аза ханды ыны рылуы ж не ны аюы
СОДЕРЖАНИЕ: аза хандыыны рылуы жне ныаюы аза хандыыны рылуы жне ныаюы (15-17 .) аза хандыыны пайда болуы азастан жерінде 14-15 . болан леуметтік-экономикалы жне этникалы-саяси процестерден туан зады былыс. ндіргіш кштерді дамуы, кшпелі асйектерді экономикалы уатыны артуы, феодалды топтарды туелсіздікке мтылуы, осы негізде білхайыр хандыы мен Моолстан арасындаы тартысты ршуі, леуметтік айшылытарды девІ 15 . 2 жартысында бл мемлекеттерді лдырап ыдырауына апарып сотырды.аза хандыыны рылуы
жне ныаюы
аза хандыыны рылуы жне ныаюы (15-17 .) аза хандыыны пайда болуы азастан жерінде 14-15 . болан леуметтік-экономикалы жне этникалы-саяси процестерден туан зады былыс. ндіргіш кштерді дамуы, кшпелі асйектерді экономикалы уатыны артуы, феодалды топтарды туелсіздікке мтылуы, осы негізде білхайыр хандыы мен Моолстан арасындаы тартысты ршуі, леуметтік айшылытарды девІ 15 . 2 жартысында бл мемлекеттерді лдырап ыдырауына апарып сотырды.
сіресе білхайыр (1428-1468) Жошы-Шайбан- Дулет-Шайх оланны лы хандыы те нашар еді. Территориясы батысында Жайытан бастап, шыысында Балаш кліне дейін, отстігінде Сырды тменгі жаы мен Арал ірінен, солтстігінде Тобылды орта аысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталыа баынан мемлекет болмады. Кптеген лыстара блінді. Оларды басында Шыыс улетіні р тарматаы рпатары, кшпелі тайпаларды билеушілері трды. білхайыр билік еткен кезде халы зара ырыс пен соыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани рпаы Махмт ожаханды таландады. Сыр бойындаы далада Жошы улетіні Махмтханы мен Ахметханын(Тоа Темір тымы) жеді. 1446 жылы білхайыр Темір рпатары мен А Орда хандары рпатарынан Сыр бойы мен аратау баурайындаы - Сыана, Соза, Аоран, згент, Аркк сияты алаларды басып алады. 1457 ж. з-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Тркістан ірінде жеіліп алды. Масара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арылы з жерлеріне кетті. Ал білхайыр з лысында, атал тртіп шараларын орнатуа кіріседі. Бл халы барасыны оан деге шпенділігін кшейтті. Нтижесінде халыты жартысы Шыыс Дешті ыпшатан Тркістан алаптарына жне аратау бктерлерінен Жетісуды батыс іріне кшіп барулары еді. Оны Жнібек пен Керей басарды.
Дешті ыпша пен Жетісудаы кшпелі бара феодалды анауды кшеюіне, соыстара наразылы ретінде , хандар мен феодалдарды ол астынан кшіп кетіп, оныс аударды. Сйтіп, 15 . 50-70 жж, яни 1459ж. білхайыр хандыынан Жетісуды батысына Есенба хан иелігіне Шу мен Талас зендеріні жазытыына кшіп келді. Оларды оныс аударуыны бір себебі, оларды Шыыс улетінен шыан Керей хан мен Жнібек ханны жаа алыптасып келе жатан аза халыны дербес мемлекетін ру, оны туелсіз саяси жне экономикалы дамуын амтамасыз ету жолындаы адамы мен ызметі з ыпалын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігіні орталыпына айналды. Оларды саны 200 мы адама жетті. Моголстан ханы Есенба зіні солтстік шекарасын орату шін, сондай-а зіні бауыры Тимурид Абу Саид олдап отыран Жністі шабуынан батыс шекарасын орату шін пайдаланысы келді. Жнібек аза хандыыны тыш шаыраын ктерген Бара ханны лы, ал Керей оны аасы Болат ханны баласы . Баратан басталатын азаты дербес мемлекеттігі жолындаы кресті оны туан лы мен немересіні жаластыруы табии былыс. Мырза Мхамед хайдар Дулати аза хандыыны рылан уаытын хижраны 870 жылына (1465-1466 жж.) жатызады.
азаты алашы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін аза ханы болып Жнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бларды тсында Жетісу халы, 1462 жылы Моолстан ханы Есенба лгеннен кейін ондаы тартысты кшеюіне байланысты, зара ынтыматыты ныайтуа лес осты. білхайыр хандыынан кшіп келушілер Жнібек пен Керейді аза хандыын кшейте тсті. Едуір скери кш жинапан жне Жетісуда берік оранысы бар Жнібек пен Керей , Жошы улетінен шыан слтандарды Шыыс Дешті ыпшаты билеу жолындаы кресіне осылды. Бл крес 1468 ж. білхайыр лгеннен кейін айтадан ршіді. аза хандарыны басты жаулары білхайырды мрагерлері- оны лы Шайх -хайдар мен немерелері Мхамед Шайбани мен Махмд слтан болды.
Сыр ірі мен аратау - аза хандарыны Батыс Жетісудаы иеліктеріне е жаын болды. Жнібек пен Керей хандар сауда-экономикалы байланыстарды маызды орталытары жне кшті бекініс болатын Сыр бойындаы алалара з ытарын орнатуа тырысты. Сондай-а Сырды тменгі жне орталы сааларыны жерлері азаты кшпелі тайпалары шін ысы жайылым да еді.
70-жылдары Сауран, Соза тбінде, лкен шайастар болды. Асыны (Тркістанды), Сыанаты біресе аза хандары, біресе Мхамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайастарды бірінде крнекті олбасшы Керейді лы Мрынды болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соны нтижесінде 15 . 70-ж-да аза хандыыны шекарасы кеейе берді. Отстік азастан алалары шін Шайбани улетімен арадаы соыстар Жнібек ханнан кейін аза хандыын билеген Брынды хан (1480-1511 жж.) тсында да толастамады. Батыс Жетісудаы иеліктеріне отстіктегі здеріне араан алалара (Соза, Сыана, Сауран) сйене отырып, алашы аза хандары Дешті ыпшатаы кімет билігіне талаптанушы барлы хандарды жеіп, з иеліктерін лайтты. Дешті ыпшата аза хандары билігіні орныуы, Мхаммед Шайбаниды Дешті ыпшатаы тайпаларды кейбір блігін соына ертіп Муереннахра кетуге мжбр етті. Мнда ол Темір улеті арасындаы зара тартысты пайдалана отырып, кімет билігін басып алды.
Сонымен аза хандыыны рылуына йты болан себептер - саяси жне этникалы процестер болды. Оны басты этапы - Керей мен Жнібекті ол астындаылармен бірге кшпелі збектерді басшысы білхайырдан кетіп, Моолстанны батысына оныс аударуы. Мндаы маызды оиа - Керей мен Жнібекті жатаушыларды збек-азатар, кейін тек азатар деп аталуы. білхайырды лімінен кейін Керей мен Жнібекті збек лысына келіп, кімет билігін басып алуы. Жаа мемлекеттік бірлестік азастан атана бастады.
16-17 . аза хандыы ныайып, оны шекарасы едуір лая тсті. з тсында жерді біріктіру процесін жедел жзеге асырып, кзге тскен хандарды бірі Жнібекті лы асым.. асым ханны (1511-1523 жж.) тсында аза хандыыны саяси жне экономикалы жадайы ныая тсті. Ол билік ран жылдары аза халыны азіргі мекен траы алыптасты.Бірсыпыра алалар осылды, солтстікте асым ханны ол астындаы азатарды жайлауы лытаудан асты. Отстік-шыыста оан Жетісуды кп блігі (Шу, Талас, аратал, Іле лкелері) арады. асым ханны тсында Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда жне елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. лы князь 3 Василий (1505-1533) билік ран кездегі Мскеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да аза хандыын осы кезде танып білді. асым ханны аса жолы деген дет-рып ережелері негізінде аза задары жасалынды.
асым лгеннен кейін бірден байалды. зара ырыс, таа талас басталды. Моол жне збек хандарыны аза билеушілеріне арсы одаы алыптасты. зара тартыс кезінде асым ханны лы жне мрагері Мамаш аза тапты. асым ханны немере інісі Таир (1523-1532) хан болды. Оны айырыша елшілік не скери абілеті болмады. Маыт жне Монол хандарымен скери атыыстар басталды. Бл соыстар азатар шін стті болмады. аза хандыы отстіктегі жне солтстік-батыстаы жеріні бір блігінен айрылып, оны ыпалы тек Жетісуда саталып алды. Таир ханны інісі Бйдашты (1533-1534) тсында да феодалды ырысулар мен соыстар тоталан жо.
16 . 2 ж. лсіреген хандыты біріктіруде асым ханны баласы Аназар (1538-1580 жж.) з лесін осты. Ноай Ордасындаы алауыздыты стті пайдаланан ол, Жайы зеніні сол жаындаы жерді осып алды. Оны тсында Жетісу мен Тянь-Шаньды басып алуды кздеген Моол ханы Абд- Рашидке арсы тымды крес жргізілді. Аназар зара тартыста збек ханы Абдулланы олдау арылы Сыр бойындаы алаларды (Сауран, Тркістан) зіне баындырды. Оны Абдулламен байланысынан орыан Ташкентті лысты міршісі Баба слтан жансыздары арылы Аназарды у беріп лтірді. Аназарды мрагері Ждікті баласы жне Жнібек ханны немересі артайан Шыай (1580-1582) болды. Ол зіні баласы Туекелмен (1586-1598 хан болан) бірге Баба слтана арсы кресінде Бар ханы Абдоллаа келді. Абдолла Шыайа ходжент аласын сыйа тартып онымен осылып Баба слтана арсы лытау жорыына шыады. Осы жорыта Шыай айтыс болады. аза хандыыны иелігі енді Туекелге кшеді.
Туекел хан Орта Азияны сауда орталытарына шыу шін кресті. 1583 жылы ол брыныра Барамен жасалан шартты бзып, Сыр бойындаы алаларды алып, Ташкент, Андижан, Акси, Самаранд сияты алаларды аза хандыына аратты. Бара аласын оршауа алан кезде Туекел хан жараланып аза болды. Одан со хандыа Есім хан Шыайлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598 жылы Барамен бітім шартын жасасты, шарт бойынша збектер брын тартып алан Сыр бойы алалар мен Ташкент аза хандыына бекітіп берілді. Сйтіп, Сыр бойындаы алалар шін, Отстік азастанны жерін кеейту шін бір жарым асыра созылан крес біраз бседеді.
Есім хан елді жуасытып баындыру саясатын жргізді. МСондытан ол ана ан, н тлеу, барымта алу, лды сату, зекет, шыр жинау, айып салу жне т.б. уаыздады. Халы Есім хан задарын Есім хан салан ескі жол» деп атады. 16 асырда аза хандыы солтстікте рылан Сібір хандыымен (орталыпы Тмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани улеті мен Тайбы руы арасындаы за жылдар бойы жргізілген крестен кейін Сібір хандыы Шайбани улеті Кшім ханны олына кшті. Сібір хандыыны халы тркі тілдес ыры рудан рылан жне угар тайпаларыны жиынтыынан трды. Хандыты негізгі халы тркі тілдес Сібір татарлары деген атпен белгілі болды. Сібір хандыы азастанмен саяси жне сауда байланысын жасап трды. 1552 ж. Ресей азан аласын жаулап аланнан кейін, ол Сібір хандыымен крші болып шыты. 1581 ж. Ермакты сібірге жорыы басталды. Кшім хан жеілгенмен, Ермак жеісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. аза тапты. Біра Сібір хандыы да ктерілмеді. Сйтіп ол 1598 жылы Ресей рамына енді.
17 . 2 ж. аза хандыыны жадайы нашарлады. зара ырысты пайдаланан жоарлар Жетісуды бір блігін басып алып осы аймата кшіп жрген азатар мен ырыздарды баындырды. Бара скерлері Ташкентті алып, азатарды ыыстыра бастапан кезде, аза хандарыны бірі Жгір Бар міршісін жоарлара арсы кресу шін скери ода жасауа кндірді. Жгір жоарлара арсы жорыта 1652 ж. аза тапты. 17 . 90-ж-да жоарларды аза жеріне шабуылы бседеді. Бл кезде аза хандыыны ныаюы, ырыздар мен азатар арасындаы ода жне оан араалпатарды осылуы кшті жрді. 1680 ж. Жгірді баласы Туке (1680-1718) хан болды. Оны тсында Жеті жары деген задар жинапы растырылды. Жеті жары кшпелілерді ел билеу заы болып табылады.
Феодалды салт кптеген салы трін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден шыр жиналды. Е жоары басарушы хандар болды. Олар тек Шыыс тымынан шыты. Феодалды шартты жер иеленушілік, жерге меншікті траты трлері, сіресе азастанны отстік аудандарында, Сыр бойындаы алалар аймаында алыптасты. Оларды сойырал, ита, милк, вакуф сияты трлері болды. Ханнан тарханды ы алып, сыйлы жерді иеленушілер онда тратын егіншілерден, олнершілерден з пайдасына салы жинады. аза оамын леуметтік-тапты топтара блу негізіне л-ауаттылы жадайынан грі, леуметтік шыу тегі негізге алынды. Жоары аристократты топ асйектерге Шыыс улеттері хандар, слтандар, оландар трелер, ожалар жатты. Ал баса халы л-ауатына арамастан ара сйеккке жатызылды
аза поэзиясыны бл кезедегі аса ірі тлалары Шалкиіз (15 .), Доспамбет (16 .), Жиембет, Атамберді (17 .). азаты батырлар жыры тарихи оиалара рылан. Мысалы: обыланды, Ер Тарын, Алпамыс, Ер Сайын, амбар батыр дастандары. Ислам діні толы тарады. Араб ліпбиі олданылды.