Абай нанбаев 1845-1904
СОДЕРЖАНИЕ: Абай нанбаев. (1845-1904) Абай нанбаев (Ибраим) 1845 жылы 10 тамызда брыны Семей уезі,Шыыс болысында дниеге келген. Абай араралыны аа слтаны нанбайды трт йеліні бірінен туан.кесі скенбайлы нанбай з заманындаы ата даы алыса кеткен адамдарды бірі болан.Абай нанбаев.
(1845-1904)
Абай нанбаев (Ибраим) 1845 жылы 10 тамызда брыны Семей уезі,Шыыс болысында дниеге келген. Абай араралыны аа слтаны нанбайды трт йеліні бірінен туан.кесі скенбайлы нанбай з заманындаы ата даы алыса кеткен адамдарды бірі болан. Патша кіметі XIX асырды ортасындаы бір сайлауда оны араралы ауданыны аа слтандыына бекіткен. Шешесі лжан орта жзді Арын тайпасынан аракесек руынан шешендікпен, тапырлы, зіл жуамен аты шыан шаншарларды ызы. «Абай» деп жас Ибраимді анасы лжан еркелетіп атаан. Содан бері бл есіммен Абай тариха енді.Осындай текті ортадан шыан нанбай мен лжаннан туан трт лды бірі Абай жастайынан-а ерекше абілетімен, аылдылыымен кзге тседі. Балаа сыншы кесі осы баласынан міт ктеді.
Абай уелі ауылда абитхан деген татар молдасынан мсылманша хат таниды.Абайды кесі он жасында Семей аласындаы Ахмет Ризаны медресесіне оуа береді.Ол бос уаытында Шыысты лы аындары Низами,Сади,ожа Хафиз,Навои,Физули,Фирдоуси шыармаларын з бетімен оып,ертегі,дастан,исса сияты деби мралармен танысады.аладаы медреседе ш жыл діни оу арылы Абай араб,парсы,шаатай тілдерін жетік біліп алды. азаты халыты ле-жырларын,ертегі,исса,аыз-гімелерін жесі Зере бйбішеден халы аындары Шже,Бйккше,Балталардан естіп,жастай жадына сатады.кесі Абайды медреседе трт жыл оыаннан кейін, оудан шыарып алып, асында стап, ел басару ісіне баули бастайды. кесіні тірегінде ел жасыларымен араласып, з халыны рухани мдениет жйелерімен жете танысады. зі билер лгісінде шешен сйлеуге тселеді. тымды сзімен, діл билігімен елге танылып, аты шыады. Кп замай, жетпісінші жылдарды бас кезінде оыр Ккше дейтін елге болыс болады. Билікке араласып, біраз тжірибе жинатааннан кейін ол халы трмысындаы клекелі жатара суле тсіруге кш салып баады. Біра онысынан плендей кіл тоятындай нтиже шыара алмайды. Сондытан халына пайдалы деп тапан істерін кркем сзбен, сіресе, лемен насихаттама болады. Орыс дебиетімен танысуы кп ыпал етеді.
Абай айналасындаылармен зіл-алжы тріндегі сз аыстыруларда оны тілінде тапа, йасты оралымдар шыраса бастайды. аза салтында бар бірер ауыз лемен сзге тарту, біреуді кемшілігін ле ылу сияты ылытар да кездесіп алып отырады. Біра, бл оны аынды жола талпынысы емес еді. йткені, нанбай сияты кісілер тымына аын-ншілікті ксіп ылу мін саналан. Тілді, тапыр нанбайды зі де, оны желері мен аталары да бірер ауыз ле шыара беретін болан. Ондай ле сздеріні ел есінде саталып, бізді замана жеткендері де жо емес. Біра оларды ешайсысы да онысын аынды санамаан. йтсе де кішкентай Абайды лкендерге еліктеп зіл-оспа ретінде шыаран шуматарынан туа дарыан аынды таныландай. Болаша данышпан аынны 10 жасында шыаран сондай бір шума леі саталан. Оны шыармаларыны толы жинатары, детте, сол лемен басталады.
Абай парсы,тжік дебиетіні кемегері Фирдоусиді,зербайжан аындары Низами мен Физулиді,парсы аындары Сади мен Шмсиді, трік аыны Сейхалиді,збек классигі Навоиды кптеген шыармаларын,оны ішінде «Шанама»,«Ескендір-нама», «Лйлі-Мжнн», «Фархат-Шырын» жне арабты «Мы бір тн» сияты тамаша туындыларын сйіп оып,сол арылы Шыыс елдеріні трмыс-тіршілігімен, салт-дстрімен,дет-рпымен танысты.Оларды кейбіреулерін з шыармасыны сюжетіне арау етті. Мысалы, Абай шыыс халыны «Маст» атты ертегісін з поэмасыны мазмнына желі етеді.
Абай жылды трт мезгілін арнайы таырып етіп,тамаша ледер жазды.
Оны жылды трт мезгілі жайлы ледері 1886-1890 жылдар арасында орыс, батыс классиктерін еркін оып мегергеннен кейін туан.
Абайды «ыс» деген леі бкіл елге танымал.
1860 жылдарды аяында Абай зіні біліміні таяздыын сезініп, Семей аласындаы Гоголь кітапханасына келіп, Орыс, батыс классиктеріні шыармаларын з бетінше ізденіп ои бастайды. Осы кітапханада Л.Н. Толстойды шыармаларын оып отыран Абай Петербург университеті студенттеріні саяси ереуіліне атысаны шін жер ауып келген жаратылыстанушы алым Е.П. Михаэлиспен кездесіп,танысады,кейін олар айырылмас дос болып кетеді.
1886 жылы Абай «ылым таппай матанба» деген леін жазды.Бл леінде білім,ылымны адама пайдасы туралы айта келіп,рбір жігерлі жасты талпынатын арманы ылым болуы керектігін тсіндіреді.
Жастайынан ел билеуші болыс,билерді,орыс шенеуніктерді ебекші халыа жасап отыран зорлы-зомбылыын,ділетсіздігін кріп скен лы аын Абай оларды озбырлыын мінеп-сынап бірнеше ледер шыарды. Мысалы,«араша,желтосан мен сол бір,екі ай» деген леінде бай мен кедейді арама-арсы мірін салыстыра суреттейді.
Абай 1889 жылы А.С.Пушкинні ататы «Евгений Онегин» романын лемен аударды.
Пушкин шыармаларын аудару, оны танып баалай білу – Абай лылыыны бір жарын крінісі. «Евгений Онегин» Абай кіліне тіпті жаын келді.
Абай XIX асырды 90-жылдары зіні ой толаныстарын ара сздермен жазан.з шыармасын ара сзбен жазуды публицистикалы тріні негізін алаушы Шоан болса,кркем ара сз азаты кркем жазба дебиеті тарихында Ы.Алтынсариннен басталады.
Абай ебекті адам баласыны игілігі шін аса ажетті іс-рекет екенін айта келіп,оны жоары адамгершілік асиетпен байланыстыра атыстырады.Мселен,ол:«зі шін ебек ылса,зі шін оттаан хайуанны бірі боласы.Адамгершілікті арызы шін ебек ылса, Алланы сйген лыны бірі боласы»,«кесіні баласы-адамны дшпаны,адамны баласы бауыры»,-деп бкіл адам баласын сю, халыа, кпке пайдасын тигізу сияты лы гуманистік асиеттерді дріптейді.Абайды ара сздеріндегі ебек, ылым,адамгершілік,ділдік,т.б. туралы озат ой-пікірлер оны аартушылы, демократиялы кзарасын айындай тседі. Абай нанбаевті:
Пайда адамзата не керек:
Сймек,сезбек,кейімек.
Харкет ылма,жгірмек,
Аылмен ойлап сйлемек.
Адамны адамшылыы–аыл,ылым,жасы ата,жасы ана,жасы рбы, жасы стаздан басталады.
Адам баласы адам баласынан аыл,ылым,ар,мінез деген нрселермен озады.
Атымды адам ойан со,
айтіп надан болайын, деген лы сздері бар.
Абайды ара сздері – кркем гіме емес,даналы сздер. Онда ылыми философиялы толаныстар ке орын алан. Абай ара сздерді жазуа зор дайындыпен келген. Ол бл ебектерін діни сопылы-теологиялы ылымды да, жаратылыс задарын ашан Галилей, Коперник, Спенсер, Ньютон, Пифагор, Дарвин ебектерінде, ертедегі философ алымдар Сократ, Аристотель, Платон шыармаларында, Шыысты ойшылдары – Фирдоуси, Шамси, Бабыр, т.б. ебектерінде оып, аыл-парасаты бден толысыан шаында жазуа кіріскен. Ол ара сздердегі келтірілген терминдік атаулар мен сілтемелерден немесе ой-пікір ндестігінен байалады.
Абайды ара сздеріні зіндік ерекшелігі бар. Сйлемдері ыса, маынасы тере, оушыа ой саларлы, ибрат беруді кздей рылан. Кпшілік ара сздерінде философиялы срау беріп, сол срауа зі жауап беруге тырысады. Немесе зімен-зі кеесу, ой-пікір білдіру лгісінде рылады. Бл – Батыс, орыс ойшылдарыны кп олданан дісі. ылым, кркемнер, этика мселелері туралы з кзарастарын білдіруде олар осы дісті кеінен пайдаланан. Абай ле шыаруды бала кезінде-а бастаан. Алайда жасы ырыа келгеннен кейін ана кркем дебиетке шындап ыылас ойып, кзарасы алыптасып, сз неріні халы санасына тигізер ыпалын тсінеді. Шыармалары ш жйемен рбиді: бірі — з жанынан шыаран тл ледері; екіншісі — ара сз) деп аталатын прозасы; шіншісі — зге тілдерден, сіресе орысшадан аударан ледері. Абай туындыларындаы басты орын алып отыран мселе – ебек трбиесі. Ол ебекпен келген табысты адал да дрыс жола бастайтынына кміл сенеді, ал ебекпен, саналы оймен, аылмен істелген істі ана нтижесі болады деп санайды. Осыан орай аыл мен ебекті мніне ерекше тоталып, оларды адамны жеке басыны (дара тланы) басты діреті деп тсінеді. Сондытан:
Бапен асан патшадан
Мимен асан ара арты,
Саалын сатан кріден
Ебегін сатан бала арты, - деп тйіндейді.
Абай ледері тгел дерлік лирикадан ралады, поэма жанрына кп бой рмааны байалады. ыса ледерінде табиат бейнесін, адамдар портретін жасауа , ішкі-сырты ылы-асиеттерін , мінез-бітімдерін айын суреттермен крсетуге те шебер. ай леінен де аза жеріні, азаты лтты сипатыны ерекшеліктері крініп трады. Ислам діні тараан Шыыс елдеріні дебиетімен жасы танысу арылы зіні шеберлік — шалымын одан рі шыдайды. Шыысты екі хикаясын «Маст» жне «Ескендір» деген атпен леге айналдырады. Ислам дініне зінше сенген діни таным жайындаы философиялы кзарастарын да лемен жеткізеді. Абайды дниетанудаы кзарасы XIX асырды екінші жартысында аза халыны экономикасы мен ой-пікіріні ала мтылу баытта даму ыпалымен алыптасты. Дниетану жолында сары-орысты ткерісшіл демократтарыны шыармаларын оып, з дуіріні алдыы атарлы ой-пікірін орытып, басалара аза міріндегі аса маызды мселелерді тсіндіруге олданады. Дниетану ірінде екі асиетті — сезім мен ыйсынны , тйсік пен аылды атынасын таразылайды. Сондытан да: «Аыл сенбей сенбеіз, Бір іске кез келсеіз» деп жазады.
Абай зіні ара сздерін жазудаы масатын былайша баяндайды. «Аыры ойладым: осы ойыма келген нрселерді ааза жаза берейін, а ааз бен ара сияны ермек ылайын, кімде-кім ішінен керекті сз тапса, жазып алсын, я оысын, керегі жо десе, з сзім зімдікі дедім де, аыры, осыан бел байладым. Енді мнан баса ешбір жмысым жо». Бл ел амын ойлаан лы ойшыл-алымны мір, оам, тіршілік, адамдар арасындаы арым-атынас жніндегі кзарасыны жиынтыы, философиялы ой топшылауы еді.
ара сздерді жалпы саны – ыры алты. Оларды райсысы леуметтік мірдегі белгілі бір мселені сз етіп, ой-пікір білдіреді.
Абайды кптеген ледеріндегі сияты ара сздерінде де наыл, маал-мтелге айналып кеткен айшыты сз тіркестері жиі кездеседі.
Мселен, «Ебек етсе ерінбей, тояды арны тіленбей», «Бапен асан патшадан, мимен асан ара арты», «айысыздан са бол, айылыа жа бол», «айратсыз ашу-тл, трлаусыз ашы тл, шкіртсіз алым-тл».
«Биік мансап – биік жартас, ерінбей ебектеп жылан да шыады, екпіндеп шып ыран да шыады», «Азат басы – болсын л, олдан келмес іске мтыл», т.б.
Абай – табиат бейнесіне адамны кіл-кйін, психологиясын жанастырып, жанды фигуралы бейне ретінде беруде асан шеберлік танытан аын. Мысалы, «Желсіз тнде жары ай» деген леінде ай сулесіні су бетінде дірілдеуін, тасыан зенні грілдеуін, ааш жапыратарыны сыбдырлауын жанды бейнені имыл рекетіндей кзге елестетеді.
Абай шыармаларында бір затты екінші зата арама-арсы ойып, шендестіру арылы сипаттау тсілі де шебер олданылады.
«ара сздер» Абайды соы туындылары атарына жатады.Себебі 1900-1904 жылдары арасында жрек ауруыны асынуы салдарына лы ойшыл ндіріп кп ебек жаза алмаан.Сйтіп, ол 1904 жылы 23 маусымда 59 жасында дниеден айтты.
алымны хаты лмейді, демекші Абай атамыз артында шпес із алдырып, жар еткен жлдыздай аып кетті.
.