Саясаттану такырыбы
СОДЕРЖАНИЕ: САЯСАТТАНУ ЫЛЫМ РЕТІНДЕ Саясаттану сзі (политология) гректін, «политика жне логос деген сздерінен шыан, саясат туралы ылым дегенСАЯСАТТАНУ ЫЛЫМ РЕТІНДЕ
Саясаттанусзі (политология) гректін, «политика жне
логос дегенсздеріненшыан, саясаттуралыылымдеген
маынаныбілдіреді.
Баса оамды ылымдарды ішінде саясаттануды орны ерекше. Себебі, адамзат тарихында саясат негізгі рл аткарды. Оны дрыс-брыстыы, сайып келгенде, адамдардын, халытарды тадырымен тыыз байланысты. Мысалы, мемлекет агрессиялы, яни басыншылы соыс саясатын жргізсе, оны салдары бірнеше жылдара созылатын айы-асіретке сотыратыны даусыз. Керісінше, мемлекет ылыми длелденген тиімді бейбіт саясат жргізсе, еліне олайлы, халына жайлы болары да белгілі.
Адамзат саясатты сиырлы сырын, былмалы кбылысын те ерте заманнан тсініп-білгісі келді. Ежелгі Шыыс, антикалы дуірдін ойшылдары мемлекетті, саяси билікті мн-маынасы неде жне кімге ызмет етеді, оамды рылысты андай трлері бар жне оларды е жасысы, халыа е олайлысы айсысы деген сияты сауалдара жауап іздеген. Біра ол кездегі пайымдаулар негізінен діни-мифологиялы сарында болатын. Себебі, ертедегі адамдар жер бетіндегі мірге дайды діретінен туан жалпы лемдік космосты тртіпті ажырамас блігі ретінде арады. Мысалы, Мысырда (Египетте), Вавилонда (азіргі Ирак), ндістанда, сол кездегі мифтара сйенсек, басарушыны билік кзі дайда жне ол жер бетіндегі істерді реттеп, тындырып отырады. Кне Кытай мифы бойынша билік дайды діретімен жргізіледі де, ал іске асырушы онымем байланысты император болып есептелген. Ежелгі гректерде ен алашы билікті жргізуші дайларды здері болыпты-мыс.
Кейінірек адамзатты іс-тжірибесіні, аыл-ойыны, мдениетіні дамуына байланысты саясатты ымдары, тсініктері,
тжырымдамалары пайда бола бастады. оамды - леуметтік жне саяси рылымы мен атынастарыны одан рі крделіленуі, материалды ндірісті, халы саныны суі оны міріне мемлекетті тікелей араласуына келіп сотырды. Мндай жадайда лы ойшылдар саясатты ылыми трыдан трініп, оны орынды пайдалануды, мемлекетті тиімді басаруды жолдарын іздестіре бастады. Бдан келіп саяси теориялар туды.
Біздіз.б. біріншімыжылдытыортасында саясатыдіни-мифологиялы тануды орнына философиялы-этикалытсінутрікеледі. Мнда аса зор ебек еткендер — Конфуций, Платон, Аристотель сияты лама алымдар.Бл ойшылдар саясатты теориялы трыдан зерттеп, оны этикамен тыыз байланыста арады. Олар саясатты адамдарды масат-мддесіне сай келуге, адамгершілікке негізделуге тиіс деп ты.
детте, саясаттануды негізін алаушы деп данышпан алым Аристотельді атайды. йткені ол з заманында лицей ашып, сонда саяси ылымды жеке пн ретінде оытып, зі жргізді. «Саясат» деген ебек жазып, онда ежелгі грек мемлекеттеріні (онда рбір ала мемлекет болып есептелетін) саяси жйесін зерттеді. Дегенмен, лы алым саясаттануды пнін азіргі бізді - тсінігіміздей басын ашып бере алмады. Ол саясатты негізі адамны зімшіл, хайуанды табиатында жатыр деп ты. Жеке адам кзсіз марлыа берілгіш келеді. Сондытан оны соыр сезімін тежеп, жалпыа орта игілікке, ділеттілікке жетуді жеілдету, адамны адамгершілік асиетін арттыру шін саясат жргізу керек деп тсінді. Соныме атар ол саясаттану мселелерін, флсафа (философия) мселелерімен бірге арады.
Орта асырда саясатты діни-этикалы трі алыптасады. Оны негізін салушы Фома Аквинский саяси билікті дай орнатады, біра мемлекет басшылары кдайды калауына арсы шыса, халыты оларды латуына болады деген байлам айтты.
Саясатты азіргідей тсінуге мол лес осан Италияны XVI асырда мір срген ойшылы Никколо Макиавелли болды. Ол саясатты теологиялы (дайшылды) тсіндіруден саяси ойды оамдаы табии мірден туан мселелерді шешуге бейімдеді. Саяси зерттеулерді зегі етіп мемлекеттік билікті ойды жне оны алай ола тйруді, пайдалануды неше трлі діс-тсілдерін керсетті. Соны арасында саясаттануды бізді казіргідей тсінуімізге жол ашылды.
Феодализмні ыдырап, капиталистік атынастарды алыптасу оамды демократияландырып, жалпыа бірдей сайлау ыын кіргізуге; кпшілік саяси партиялар мен азыналарды кеінен анат жаюына, акпарат кралдарыны рістеуіне, ауымы кеейді, саясатты ызметтері мен міндеттері крделігіне тсті. Сондытан саяси былыстар мен процестерді арнайы зерттеуге, саясаттану теорияларын жасауа тура келді. Бл ретте Дж. Локк, Ш.Л.Монтескье, Ж.Ж. Руссо, Т. Джефферсон, Т. Пейн, И. Кант, Гегель сынды крнекті алымдар кп ебек сіірді.
Саясаттану XIX асырды екінші жартысында з алдына жеке пн ретінде калыптасты,.Оан бл кезде бихевиористік, тжірибелік (эмпирикалы) дістерді кеінен пайдаланыла бастауы зор ыпалын тигізді 1857 жылы АШ-ты Колумбия колледжінде (кейін Колумбия университетіне айналды) профессор Фрэнсис Либер Тарих жне саяси ылым деген кафедра ашты. Соны негізінде онда 1880 жылы саяси ылымны жоары мектебі рылды. АШ-таы сияты 1872 жылыФранцияда мемлекеттік аппарата арнайы ызметкерлер дайындайтын саяси ылымдар мектебі жмыс істей бастады. 1889 жылы Американы Саяси жне леуметтік ылымдар академиясы, 1903 жылы Америкалы саяси ылымдар ассоциациясы рылды.
XX асырды басында саясаттану блек академиялы пн ретінде толы блініп шыты. Бл ылымны халыаралы мртебе алып, толыанды алыптасуына ЮНЕСКО-ны басшылыымен 1949 жылы рылан саяси ылымдарды халыаралы ассоциациясы зор рл атарды. Ол саяси зерттеуді белсенділігін арттыру жолында казір де жемісті ебек етуде.
Бгінгі тада АШ-ты, Шыыс елдеріні барлы жоары оу орындарында саясаттану жеке пн ретінде барлы факультеттерде міндетті трде оытылады, лемнін е ірі университеттері оан мамандар дайындайды. Мысалы, АШ-та саясаттануды мамандандырылан 26 саласы бойынша білім береді. Шетелдерде, сіресе, бл ылымны олданбалы трі ке ріс алан. Оны бітірген маман саясатшылар маызды саяси шешімдерді жобаларын сараптауа, партиялар немесе баса бірлестіктерді сайлау алдындаы бадарламаларын талдауа, кіметтік дадарыстар мен халыаралы атынастардаы шиеленіс жадайларыны себебін ашуа кеінен пайдаланады.
БрыныКееселіндеблылымдыпартияа, халыаарсы, буржуазиялыылымдепайдартаып, оытлаанболатын.Себебі, Кеескіметі, шынмнінде, саясисауалыадамдардыдаярлауамдделіболмады. Ондайжадайдатоталитарлыжйе 70 жылдаиартыдуренінраалмаандаболареді.
Бірабданолкездесаясиылымаешкілблінбеген екендегенойтумауатиіс. Саясатмселелеріаралып,зерттеліпжатты. Алайда, оларылымикоммунизм, тарихиматериализм, Коммунистік партия тарихы сияты коммунистік идеологияа негізделгенпндердіншеберіненшыпайтынжнееалдыменандайлеуметтік-саясипроцестерсоциализмменкоммунизмікелуіммкін, соныжолдарыніздейтін.
Саясаттануадегенкзарас 80 жылдардынекіншіжартысындабрыныКеесОдаындаытбегейліреформалара
оамнындемократиялануына, тоталитарлыжйенікйреуі
небайланыстызгерді. 1989 жылдан Жоары Аттестациялау
Комиссиясында саясаттанудан эксперттік кеес жмыс істей
бастады. 1990 жылы КСРО-ны ылым жне техника бойынша
мемлекеттік комитеті Саяси ылымдар деген атпен саяси
ылым ызметкерлеріні тізімін ресми трде бекітті. 1989-І990
оу жылдарында Балты бойы елдеріде, 1990 жылдан бастап
ТМД-ны баса елдерінде саясаттану оытыла бастады. азір
азастанны барлы жоары оу орындарында дерлік бл ылым жеке пн ретінде тілуде. л-Фараби атындаы аза Мемлекеттік лтты университеті жне Абай атындаы Алматы Мемлекеттік педагогикалы университетт бл салада арнаулы мамандар даярлайды.
Саясаттану пні, ымдары,діс-тсілдері мен ызметтері.
Саясаттануды пні жнінде алыс, жаын шетелдік болсын, бізді елдін алымдарыны арасында болсын бірыай, жалпы жрт танып, мойындаан анытама, тотам жо. Оны аукымы мен мазмны, арастыратын мселелер шебері, жеке ылыми пн ретінде ерекшелендіретін белгісі, лшемі не болуы кере деген сауалдар тірегінде бірталай кзарастар бар. Кейбір алымдар оан оамда билікті жргізетін немесе оан сер ететін мемлекет, партиялар жне баса саяси институттар туралы ылым ретінде арайды. лбетте, саясаттануды бл мселелер мен айналысатынында дау жо. Дегенмен, оны рісін тек солармен шектеуге сте болмайды, Себебі, ол солармен атар жалпы, саяси теориялар мен натылы саяси іс-рекеттерді, саяси процестер мен жйелерді, халыаралы атынастарды да зерттейді, еларалы салыстырмалар да жргізеді. Сондытан мнда кзарас саясаттануа тар маынасында араан болып шыады.
алымдарды екінші тобы саясаттануды ылыма ата негізделген, сіресе тжірибелік (эмпирикалы) діс-тсілге сйенеген, нтижесін тексеріп білуге болатын ілім ретінде тсінеді. Оны жатаушыларды. бихевиористер дейді (олар туралы кейінірек сз балады). Олар бл ылымды математика, кибернетика жне т.с.с натылыылымдара теиді.
Бл баытты жатаушылар, тптеп келгенде, саясаттануды теориялы жне практикалы жаа бліп, екіншісін басшылыка алып отыр. Блай білімні екі трін бір-біріне арсы оюшылыпен келісуге болмайды. Себебі, теория мен практиканы бліп, карау адамзат тарихында талай рет тыырыа тірелткен. рине, аталан тсіл сайлаудын. дауыс беру нтижесін, оан жмсалан аражатты, ай партияны жатаушылары кп не аз боланын жне т.с.с. сан жаынан натылы есептеп шыуа ммкіндік береді. Біра, еркіндік, тедік, ділеттік, егемендік, демократия жне т. б. сияты маызды категорияларды санды млшерде есептеп шыаруа келмейді.
Саясаттануды зерттейтін алымдардыкпшілігі (шінші топ) блылымды саясат туралы жалпы, оны барлы кріністерін амтып, тртіпке келтіретін, жинатап біріктіретін ылым деп санайды. Бл пікірді Біріккен лттар йымыны Білім беру, ылым жне мдениет мселелері жніндегі йымы (ЮНЕСКО) басшылыымен 1948 жылы Парижде ткен саясаттанушыларды Халыаралы коллоквиумы да малдады. Оан атынасан дние жзіні белгілі алымдары саясаттану пні мына блімдерден транын жн деп тапты: І) саяси теориялар (оларды пайда болуы, дамуы жне азіргі кездегі ызметі); 2) саяси институттар (конституциялар, айматы жне жергілікті басару; кпшілік кімшілігі, саяси институттарды салыстырып зерттеу); 3) партиялар мен оамды йымдар; 4) оамды пікір; 5) халыаралы саясат (халыаралы йымдар мен халыаралы ы)
Саясаттану пні оамны саяси саласын, оны даму задылытарын, азіргі саяси мірді йымдастыруды, басаруды, оны рылысы мен жмыс істеуін зерттейді. Ол адамзатты демократиялы, оамдаы ыы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамны саяси-ыты жадайы, оны саяси мірге атынасу тсілдері, саяси згерістерді трлері, саяси мдениетті алыптастыруды мазмны мен жолдары, азіргі замандаы сан трлі саяси идеялы кзарасгар, жааша саяси ойлаудын мні, казіргі дниежзілік дамуды козаушы кштері туралы тсінік береді. Ол брыны жне азіргі саяси жйелерді, адамны санасындаы, кзарасындаы, масат-мддесіндегі жне мінез-лы, іс-рекетіндегі саяси згерістерді арастырады. Ол, бір жаынан, жиналан деректерді орытады, екінші жаынан, былыстарды зара састыы бойынша болашаа болжам жасайды.
Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясатты адам жне оам арасындаы арым-атынастары туралы жинаталан ылым. Ол саяси билікті алыптасуымен даму задылытарын, оны жмыс істеуі мен пайдалануын, трлері мен діс-тсілдерін зерттейді.
Саясаттану саяси былыстар мен згерістерді мн-маынасын тсініп-білу шін бірталай дістерді пайдаланады. діс деп зерттеу жргізуді йымдастыру тсілін айтады. Олара салыстырмалы, жйелеу, социологаялы, тарихи, бихевиористік, нормативтік жне т. б. дістер жатады.
Салыстырмалы діс р трлі елдердегі саяси былыстарды салыстырып, оларды жалпы жатарын жне жеке ерекшеліктерін ажыратуа ммкіндік береді. Ол елдегі саяси тратылыпен саяси жадайды баалауа, соны негізінде натылы саяси шешімдер абылдауа кмектеседі. Бл дісті сіресе азіргі азастан Республикасында алатын орны зор. Себебі, жргізіліп жатан саяси реформаларды табысты болуы кбіне баса елдерді озы тжірибесін тиімді пайдалануа байланысты болма.
Жйелеу дісі саяси былыстарды баса крделі рылымны бір блігі ретінде арап, оны райтын элементтерді леуметтік мірдегі орнын, ызметін айналадаы ортамен, баса былыстармен байланысты зерттейді.
Социологиялы діс саясатты оам міріні, экономикалы, леуметтік рылым, мдениет жне т.б. жадайына байланысты анытайды.
Тарихи тсіл
саяси былыстарды мерзімі жаынан
дйекті, заманына арай, брыны, азіргі жне болашаты|
байланысын айындай отырып арастырады. Ол р трлі саяси
окиаларды, процестерді, деректерді оларды болан уаыт
мезгілін еске ала танып-білуді талап етеді.
Бихевиористік діс жеке адамдар мен топтарды іс- рекетін, белгілі бір саяси жадайларда адамдардын здерін здері алай стауын талдауа негізделеді. Бл дісті жатаушылар саяси ызметті барлы трлерін адамдарды іс-рекеттерін талдау арылы тсініп-білуге болады дейді.
Норамативтік діс (XIX асыра дейін жиі пайдаланылан) оамды игілікті е мол амтамасыз ететін немесе адама уел бастан тн ажыратылмас табии ыты іске асыруа барлы ммкіндікті жасайтын саяси рылысты трін іздейді.
Ал брыны Кеес Одаы кезінде е дрыс жне мызымас тсіл болып есептелген диалектикалы-материалистік діс болатын. Ол табиаттаы, оамдаы жне санадаы былыстар мен процестерді бірімен-бірі тыыз байланыста жне здіксіз даму жадайында болады деп санайды.
Жоарыда аттары аталан дістермен атар баса да діс-тсілдер бар. Бларды брі де саяси процестер мен оларды дамуы жнінде шынайы малматтар алуа тырысады. Сондытан азіргі демократиялы мемлекеттерде саясата байланысты жадайларды зерттегенде сан трлі дістемелерді пайдаланады.
ылымны баса салаларындаы сияты саясаттануды да «зіндік ымдары (категориялары) бар. Оан саяси былыстар мен процестерді мнін білдіретін ылыми терминдер, сз тіркестері жатады. Мысалы: саясат, саяси билік, саяси жйе, саяси тртіп, саяси партия, саяси мдениет, саяси леуметтану, саяси мір, саяси атынастар, оамды йымдар, мемлекет, демократия, егемендік, ыты мемлекет, азаматты оам, ішкі саясат, сырты саясат жне т.б. оамды бдан баса да ылымдар зерттейтін боландытан, жоарыда крсетілген ымдарды баса оамтану пндері де (тарих, леуметтану, флсафа, ытану) пайдалануы ммкін. Біра олар бл категорияларды з пніне сйкес олданады.
ай ылым болмасын белгілі бір ызметтерді (функцияларды) атарады. Саясаттануда да ондай міндеттер бар. Оан е алдыментанымды (еносеологиялы) ызметтер жатады. Олай дейтініміз саяси білім оамдаы оиаларды танып білуге оларды саяси мнін тсінуге жне болашаты болжауа ммкіндік береді.
асырлар бойы Рессей империясы, одан кейін кеестік тоталитарлы тртіп саясат пен билік сырын бгіп келді. азірді зінде де халымымызды саясат лен саяси жетекшілерді іс-рекеттері жнінде хабарлары аз. Кбіміз саяси айраткерлерді сздеріні, ранддрыны, бадарламаларыны сырында не жатанын байамаймыз. Оларды білмей демократиялы жолмен ала басу иын. Ондай білімді тек саясаттану ана бере алады.
Саясаггану;^^щ (аксео/іогиялы) ызметін атарадьі. Ол саяси курылыса, институттара; ісгрекеггерге жне ою-ігалар-а саяси баа береді.
Демократиялымемлекеттерде саясаттану саяси леуметтену міндетін атарады. Ол азаматтыты, халыты демократиялы саяси мдениеттілігін алыптастырады.
Саясаттану реттеушілік басару ызметін атарады. Оны ерекшелігі — оамнысаяси мірімен тыыз байланысына. Соан орай ол адамдарды саяси мірінде зін-зі стауына, іс-рекетіне тікелей сер етеді.. Саяси дамуды рдіс, бадарын баылай отырып, саясаттану оамдыоиаларды тиімді басару шін натылы млімет, малматтар береді. Саяси білімдер,хаттамалар, кеестер адамдарды кнделікті практикалы іс-рекеттері басшылыа алынады.
Саясаттану саяси мірді жетілдіруміндетін атарады. Бл ылым саяси институттар мен атынастарда, басарудареформалар жасап, оларды айта арауда теориялы негіз болады. Оны кмегімен за шыарушы жне атарушы органдар абылдайтын ыты жарылар мен саяси-басарушылы шешімдер алдын ала сарапа салынып, зерттеледі, оамда немесе оны жеке айматарындаа алыптасып жатан натылы жадайлар саяси трыдан талданады. Соларды негізінде ол кейбір саяси институттарды жойылып, оны орнына бгінгі талапа сай басалары келу керектігін негіздейді, мемлекеттж басаруды олайлы лгілерін іздестіреді, леуметтік-саяси шиеленістерді ауыртпалысыз шешу жолдары мен дістерін крсетеді.
Е соында саясаттанудын болжау ызметін атаан жн. Саяси зерттеулерді ндылыы даяси процестерді рдісін айнытпай бейнелеумер ана тынбайды. Ол белгілі бір саяси жадайларда алдыы атарлы, озы саяси згерістер жасауа баытталан ылыми негізделген болжаумен аяталуы тиіс. Саясиылымнытпкіліктімасатыдасонда.
Саясаттануды баса оамды ылымдармен байланысы жне оны оып-білуді маызы.
Саясаттану баса оамды ылымдармен тыыз байланыста дамиды. Себебі оларды бріні зерттеу объектісі орта—оамды мір. Олар бірталай орта ымдарды да пайдаланаді. Біра та рбір оамтану ылымыны зіндік пні бар. Сондытан саясаттануды баса гуманитарлы ылымдар арасындаы ерекшелігін, алатын орнын анытап алан лзім.
Саясаттану е алдымен флсафамен (философиямен)тыыз байланысты. Флсафа — табиат, оам жне таным дамуыны нерлым орта зандылытары туралы ылым. Ол тіршілікті тпкілікті себептерін, рухани-байлытарды негізінде не жатанын жне т.с.с ашып, дниеге ттас кзарас туызады. Сондытан ол баса пндер сияты саясаттануа жалпы дістемелік ылым болып келеді. Ол саясатты флсафалы трыдан длелдейді, саяси кбылыстар мен процестерді талдауа дниетанымды бадар береді. Біра ол мселелерді, былыстарды, мірді жекелеген жатарын арастыранда зіні ресі тарлыын бай-атады. Саясаттану оам міріні саяси саласындаы жалпы за-дылытарды нагылайды, айындайды, саяси танымды тердетеді, саяси кзарасты алыптастырады.
Саясаттану экономикалыикалы теориямен зара байланысты. Сая-си экономия саяси процестерді экономикалы трыдан длелдей отырып, ол процестерді негізінде р трлі леуметтік топтарды з мдделерін жзеге асыру шін кресіп жатанына кз жеткізеді. Саясаттану экономикалы саясатты дайындау жне іске асыру, ол процестерді мемлекеттік реттеу принцип-терін ылыми трде негіздейді.
Саясаттану ыты ылыммен тыыз байланысты. ы адамдарды оамдаы атынастары мен тртібін, жріс-трысын реттейді. Ол саяси шешімдерді дайындап, іске асыруды ыты тетіктерін крсетеді, ккыты жне мемлекеттік нормалар мен институттарды иысан, тйіскен жерлерін карастырады. ыты К.Маркс заа айналдырылан экономикалы стем тапты еркі деп атаан.
Саясаттануккытануажалпытеория, онытеориялы-
дістемелікнегізііспеттес. Саясиекіметжйесінсізлеуметтік,
оныішіндеытыережелерменатынастаржалпыа
міндеттісипаталыпорындалмайды. Соныменатарытык
трыдаалыптаспайсаясиекіметтедеттегіызметінатара
алмайды.
Саясаттануажаынылымдардыбірі — леуметтапу (социология). Саясаттанусаясаттыбелгілібірзадылытарабаынып, ісжзіндебелгілібірпринциптердіжзегеасыратын, дамып, згеріпотыратынпроцессретіндеарайдылеуметтануоанпроцессретіндеемес, адамдылшемретіндеарап, леуметтікортанысаясисалааетерсерінзерттейді. Оныайналысатынмселелеріадамдыжнеауымдастытыдамытуасаясатнебереаладыжнесаясаттыжетілдірушінадамдарнеістейалады. Сайыпкелгенде, саясаттанудынегізгіназарысаясаттаболса, леуметтанудыназарысаясаттыжасаушыадамдаболады. Олардыарасындаыбайланыссіресесаясаттанудысандыдіс-тсілдердіпайдалануабайланыстыкшейетседі.
Тарих болса жйелі, дйекті трде оианы болан уаытына байланысты саяси институттар мен идеяларды дамуы туралы деректерді жинап, суреттейді.
Аты аталан ылымдармен атар саясаттану баска да адамгершілік ылымдарымен байланысты. Солай бола тра саясаттануды зіне тн зерттеу объектісі бар. Оан оамны саяси саласы, ондаы болып жатан барлы саяси былыстар мен процестер жатады.