте маызды. Сондай-а лт меншігінен айтадан алуа арсы занамалы кепілдіктер берілуін арастыру ажет.
«Электронды кімет» жйесін шыл енгізу ажеттігін дейі баса крсеткім келеді. Ол мемлекеттік органдар ызметіні тиімділігін арттырып, сыбайласты пен кімшілік кедергілерді кемітуге ол жеткізеді» делінген.
Міне, Республикамызды нарыты экономиканы жетілдіруді рдістері, яни баыттары жасалынуда. Бл нарыты экономика жйесіні рі арай дамуында маызды роль атарады.
орытынды
аза с тан экономикасыны ерекшелігі. азастанны халы шаруашылыыны рылымы мен дамуыны айматы ерекшеліктері бар. Республикада р трлі пайданы азбалар мол жне жер ойнауынын геологиялырылымы біркелкі емес.
азастанны р трлі аудандары мен айматарындаы халы шаруашылыында алыптаскан рылымдарыны негізгі ерекшеліктері канд ай?
ндіріс. Солтстік жне Батыс азастан-нерксіп пен ауыл шаруашылы ндірісіні жылдам дамуымен сипатталатын айматар. Орталыазастанда негізінен жоары дегейде кмір нерксібі, тсті жне кара металлургия, машина крылысы жне металл деу, химия нерксібі дамымаан. Жеіл нерксіпті дамуы бгінгі кннен талабына сай келмейді. ндірілетін німні 7% ана жеіл нерксіп німі. Шыыс айматары здеріні табиат-ауа-райы ерекшеліктеріне байланысты дамыан. Семей облысында ет, жн, тігін бйымдарын ндіру жне т.б. салалар басым. Шыыс азастан облысында тсті металлургия, энергетика, ааш, ааз, жеіл жне тама нерксіптеріні дамуы ерекше кзге тседі. Отстік айматарда республикада дадарыса дейін ндірілетін ая киімні 60%, тері ндірісіні 40% орналасан. Аймакты негізгі ксіпорындары Жамбыл облысы мен Алматы аласында шоырланан.
Ауыл шаруашылыы. азастанда егін жне мал шаруашылыын дамыту шін барлы олайлы жадайлар бар. Олар-нарлы ара топыраты (солтстікте) жне ср топыраты (отстікте) жер аладары.
Республикамыз бидай ндіру мен оны сатуда брыны КСРО-да 2-ші (Ресейден кейін) орын алатын. Бидай ндіретін ірі аймактар-республиканы солтстік облыстары. Бкіл егіс алабыны шамамен 62% осы облыстын лесіне тиеді.
азастан ой мен ешкіні саны бойынша брыны одатас республиканы ішінде екінші, ал іріара мал саны бойынша шінші орын алатын. Тыыз оныстанан ебек ресурстары жеткілікті Онтстік азастан мал саны бойынша сирек оныстанан Солтстік азастаннан кейін екінші орында. Сондытан бл айырмашылы табиат пен ауа-райыны ерекшеліктерінен ана емес, сонымен атар, тптеп келгенде халы шаруашылыы рылымыны едуір айырмашылытарынан туындап жатыр. Бл жадайда солтстік аймата Павлодар, Отстікте Алматы облыстарын атап айтан жн. Павлодар облысындаы бл ерекшелік Павлодар-Екібастуз ірі территориялындірістік кешенінін алыптасуына, ал Алматы облысындаы нерксіпті. Негізінен Алматы аласында орналасуына тікелей байланысты.
орыта айтанда, азастанны халы шаруашылыы алыптасан салалыр; рылым - біріншіден, республикамызды экономикасы брыны одаты біріай халы шаруашылы кешеніні ірі блігіне айналандыын длелдейді. Екіншіден, халы шаруашылыын басаруда кейінгі кезге дейінстемдік еткен кімшілдік-міршілдік жне орталытан ділетсіз трде брін бір зі шешу зардабын тигізетіндігін крсетеді. Осы айтандара байланысты 80 жылдардын ортасында 13 жыл бойы алыптасан мемлекетті халышаруашылыыны крылымы оды болан жо. Мселен, мемлекет индустриясында жеіл нерксіпті алатын лесі не бары 3%-н тірегінде. Мнызі халыктыажеттілігін 40-50% ана канааттандыруа мумкіндікбереді. Ал мдени трмысты жне шаруашылы тауарлары жніндегіажеттік одан да аз-небары 20-30%-ке сйкес келеді. Оныстіне, шикізат пен жартылай фабрикатты ны ділетсіздікпен тмендетіліп, дайын німні ны з бетінде жоарылатыландытан, баа жне баа жасау саясатындаы ауытулар салдарынан жадай крделене тсті. Сонымен атар, мемлекет территориясындаы нерксіптерді басым лесі, яни 93% мемлекет ажеттерін елей бермейтін брыны одаты органдардыолына шоырланды. Осы жадайларды алай тзеуге болады? Тыырытаншыуды жолдары кандай?
азір ркендеу баыты болып табылатын мемлекет экономикасын нары жолына бадарлау ке клемде жргізілуде.
Нарыты алыптастыруды алышарты наты туелсіздік. Мемлекет туелсіздік-мірді зі кн тртібіне жоары талаппен койып отыран мселе. Туелсіздік не шін кажет? Бл сраа жауап бермес брын мына тмендегі дерекетерге кіл аударайы. Брын одата орталытандырылан одаты басару ведомствалары мен министрліктерінде басты-басты 30-ндіріс, оларды ішінде кмір жне металлургия нерксібі, мнай, газ, химия жне мнай айыру, жалпы машина жасау, баса да азастан экономикасын дамытуа елеулі лес осатын салалар алып ойан. Осыны салдарынан мемлекетте ндіреті осы салалар німдеріні басым млшері сырта кетіп, сырттан ебек ралдары мен ттну заттарын келуге мжбр болып отырды.
Бдан шыатын орытынды: азастан з экономикасыны крылымын зі айындап, оны салдарыны ара-атынас пропорцияларын белгілеу жне оан уакытында керек тзетулер енгізу, крделі каржыларды пайдалану ісінде наыз туелсіздік алуы кажет. Міне, осы жадайда ана мемлекет андай німді анша млшерде жне оларды андай баамен сырта шыаруды дрыс реттей алады.
аза стан экономикасыны бгінгі тадаы жадайы. 1992 жыл азастан экономикасы шін оамдык ндіріс дегейіні тмендеуі сипатты болды. Бл тенденцияа, сіресе, нерксіпті негізгі салаларында, крделі жне ттыну нарыы саласында ерекше крінді. Мны себептеріні бірі кптеген ксіпорындарды мемлекеттік баылаудан шыып кеткелі болып отыр. Бны зі німні бааларын кр арттыруа келіп соты. Егер 1991 жылы нерксіпте ктерме баалар ш есе скен болса, 1992 жылы 1991 жылмен салыстыранда олар 24,7 есе сті нерксіп орындарыны жартысы 1991 жылы дегейімен салыстыранда да ндірісті клдырауына жол берді, ал жалпы нерксіп бойынша ол осыны алдындаы жылдаы 0,9%-пен салыстыранда14,8%-ке жетті.
Халы ттынатын тауарлар ндіретін салаларда аладатарлы жадай калыптасуда. Оны ндіру клемі нерксіп ндірісіні бкіл клемні бестен бір белігін ана рып отыр, сйтіп 1991 жылмен салыстыранда 21,5%-ке кеміп кетті.
1993 жылы азастан мемлекетті экономикасына бірнеше факторлар тікелей серін тигізеді.
Біріншіден, мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру дйекті жргізіле бастады. Екіншіден, ндірісті рылымдыжаынан айта ру жне экономиканы басаруды жетілдіруді ілгерілету шаралары жзеге асырылды. Ушіншіден, аржы-несие жне инвестициялысаясаттара тбегейлі згерістер енгізілді. Осы шаралара арамастан, материалдындіріс салаларында ндіріс клеміні кемуі тотаан жо. 1993 жылы таза материалдынім 1992 жылмен салыстыранда 14,8%-ке кеміді. Бл жадайда пайдаланылан лтты табысты рылымында ттыну оры 1992 жылдаы 67,3%-тен 76,5%ке дейін сіп, ал орлану оры бан керісінше 32,7%-тен 23,5%-ке кеміді.
1993жылы инфляцияны крсеткіші-ттыну баасыны индексі 22,65%-ке те болды. Азы-тлік тауарлары 23 есе азы-тлік смес тауарлар 18 есе ымбаттады. Осы жылы ауылшаруашылы жалпы німні клемі 6,3
млрд. теге немесе 1992 жыла араанда 9,8%-ке кеміді.
1994жылды бірінші жартысы ндірісті тмендеуі, инфляцияны рістеуі жне біршама халы л-ауатыны, трмыс жадайыны тмендеуімен сипатталады. 1994 жылды 1-ші шілдесінде 730 ксіпорын толы немесе оларды бірен-сараны тотап трды, соны ішінде 55,2 мы
жмыскерлерді амтитын 106 ксіпорын толы жмыс істеген жо. Сонымен атар, 163 ксіпорындар мен мекемелер толы емес жмыс уаыты тртібінде рекет жасады. Осыларды ішінде ЖІ осы жылды, атар-маусым айларында 1993 жылды осыан сйкес кезені 27%-ке, нерксіп ндірісінін клемі 29,4%, мемлекеттік ксіпорындармен мекемелерді крделі каржылары 61,2%-ке кеміді.
азастан мемлекетті кптеген ТМД-а кіретін мемлеттерден табыс дегейі бойынша артта алып отыр. 1994 жылды 1-ші суірінде азастанда орташа жалаы 23,8 доллара тен болса, бл крсеткіш збекстанда-39,6: Тркменияда-57,7, Ресейде-94 доллар болды. Экономикалы реформа осындай иын жадайда жргізілуде.
Экономикалык реформаны барысы. Мемлекетте реформаны жузеге асыруа баытталан уш бадарлама абылданды. Онын 1-сі 1991-1992 жылдара арналан мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру бадарламасы /1-кезе/. Дадарыса арсы шыл шаралар жне леуметтік-экономикалы реформаларды терендету бадарламасы (экономиканы тратандаруа жне нарыа кшу кезеіне арналан) жне мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіруді 1993-1995 жылдара арналан лтты бадарламасы /2-кезен/.
Еліміздін, президенті Н.А.Назарбаев азастаннын, егеменді мемлекет ретінде де алыптасуы мен дамуынын стратегиясы деген кітапшасында экономика саласындаы стратегиялы масаттар деп мыналарды атады:
меншікті негізгі трлеріне (жеке меншік жне мемлекеттін меншік) йлестіре жне іс-имыл жасай отырып, бсекелестік бастамаа негізделген леуметтік нары экономика ру;
адамны экономикалы; трыдан зін айындау принциптерін іске асыру ушіныты жне баса жадайлар жасалады;
азастанны табии ресурстарынын дуниежузілік тауар нарыында зіні наты айындамасын жеіп алу немесе баса елдермен белісу;
ттыну нарыын толытыру;
азастанды дамыту ушін шетел инвестицияларын тарту жне оны тиімді пайдалану;
1994 жылды маусымында азастанны президенті Н.Назарбаев «азастан мемлекетіні жоары кеесіне Нарытыайта руларды жеделдету жне экономикалы дадарыстан шыу шаралары тралы»жолдауын жіберді.
Осы жоарыда айтылан жаттар мен бадарламаларды жузеге асыру алай журіп жатыр? рине, лі де айтарлытай жетістікке жете ойан жопыз. Алайда, жургізіліп жатан шаралар аз емес. Мселен, лтты валюта енгізгеннен бері экономикалы реформаны дамытып терендету мселелері бойынша мемлекет басшысы мен укімет нормативтік сипаттаы 200-ден астам жарлытар, аулылар жне ережелер абылдады. Сйтіп, зан трысындаы біратар елеулі проблемалар шешіліп, нормативтік база едуір жаартылды. Осындай крсеткіштерге арай отырып, бізді елімізде нарыты экономика, оны негіздері алыптасып, арынды дамуы байалады. Біз болаша бугалтерлер бл ыммен таныса отырып, оны рі арай дамуына з лесімізді осуымыз ажет.
олданылан дебиеттер тізімі:
1. кімбеков «Экономикалы теория»
2. Кулыгин П. Социолистік экономикадаы нары - «Вопросы экономики»,1990ж.
3. Журавлева Г. Социолизмні экономикалы жйесіндегі нары-«Экономические науки»,1990ж. №7
4. Саяси экономия -Алматы, «Ана тілі»,1991ж.
азіргі замандаы нары: табиаты жне дамуы/Э.П.Дунаев, И.Е.Рудакова Редакциясымен-М,МГУ,1992ж.
6. «Экономикалы теория» пнінен СИЛЛАБУС
абит Жрсiн Хафизлы Астана 2006
7. ..Шеденов,Е.Н.Саындыов,Б.А.Жнісова,.С.Байжомар-тов, Б.М.Комягин - «Жалпы экономикалы теория», Атбе «А-полиграфия» 2004ж.
8. Н.М. Шанский, В.В.Ваванов, Т.В.шанская – «Кралкий этимологический словарь русского языка» Москва 1961г.
9. Н.М. Шанский «Кп томды орыс тіліні этимологиялы сздігі», I том Москва 1973ж
10. Н.. Назарбаев «азастан халына жолдауы» 2006 жыл 1 наурыз.
11. И. Комягин «Жалпы экономикалы теория», Атбе, «А-полиграфия» 2004ж