Шо ан Уалиханов 1835-1865
СОДЕРЖАНИЕ: Шоан Улиханов 1835-1865 Сйер лы болса де сй. Сйінерге жарар ол (Абай.) Талантты алым, публицист, дебиет зерттеушісі, саяхатшы-географ Шоан (шын аты Мхаммедханафия) Шыыслы Улиханов XIX асырды екінші жартысында азастанда туан демократты, аартушылы
Шоан Улиханов
( 1835-1865 )
Сйер лы болса ,
Сен де сй.
Сйінерге жарар ол
(Абай.)
Талантты алым, публицист, дебиет зерттеушісі, саяхатшы-географ Шоан (шын аты Мхаммедханафия) Шыыслы Улиханов XIX асырды екінші жартысында азастанда туан демократты, аартушылы 
мдениетті тыш кілдеріні бірі. Оны ыса да жарын мірі, жан-жаты зерттеушілік ызметі, философия, этнография, тарих, экономика, ы, география, ауыз дебиеті, дебиет теориясы, т.б. жайындаы ылыми зерттеулері, пікірлері ай кезде болмасын зіні ндылыымен жарырай берері сзсіз. аза халыны рухани ізденістеріні жарын крінісі бола отырып, оамды ойсана, пікір-тжырымдарды биіктей ркендеуіне ерекше ыпал етті. Шоан 1835 жылды араша айында азіргі останай облысыны смрын бекетінде ататы аа слтан Шыыс Улиханов отбасында дниеге келген. Ары атасы Абылай жоарлара арсы соыста асан ерлік крсеткен, ел бірлігі мен тыныштыы шін крескен, аылды олбасшы, іскер дипломат, амал-айласы мол Орта жз ханы болан.
Шоанны балалы шаы Сырымбет тауыны баурайында, туан елі Ккшетауда ткен. Шоан жесі Айанымны трбиесінде болан. 1847 жылы 12 жасар Шоанды кесі сол кездегі е тадаулы оу орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына оуа орналастырады. Шоанны бкіл келешегі мен ылым, нер жолындаы талантын ашуда бл оу орныны маызы ерекше болды. Мнда жабы скери оу орны боланымен, кптеген пндер скери сабатара оса орыс, батыс дебиеті, географиясы мен тарихы, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері оытылып, орысты озы ойлы интеллигенттеріні кілдері саба берген. Оытушылар рамында білімді жне прогресшіл ой-пікірлі адамдар кп болан.
Кадет корпусында Шоан зіні зеректігімен ерекшеленген. Тілді тез мегеріп, зі атарлас оушылардан озы оыан. Корпуста ой-рісі, білімі жаынан Шоан тез сті, орыс жолдастарын басып озып отырды. Оан талайлар-а, назар аударды. Ол сондай абілетті еді, зінен екі жас лкендерді класындаыларды да білім, идея жаынан басып озды – деп жазды бірге оыан досы, этнограф-алым Т.Н.Потанин.
Сібір кадеті корпусында оуды соы жылдарында-а, Шоан саналы, тере ойлы, жан-жаты білімді, зіндік зарасы алыптасан, туан халыны ажет-мтаждарын пайымдап, тсіне алатын, оан барынша пайдалы ызмет етуге зір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сияты (орыс дебиеті мен тілі, тарих пні) оытушыларыны игі ыпалымен зіні жоары абілеті мен дарындылыыны арасында орыс жне дние жзі дебиетіні озы лгілерін оып танысып, ылыми пайымдау, тжырымдар жасай білді. Оны зерттеушілік абілеті де осы корпуста оып жргенде біртіндеп алыптасып, дами тсті. Ол, сіресе, жазы демалыс кездерінде ел ішіндегі халы жырлары мен дастандарын жазып алып, аыз-гімелерді жинауа ызыты. Мысалы, озы Крпеш-Баян слу жыры Шоанны алашы жазан шыармаларыны бірі болды. Шоан жинаан азаты ауыз дебиеті лгілері нсаларын, озы Крпеш-Баян слу жырын крнекті шыыс зерттеушісі, Петербург университетіні профессоры И.И.Березин бл зерттеулерге назар аударып, жазып алан. Шоанны зерттеушілік абілетін байаан алым оны з тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартан.
Шоанны Профессор И.Н.Березинге хат, Профессор И.И.Березинні хан жорытары кітабына рецензия т.б. алашы ылыми жмыстарыны зінен-а, оны болашаы зор алым, зерттеуші болатындыы аарылатын. Шоанны біліміне малімдері мен рбылары ерекше ызыан, сол кезді алдыы атарлы ой-пікірлерімен таныстыын жолдастарыны кбі лгі ттып, мойындаан. Шоан оларды Еуропа мдениетіне бет бруына себепші болан. Бізден жасы кіші болса да, зімізбен салыстыранда, ол лкен сыылды еді де, біздер оан араанда бала трізді едік, зіні бізден арты білетіндігін не біздерден білімі жаынан жоарлылыын білдіруге тырыспаса да, жай гімені зінде-а, оны біліміні бізден артытыы танылып алатын. Жалпы жолдастарына, соны ішінде маан, ол еріксіз Еуропаа ашан терезе сыылды болды, – деп жазады Г.И.Потанин. Мны зі Шоанны жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оны биік транын крсетеді.
ыраы да зейінді Шоана сурет салу нері сол кезді зінде-а; халы мірін бейнелеуді тамаша бір ралы болып табылады. Туан жері Сырымбетті жазы жайлаулар мен мекен оныстарыны суретін салумен шылданады. 1847-1852 жылдарда салан суреттерін Шоан корпустан елге демалыса баран кезде салан суреттер – деп атайды. Г.Н.Потанин: Кадет корпусыны соы курстарында оып жрген кезімізде Шоан зіні гімелерімен мені дптерімді толтырды. Біз азатарды сар салып, саят ру салтын толы жазып алды. Шоан сарды алай баптап ктуді дісін те жасы білетін. Дауылпаз бен сарды т.б. суреттерін салып, ол мені жазбамды толытыра тсетін, – деп жазды. Мны зі Шоан неріні жан-жаты екенін, оан курстастарыны ызыып, ерекше рметпен араанын длелдей тседі. Шоан кадет корпусында оып жргенде-а, саяхатшыларды мірі мен ісі туралы жазылан ебектерге аса ызыушылыпен арап, танысты. Осы ебектерді ыпал серінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жаты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар мірі жайлы жазылан ебектер болаша саяхатшыа бастау кзі болып, жол нсады.
оамды, деби ызметі
Шоан Улиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, Омбыда скери ызметке алады. Ол Сібір аза-орыс скеріні 6-атты скер полкына офицер болып таайындалады, іс жзінде Батыс Сібір мен азастанны Солтстік-Батыс аймаыны генерал-губернаторы Г.X.Гасфортты адъютанты ызметіне белгіленеді. Сондай-а, Батыс Сібір лкесіні Бас басармасы оан айырыша тапсырмаларды орындайтын офицер ретінде арады. ызметі барысында Шоан Улиханов патша кіметіні отаршылды саясаты туызан ділетсіздіктерді жете танып, арсы батыл пікірлер білдіруге тырысты. Осы ызметтерді атара жріп, ол Орта Азия халытарыны тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеуге белсене араласты.
Омбыдан кетуді, зіні туан халына пайдасы тиетін істермен шылдануды армандаанын зіні достары Ф.М.Достоевскийге, ..Гутковскийге жазан хаттарынан аны круге болады. 1855 жылы Шоан Улиханов Омбыдан Семей, Аякз, апал арылы, Іле Алатауынан тіп, Жоар апасына дейін келеді, айтарда Алакл, Тарбаатай жерлерін аралайды. Орталы азастан-араралы, Баянауыл, Ккшетау арылы Омбыа оралады. Бл сапарда ол аза халыны тарихы мен дет-рпы, діни ымдары жайында кптеген материалдар жинайды. Сонымен бірге зі болан айматарды тарихы, ескі алаларды орны, шы-тастараы жазу, белгілерін, кне ескерткіштер, аыз-гімелер, ертегілер мен ледерді жазып алады. Осы материалдарды негізінде Тірі, азатардаы шамандыты алдыы сияты ебектер жазады.
1856 жылы Шоан полковник М.М.Хоментовский басаран скери-ылыми экспедицияа атысады. ырыз елін жете зерттеуге, Ыстыкл аймаыны картасын тсіруге тиіс болан бл экспедияцияа атысу Шоанны зерттеу жмысын ойдаыдай жргізуіне ммкіндіктер туызады. Ыстыклге, ытай империясыны лжа аласына саяхаты жне 1856-1857 жылдары Жетісу, Тянь-Шань сапарларында П.П.Семенов-Тянь-Шанскиймен бірге болуы, Кырыз Алатауына екінші рет сапарыны нтижелері оны Жоария очерктері, ырыздар туралы жазбалар, Ысты кл сапарыны кнделіктері, ытай империясыны батыс провинциясы жне лжа аласы атты ебектерін жазуа септігін тигізеді.
Шоан тарихи маызы бар шыармалара айырыша назар аударды. Мселен, ол ырыз халыны Манас, Семетей туралы дастандарыны біраз тарауын тыш орыс тіліне аударып, оан ылыми трыдан толы тарихи жне деби талдаулар жасады. Бірінші рет баспаа сынды. Клемі жаынан, оиа ру, адам образдарын бейнелеу жаынан лемдік дебиетті озы лгілерімен тедес, аса нды туынды ретінде баалаан. Манас – ырыздарды ескі мифтерінен, аыздарынан, ертегілерінен жиналып, бір адам Манасты тірегінде топталан энциклопедия. Бл жаынан, ол Илиада трізді. Бл аса зор эпопеяда ырыз халыны мірі, діні дрігерлік ымдары шетелдермен арым-атынасы тгел амтылан. Екінші эпос – Семетей – Манасты жаласы. Бл ырызды Одиссеясы, – деп крсетеді Шоан.
Шоан дебиет, оны теориясы мселелері жнінде сол кезді зінде-а, кптеген ты пікірлер, тжырымдар жасап, з халыны тіршілігі мен мдени дамуыны жадайларына лайы дамытады. Сондай-а, р халыты дебиетін оны оамды, леуметтік мірімен тыыз байланыста арастырады.
аза поэзиясыны халыты сипаттары жайлы ты ой-пікір білдіреді. Халыты рухани серігі болан поэзия туралы ол: Бл халыты ертеден зіне тн трмысында есте алдырмаан бірде-бір маызды оиасы, бірде-бір тамаша адамы жо деуге болады. Оларды бірін суырыпсалма аындар не жыршылар жыр етсе, екінші біреулеріні атын кейінгі рпа естерінде мтылмастай етіп белгілі бір сыбызышы не обызшы музыканттар тастап кеткен, – деп жазады.
аза ледеріні халытыы жайлы нды пікірлер білдіруде, Шоан халы дебиетіні баалы нсаларын жасаан жне ауыз дебиетіні тадаулы лгілерін жырлаан. Орынбай, Шже, Жана, Арыстанбай, рымбай сияты аындарды ебектеріне жгінеді, мысалдар келтіреді. Сонымен бірге аза поэзиясыны жанр, тр, ле рылысын зерттей келе, мны орыс алымдарына таныстыруды масат ттан.
Ол аза, ледерін: жыр, жотау, ара ле, айым ле, ле деп беске бледі. ле рылысын жыршыларды обыз не домбыраа осып айтуына арап жйелеген. леге, сіресе, суырып салма леге бейімділік барлы кшпелі елдерді зіне тн ерекшелігі екенін анытаан.
аза халыны ауыз дебиеті мраларын жинап, зерттей келе Шоан оларды славян халытарыны, сіресе, орыстарды ауыз дебиетімен байланысын ашып длелді мысалдар келтіреді. Жоария очерктерінде Кп уаыттан бері азаты ертегілерін, мифтерін, этникалы жырлары мен аыздарын жинаумен шылдана жріп, мен оларды Еуропа халытарыны, сіресе, славяндарды осы тектес шыармаларымен бір сарындастыына айран алдым, – деп крсетеді. Орыс-аза ертегілерін, маал-мтелдерін салыстыра отырып наты длелдейді. Мысалы: мір шындыыны сйкестігі дебиетте де таырып, сюжет састыын туызатынын Шоан аза пен араб поэзиясын салыстыра отырып, дала мірін жырлаан екі елді поэзиясыны бір-біріне састыын, кшпелі ел трмысы слу табиат, рулы тартыс, айшылытарды суреттеуінен аны крінетінін айтады. сіресе, бл халытарда леді суырып салып айту неріні ерекшелігіне назар аударан. азаты шешен билері жайында нды пікір білдіреді.
Ш.Улихановты тарих, география, дебиет саласындаы зерттеу ебектері Петербург алымдарыны назарына ілігіп, нды ыылас-ілтипаттарына ие болады. П.П.Семенов-Тянь-Шанский зіні Жетісу бойындаы зерттеулерін жргізген кезде Шоан пікіріне немі ден ойып, аылдасып отыран. Ыстыкл сапарында біраз жерлерді бірге аралаан. Семенов-Тянь-Шанскийді сынуымен 1857 жылы 27 апанда Шоан Орыс География оамыны толы мшелігіне сайланады. Бл орыс оамы зиялыларыны, орыс ылымыны жас алым ебектерін зор баалаандыы, ылым мен мдениетке осан лесін мойындаандыы екеніні длелі.
1858-1859 жылдары Шоанны Жары жлдыз, ашария сапары оны ылыми-зерттеушілік, аартушылы саласында жаа биікке ктерді. Ол кезде ашария Ресей тарапынан зерттелмеген лке болатын. Еуропа ылымы шін белгісіз, пиясы мол ел болатын. Себебі, XII асырды соы ширегінде Марко Поло, 1603 жылы саяхатшы Голе ашария жерінде боланнан кейін, бл лкеге ешкім ая баспаан Шоаннан бір жыл брын ашарияа ндістан арылы баран немісті белгілі географы Адольф Шлагинвейтті жергілікті билеушілер басын кестіріп лтірткен. Адольфті бл айылы тадыры жнінде алаш мліметті жеткізген Шоан болды.
1870 жылдары Петербургте Шоанны Жонария очерктері. Алты шаарды немесе ытайды Хан-Лу провинциясыны шыыстаы алты аласынын жадайы туралы, Адольф Шлагинтвейтті лімін келген жадайлар туралы мліметтер туралы ебектері жарияланды.
ашарда болан кезінде Шоан йыр тілін жасы мегереді. Оны архивінде ашардаы йыр тілінде жазан жазбалары да саталан.
Кіші Барада жаа йыр тіліндегі дебиетті едуір бай аударма дебиеті бар. Кіші Бараны дебиеті аудармаа нерлым бай боланымен, зіндік олтума шыармалара сорлым кедей. Оларды з іштерінен шыан бір де бір аыны жне белгілі бір жазушысы болан емес деп крсетеді. ытай тарихында Хой-ху, Хой-хор, ой-ой деген атпен белгілі болан халыны Хой-хор улетін берген жне кейіннен осы кнгі Шыыс Тркістана келіп оныс тепкен жат жерлік халы елге млім. Шыыс мліметтерінде бл халы йыр деп аталады. Бгінгі жеті шаар трындарын ытайлар чапту деп атайды. Чапту трік тіліні йыр деп Клапрот (осы тілді сздігін раан адам) атаан диалектісінде сйлейді. йыр тілінде моол сздері кп кездеседі.
йырлар сонау Шыыс хан заманыны зінде-а, мсылман дініндегі сол кезде зіні жазу нері бар халы болан. Оларды моолдар сауатты халы боландытан хатшы есебінде іс жргізушіні ызметтеріне пайдаланан. Сондай-а, Шоан йыр деген атымен белгілі болан ертедегі монол жазуыны лгілерін анша іздегенмен таба алмаанын ынжыла жазады. Бл айматы ткені мен сол кезді алпын жасы білетін адамдарымен, алымдарымен, аындарымен де кездесіп малматтар жинаан, шыыс олжазбаларыны бірсыпырасын ола тсірген. Тау жыныстарыны коллекциясы, гербарий жасаан. Соларды бірінде Мирджай тауы мен арааш зені аарынан шыатын нефрит асыл тасыны текшелері болан млде бейтаныс елді жан-жаты сипаттайтын, скери, саяси, экономикалы, сауда-сатты жаынан кіметке де, ылыма да пайдалы бай материал мен сирек деректерді жинап, иыншылытар мен ауіп-атерді кп кріп, Шоан керуенмен 1859 жылы суір айында елге оралан. ашария сапарыны нтижелі жемісі – Ш.Улихановты Алты шаарды, яни ытайды Нан-Лу провинциясыны шыыстаы алты аланы жайы атты ебектерінде жан-жаты млімделді. ашария сапарыны ылыми нтижелері туралы Орыс География оамында млімдеме жасааннан кейін-а, оны материалын Германияда неміс тілінде басып шыарды. 1865 жылы Лондонда аылшын тілінде жарияланды. Демек, ашария сапарындаы айындалан мліметтер Шоан Улихановты дниежзілік география ылымына осан маызы зор жаалыы болып есептеледі. ашария экспедициясы кімет тарапынан да ресми трде аталып тті.
1860 жылы 8 суірдегі кімет указы бойынша поручик слтан Шоан Улиханова штабс ротмистр скери атаы, 4-дрежелі ізгі Владимир ордені, 500 сом кміс аша берілген. Шоанны сынысы бойынша, осы экспедицияны жмысына атысы бар 22 адам оса наградталан, оны ішінде керуен басы Мсабай, Семей кпесі Баш, К.К. Гутковский т.б болды. Ш.Улиханов (1859-61) Петербургте болан жылдары оны ылыми-шыармашылы ызметіні аса елеулі кезеі болды. Мселен, Бас штабыны скери-ылыми комитетіні тапсыруы бойынша, ол Орта Азия мен азастанны карталарын жасайды. Балаш клі мен Алатау жотасы аралыыны картасы, лжа аласыны жобасы, Ыстыкл экспедициясыны орытындысына осымша карта, ытай империясы батыс лкесіні картасы т.б. дайындалады. Мны зі Ш.Улихановты география, картография салаларына осан лесі зор екенін крсетеді. Сондай-а, Шоан География рамында белгілі неміс алымы Карл Риттерді ебектерін баспаа зірлеседі, сырты істер министрлігін Азия департаменті жанындаы Жоары мектепте, География оамында ІПыыс Тркістан, ырызстан туралы лекция оиды, университетті тарих-философия факультетінде лекциялара атысып отырады. Мны зі Шоан бойындаы ылыма деген ерекше ынта-ыыласты, ажымас айратты танытады.
Шоанны Петербургке баран кезі 1861 жылы басыбайлылы тртіпті жою жніндегі реформаны арсаы еді. Шаруларды патшаа арсы ндеген, оамды сынаан т.б. Чернышевский, Добролюбов, Некрасов сияты алдыы атарлы аын-жазушыларды Современник журналында жарияланан маалалары Шоана атты сер етіп, саяси леуметтік кзарасыны алыптасуына негіз болды.
Петербургте Шоан достары П.П.Семенов-Тянь-Шанский мен Ф.М. Достоевскийді кездестіреді, крнекті орыс алымдары А.И. Бекетовпен, шыыс зерттеушілері: Ф.Р. Отен-Сакенмен, И.И. Захаровпен, Е. Кавалевскиймен, аындар А. Манасов . Курачкин, Я. Полонскиймен танысып, араласады. Бларды брі оны идеялы жаынан кп толып суіне бірден-бір себеп боланын креміз. Ресейді леуметтік міріндегі згерістер, орысты революцияшыл демократтарыны пікірлері оны демократты кзарасын тередете тседі. аза халыны, сіресе, оны тменгі тобыны ауыр халі мен оны жадайларына жан ашырлыпен арап, тсініп кре білді.
1861 жылды кктемінде денсаулыы тмендеуіне байланысты туан еліне оралды. Ол аза халыны тыныс-тіршілігін жасартып, кмектесуді ойлап, ділеттілікті жатап, халыты м-мтажын тсіне білу масатымен Атбасар уезіне аа слтан болуды да ойлады. Сайлауа атысып, кпшілік дауыс аланымен, Сібір кімшілігі оны аа слтандыа бекітпеді. Себебі, демократты баыттаы озы ойлы зерттеуші ылым билеуші топ шін ауіпті адамдарды бірі еді.
1862 жылы Потанинге жолдаан хатында: Мндаы масатым – зі халымды кімдер мен зорлышыл бай азатардан орау еді, – деп ашы жазды. Ал, А.Г.Майкова жазан хатында Шоан бл пікірін тередете тсіп: Жергілікті слтандармен жне ара сйек азатардан шыан байлармен азір аразбын, – дейді ол, – мен олара жалшыларды жасы стадар, ебек аысын дрыс тледер дегенді талай рет талап еттім. Мен даланы пролетариатымен жасы доспын, йткені бір-бірімізді жасы амыз.
1863-64 жылдары Шоан Омбыа барып, Сібір азатары шін жасалып жатан сот реформасын дайындау ісіне атысып, бл реформаны елге тиімді, пайдалы болу жаынан арастырады. Осы кезде Шоан Сот реформасы туралы жазбалар атты зіні ататы ебегін жазды. Оны: Бізді заманымыз халыты наыз м-мтажына тікелей атысы бар, халыа е маызды, е керекті реформа – экономикалы жне леуметтік реформа. Ал саяси реформа сол экономикалы реформаларды жзеге асыруды ралы есебінде жргізілмек, йткені рбір адам жне бкіл адам баласы зіні рлеу жолында тпкілікті бір масата мтылады. Ол масат – зіні трмысын жасарту.
Прогресс дегенімізді негізіні зі – біз осы трыдан алып араса, адамны трмысын жасартуа жадай туызатын реформалар ана керекті де, ал осы масата андай болса да кедергі келтіретін реформалар болса, ондайлар халыа зиянды, керексіз реформа болып табылады – деп жазды. Бл пікірді бізді заманымызды бгіні мен ертеі шінде ашанда нды, баалы болып ала беретініне дау жо. Сол кезді зінде Шоанны миллиондаан халы тадырына ерекше жанашырлыпен арап, мселені дрыс шешілуін армандаанын крсетеді.
Бізге, азатара, облысты бастытар стірт арауды детке айналдыран, – деп крсете келіп, Шоан реформа мселесіне аса зор жауапкершілікпен арап, бан арапайым (дулетсіз) азатарды еінен атыстырып, оларды пікірлерімен санасу керек екендігін, реформаны асйектер емес, алы бараны тілек-мддесіне сай жргізу керектігін талап етеді. Бл ебегінде Шоанны аза оамыны экономикалы, саяси, рухани жадайлары жне аза халыны болаша даму негіздері мен жолдарына тере талдаулар бере отырып, е бастысы з халыны болашаына лкен сеніммен араанын креміз. 1864 жылы наурыз айында Ш.Улиханов Отстік азастанды Ресейге осу жніндегі полковник М.Т.Черняевті скери экспедициясына шаырылады. Біра, жергілікті халытара Черняевті, оны скери ызметкерлеріні крсеткен озбырлыы мен аталдыына наразы болып, блініп кетеді. Верный (азіргі Алматы 1 аласына келіп, Албан руыны аа слтаны Тезек трені ауылына тотайды. Мнда да жергілікті трындарды хал-жадайларымен танысып, аыз-гіме, ертегі-жырлар жинап, зерттеушілік жмыстарымен шылданады. Сол кездегі Батыс ытайдаы оамды-саяси жадайды шиленесуіне байланысты болан днгендер ктерілісіне кіл бледі. Жмыс бабымен апала ота-текте келіп жген бір сапарында Ш.Улиханов скери газетіне лжадаы жадай, днген озалыстарына байланысты маала жариялайды. Демек, ай уаытта болмасын ел ішіндегі жадайлара ерекше мн беріп отыранын креміз. Ол зіні ыса мырында оамды ылымдарды алуан саласында, тарих, география, этнография, экономика филологияда, нертануда – кптеген нды ебектер алдырды. Сондай-а, Орталы Азияны тркі тілдес халытарыны, азаты, ырызды, збекті, йырды, тркіменні тарихы мен сол кездегі леуметтік жадайы, тілі мен дебиетін саралап тере зерттеуімен шыысты ылымына зор лес осты. азаты шежіресі, Жоарлар очерктері, азатар туралы жазбалар, Абылай, Кне замандаы азаты ару-жара, сауыт-саймандары, Далалы мсылманды, азатаы шаман дініні алдытары, азаты кші-оны, Отстік Сібір тайпаларыны тарихы туралы пікірлер, Ыстыкл кнделіктері т.б. ебектерінде Орта Азиядаы трік халытарыны кптеген келелі мселелеріне ылыми трыдан жан-жаты зерттеулер жргізіп, талдаулар жасады. Бл ебектерді кейінгі зертеушілер шін ылыми мні жоары болды. Шоан зіні жан-жаты мол біліміні арасында зерттеулерді комплексті трде жргізіп, тарихшы, географ, этнограф, публицист, дебиетші, жазушы болып атарластыра алып отыранын аны байауа болады.
XIX . орта шенінде ірі алымдарды бірі П.И.Небельсон Шоан туралы: Петербургте ырыздар сирек кездеседі, бес-алты адам жинала ояр ма екен? Соларды ішінде мірде мен бармын деп ерекшеленбейтін бір ана адам бар. Ол те жас, кавалерия офицері, слтан Шоан Шыыслы Улиханов, – деп жазса, Платников: Мен Улихановпен Петербургте те жаын таныстым жне бірнеше кеш бірге болып кілді ткіздім, оны абілеттілігіне Мхамед-ани Бабажанов, біз Небельсон екеуіміз де те келмеспіз, – деген пікірлері Шоан біліміні жан-жатылыын, тередігін длелдей тсері ха.
Шоаннан алан асыл мраларды бірі – бейнелеу нері саласындаы ебектері оны азаты тыш профессионал суретшісі екенін танытады. Сурет нерін жас кезінен-а жасы крген. Ол портрет, табиат крінісі, пейзаж, халыты трмыс-салтын бейнелеу жанрымен айналысан. Суреттеріні біразы 1860 жылдарды басында Всемирная иллюстрация, Сакра, Русский художественный лист журналдарында, Орыс география оамыны хабаршысында жарияланан.
Ш.Улихановты кп салалы р ырлы бай мрасы оны дниетанымы, оамды философиялы, аартушылы, демократты кзарастары з заманыны биік дегейінде боланын айындайды.
Шоан Улиханов 1865 жылы суір айында айтыс болды. Алтынемел тауыны баурайындаы Кшентоан деген жерге ойылады. азіргі Алматы облысы Шоан атындаы шаруашылыта Алтынемел мемориалды комплексі бар. Шоан азасы аза елі шін жне оны орыс достарына аса ауыр тиді. Орысты географиялы оамы басып шыаран (1904) Шоан шыармаларына жазан алы сзінде академик И.И.Веселовский: Шоан Улиханов шыыстану леміне йрыты жлдыздай жар етіп шыа келгенде, орысты Шыысты зерттеуші алымдары оны ерекше былыс деп тгел мойындап, тркі халытарыны тадыры туралы одан маызы зор, лы жаалытар ашуды кткен еді. Біра Шоанны мезгілсіз лімі бізді бл мітімізді зіп кетті, – деп жазды. Шыысты зерттеуші йгілі алым Е.И.Ковалевский Шоанды Асан данышпан жас жігіт, Тамаша алым, аза халыны е жасы досы рі орысты мемлекеттік мддесін адір ттушы деп атады. Г.И.Потанин: Шоан аза ішінен оырман ауымын тапан болса, ол з халыны шын мніндегі асан данышпаны болар еді, – дейді.
Орысты географиялы оамы Шоан лімі туралы хабарында: Наыз, шын ділдігін айтанда Улихановты здік адам деп айтуа болады. Улиханов з еліне шын берілгендігін, оны тере сйетіндігін, азаты трмысын жасы крушілігін сатай алумен атар, Батысты мдениетін де жоары баалады, – деп жазды. Мндай жылы лебіздерді айсысы болмасын Шоан ебегіні діл де жоары баасын аландыыны айаы еді. Шоан жайында: Г.И.Потанин, Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тянь-Шанский, И.И.Березин, И.И.Ибрагимов, т.б. естеліктер мен маалалар жариялады.
Шоан Улихановты демократты, гуманистік ой-пікірлеріні толысуына Омбыа жер ауып келген орыс ойшылдары мен жазушылары кп сер еткенін креміз. Шоан лылыын танытатын, оны биіктете тсетін наты мліметтерді бірі – зі ерекше сйіп баалаан достарымен жазысан хаттары. Осы хаттарды райсысында Шоанны азаматты бейнесі ерекше таныла тседі. з халыны адал перзенті екеніне кз жеткіземіз. Зерттеу ебектеріні маызы мен мні ашыла тседі, бкіл дниежзілік география ылымына осан зор табыс, жаалы ретінде бааланады.
Ш.Улихановты хаттары. Шоан Шыыслы мен Федор Михайлович Достоевскийді достыы екеуіні Омбыда, Семей мен Петербургте бірге болан кездерінде бір зілмейді, кейінгі алты жыл ішінде (1856-1862) бл досты хат арылы ныая тускенін креміз. Мселен, Семейден кетіп бара жатып, Улиханов Достоевскийге былай деп жазады: ...Сізбен бірге Семейде ткізген азана кн маан сондай тамаша сер етті. Ендігі мені бір ойым сізбен таы да бір кездесу. Мен адамны нзік сезімдері мен а ниеті туралы жазуа шебер емеспін. Мені Сізге андай берілгендігімді жне сізді андай жасы кретінімді, рине, зііз де білесіз. Бл хата Д.М.Достоевский зіні шын жрегінен шыан жылы сздермен былай деп жауап айырды: Мейірман достым! Сіз мені жасы кремін деп жазыпсыз. Ал мен сізге ысылмай-а тура айтайын. Мен сізге ашы болып алдым. Мен еш уаытта да, ешкімге де тіпті туан ініме де, тап сізге кілім тскендей штарлыты сезген емеспін. Бан талай длел келтіруге болар еді, біра сізді несіне матай берем. Ал енді сіз мені а ниетіме длелсіз-а сенетін шыарсыз деймін. Достоевский зіні хаттарында Шоана пайдалы кеес беріп, рухын ктеріп, оны алдына аса зор игі міндеттер ойанын креміз. Енді бір хатында: ола алан ісіізді тастай крмеіз – сізді материалдарыыз те кп. Сахара туралы маала жазыыз. Оны Россия халына тсіндіруді зі лы масат, асиетті іс емес пе. Европаша білім алан тыш аза екеніізді есіізге толы алыыз.Тек осы оианы бір зі ана ажайып нрсе жне оны уды зі сізге кп міндеттер жктейді. Оны стіне тадыр Сізді таза жанды, адал жректі, абзал адам ып жаратан. Артта алуа болмайды, жо болмайды..., деп жазады. Мндай жанашырлы жалынды сздерінде Достоевский Шоана шын жректен аыл-кеесін білдіріп, оны белсенді іс, батыл рекетке рухтандыра тседі.
Ф.М.Достоевский Шоан Улихановты ерекше адірлей, баалай білді. Одан алан заттарыны брін ол е ымбат естелік ретінде сатайды. 1866 ж. Шоан марм боланнан кейін Достоевский зіні йелі А.Г.Достоевскаяа мына лкен ааш сандыты крді бе? Бл мені Сібірлік досым Шоан Улихановты сыйлыы. Сондытан да ол маан ымбат. Сондытан мен з олжазбаларымды, хаттарым мен аса ымбатты естеліктерімді осында сатаймын – деген сздеріні зі Шоана деген ысты ыыласын аны байатады.
А.Н.Майкова жазан хатында Шоан: “Мені туысандарым лтты та, тапты та ескілікті шырмауында. сіресе, бір бет дамарлыы бірден кзге шалынады. Осыан арап-а, оларды здерін здері жоары баалайтыны, аыл-естіміз деп тсінетіні з-зімен тсінікті болар. Демек олара айтылан аыл-кеес намысына тиіп, брыныдан да крі асынта тсері тсінікті. Кппен жалыз алысуа шама келмесін тсіндім, шынды анша асиетті боланымен, адасанны алды жн бола береді екен, сіресе, уаыт солай етіп трса амал жо, – деп аынан жарылып, зіндік пікір, кзарасын білдіреді.
Шоан Улиановты орысты крнекті жазушыларымен, алымдарымен т.б. жазысан хаттары аза дебиетіні тарихы шін ерекше маызды. Оны хаттары мен кнделіктерінен публицистикалы дарыны айын аарылады.