аза стан Республикасыны бюджет ж йесін жетілдіру жолдары

СОДЕРЖАНИЕ: МАЗМНЫ іріспе Бюджет жйесін басаруды теориялы негіздері 1.1. Бюджеттi мазмны мен рылымы

МАЗМНЫ
К іріспе
1.Бюджет жйесін басаруды теориялы негіздері
1.1. Бюджеттi мазмны мен рылымы
1.2. Салытар бюджеттi негiзгi кзi
1.3. лемдiк тжiрибеде мемлекеттiк бюджеттi алыптасу ерекшеліктері
2.Бюджет жйесін алыптастыруды талдау
2.1 Бюджеттегi салы тсiмдерiн талдау
2.2 Экономиканы мемлекеттiк реттеудегi бюджет жйесіні алатын орны талдау
3.азастан Республикасыны бюджет жйесін жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет жйесін басаруды жетiлдiру жолдары
орытынды
Пайдаланылан дебиеттер тiзiмi

Кіріспе

Экономикалы категория ретiнде мемлекеттiк бюджет оамды нiм ныны мемлекеттi орталытандырылын аражат орын ру жолымен жоспарлы трде блу, айта блу процесiнде жне оны дайы ндiрiстi лайту, оамды ажеттердi анааттандыруа пайдалану барысында мемлекет пен оамды ндiрiске баса да атысушыларды арасында алыптасан аша атынастарын белгiлейдi.

Бюджет экономикаа бюджет механизiмi арылы ыпал етедi. Мнда бюджеттi бкiл экономикаа ыпал ралы ретiндегi рлi крiнедi. Бюджет механизiмi -мемлекеттi ашалай аражаттарыны орталытандырылан орын ру жне пайдалану формалары мен дiстерiнi жиынтыы. Экономиканы реттеу орталытандырылан аражат орыны клемiн белгiлеу, оны ру, пайдалану формалары мен дiстерiн реттеу, бюджеттi ру жне орындау процесiндегi аржы ресурстарын айта блiске салу жолымен жзеге асырылады.

Мемлекеттi негiзгi аржы жоспарыны крсеткiштерi республика Жоары Кеесiнi жыл сайын абылдайтын мемлекеттiк бюджет туралы заына сйкес мiндеттi трде орындалуы тиiс.

Р аумаында орналасан барлы меншiк формасындаы ксiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылы жргiзушi субъектiлер республикалы бюджетке, кеден тарифтерiне сйкес лтты валютамен экспортты жне импортты баж салытарын тлейдi.

Экономиканы азiргi жадайында орталытандырылан аржы ресурстары мемлекетке оамды ндiрiс арынын амтамасыз ететiн салалы жне ауматы рылымдар рып, iрi леуметтiк згерiстер жргiзуге ммкiндiк бередi. Орталытан блiнетiн аржыны кмегiмен аражат экономиканы басты айматарына шоырланып, мемлекеттi экономикалы жне леуметтiк саясатын жзеге асыруа жадай жасайды. Сйтiп, нды блiнiстi айырыша блiгi ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырыша оамды арналымды жалпы мемлекеттiк ажеттердi анааттандыруа ызмет етедi.

Мына орлара тсетiн жне олардан аударылатын аражат республикалы бюджеттi кiрiсi рамында ескерiледi.

Ал, шыысына келетiн болса Р халытарын леуметтiк, экономикалы орау масатында жмсалады

Мемлекет басшысы Н.Назарбаев осы жолы халына арнаан Жолдауында мемлекетті демократиялы дамуыны алдаы 10 жылына айырыша мн берді. Осы кнге дейін талыланып, зірленген демократиялы бадарламалар аясындаы саяси реформалара атысты за жобаларына арап, азастанды саясаттанушылар азастанны болаша басару жйесіні моделіне аысты трлі пікір білдірген болатын. Біра з жолдауында Президент:

- біз азастанды саяси реформалар моделін рып жатырмыз, ал оны басты ерекшелігі президенттік басару формасын счатай отырып, абылданан шешімдерді тепе тедігін сатау, жалпы лтты диалог, негізгі саяси кштерді бірікіріп, реформаны кезе кеземен жргізу болып табылады. Мемкомиссияны сыныстары баса біреуді тжірибесін кшіру емес, ол бізді оамны азастанны даму ерекшелігін крсету болып таылады. Таяуда рылан жмысшы тобы елімізді негізгі заы мен біратар олданыстаы заара згерістер енгізу шін дайынды жмысына кірісіп кетті – деді. Сонда жзеге асырылуа тиіс саяси реформаларды азастанды моделі андай болма:

- экономиканы траты дамуы реформаарды леуметтік баыттылыын кшейтуге ммкіндік береді. Бл бізді экономикалы саясатты маызды нтижесі, - деп атап ткен Елбасы кіметке ана мен баланы леуметтік амтамасыз етуді жасарту, зейнетаы млшерін лайту мен индекстеу, бюджет саласы ызметкерлерініебегіне аы тлеу жйесін одан рі жетілдіру жніндегі бір атар наты шаралар абылдауды тапсырды. Атап айтанда:

- 2008 жылы 1атардан астап, баланы тууына байланысты біржолы мемлекеттік жрдемаы мшерін 34740 тенгеге дейін немесе 2 есе арттыруы, баланы бір жаса толана дейін ктуге тлейтін ай сайыны жрдемаыны ктенруді;

- жмыс істейтін йелдерді жктілігін, босануы мен аналы кезінде міндетті леуметтік сатандыруды енгізуге жне декреттік демалыста жне бір жаса толана дейін нресте ктімі жніндегі демалыста жрген кезінде оларды зейнетаылы жинатаулары жргізіле беруін;

- іргелілік зейнетаыны млшерін лайтуды жне таяудаы жылдары оны трмысты е тменгі ажеттілікті 40% денгейінде саталуын амтамасыз етуді;

- зейнетаы есептеу шін ескерілетін табысты шектеуді згертуді, оны 15 мрте айлы есептік крсеткіштен 25 мртеге дейін арттыруды;

- зейнетаы тлемдерін индекстеуді сатауды жне ттыну бааларын индексіні болжамды сімінен екі пайыз арттыруды жзеге асыруды;

- бюджет саласы ызметкерлеріні ебегіне аы тлеу жйесін одан рі жетілдіру жнінде жмысты жаластыруды.

Осы аталан барлы тлемдерді кбейтуге жмсалатын аражата ажетілік 2008 жылы шамамен 108 миллиард тенгені райды.

Президент сондай а ш жылды ішінде 100 мектеп пен 100 аурухана салуды, рі оларды елімізді на осындай нысандара мтаж болып отыран аудандаында салуды тапсырды

леуметтік инфрарылымды дамытуды біз стратегиялы міндет дрежесіне енгізуіміз керек,- деп атап тті Н.Назарбаев.

Еласы «азастан -2030» стратегиясын дйектілікпен іске асыру елімізді алдаы ілгерілеуі жне оны жедел рі жан жаты жаартуыны берік негізін алаанын атап тті.

Жйелілік бізді бгінгі дниедегі алдаы он жылдыта жедел ала жылжуымызды басты аидасы, міне осы. азастанны лемдегі тауарлар, крсетілген ызмет, ебек ресурстары, каптал, осы заманы идеялар мен технологиялар нарытарыны шын мнінде ажыраысыз серпінді блігіне арналуы біз он басты міндет шешуіміз керек,- деді Н.Назарбаев.

Бірінші міндет – экономиканы траулы дамуын амтамасыз етіп, стап трумен ана шектеліп алмай, оны суіні басаруа ол жеткізу. Мемлекет басшысы атап ткендей, кімет азастанды индустрияландыруа тбегейлі жаа трыдан келуді амтамасыз етуді, табии монополиялар аясын ысартуды, аржы жйесін кшейтуді, тиімді жмыс істейтін ор нарыын руды, азастанны олайлы шарттармен БС-а кіруін амтамасыз етуі, халыаралы техникалы стандарттарды енгізуі тиіс. Мені кіметке беетін е басты тапсырмам осы деп атап крсетті Н.Назарбаев.

Екінші міндет азастанны экономикалы дамуды «ірлік локомативіне» айналдыру жне оны лемдік экономиканы отайлы «ойшысы» ету. шінші ндіруші секторды тиімдіігін арттыру. Тртінші ндірісті шикізатты емес секторыны дамуын, экономикалы ртараптандырылуын амтамасыз ету. Бесінші ірлік жне жаанды экономикадаы зімізді жаа ролімізге сйкес осы заманы инфрарылымды дамыту. Алтыншы осы заманы білім беру жне ксіптік айта даярлау, «парасатты экономиканы» негіздерін алыптастыру, жаа технологияларды, идеялар мен кзарастарды пайдалану, инновациялы экономиканы дамыту. Жетінші атаулы леуметтік олдау жне леуметтік саланы нары аидаттары негізінде дамыту. Сегізінші саяси жені жаарту демократиялы реформаларды одан рі жзеге асыру. Тоызыншы халыаралы іс тжірибені ескеріп, кімшілік реформаны жеделдете жргізу. Оныншы мінет жаа азастанны Орталы Азия ірі мен лемдік оамдастытаы жетістіктері мен ммкіндіктерін ала жылжыту.

10 жылдан кейін жаа азастанды жаа лемде орнытыру шін біз жаа уаытты ктем талабына уатылы рі лайыты н атуымыз керек. Сондытанда кіметке 2030 стратегиясыны негізгі аидаларын Жаакезеге сай дамытып отыран жоарыда атап крсеткен барлы міндетерін дйекті тапсыратынын айтты.

1. Бюджет жйесін басаруды теориялы негіздері

1.1 Бюджеттi мазмны мен рылымы

Салы - мемлекеттi бекiтуi. Тексоланаазаматтардыбелгiлi бiрклемдеашалайаржылардыберугемiндеттi. азастанРеспубликасындасалытытлеумiндеттемелерi азаматтардыКонституциялымiндеттемелерiнiатарынажатады. Осыанбайланыстымемлекетсаясикiметсубъекткiлдiгiнесйенеотырыпрекететедi.Мемлекет ашалай аржыларды трлi жолдармен табады, бiр жадайда мемлекеттiк зайымдар iшкi жне сырты ретiнде меншiк иесiнi аражаты з еркiмен беруге негiзделетiн дiс олданылады, ал баса жадайларда ашалай аражаттар ерiксiз ндiрiп алу жолымен алынады. Салытар мемлекеттiк бюджетке зады жне жеке тлалардан белгiлi млшерде мiндеттi тлемдер болып табылады. Салытар шаруашылы жргiзушi субъектiлер мен халы табысыны алыптасуындаы аржылы атынастарды бiр блiгiн бiлдiредi. Соныменатар, шаруашылыжргiзушi субъектiлерменхалытабысыныбелгiлi бiрмлшерiнмемлекетлесiнежинатап, жинатаудыаржылыатынастарынкрсетедi. Салытармемлекеттiпайдаболуыменбiргеалыптасадыжнемемлекеттiтiршiлiкетiпдамуынынегiзi болыптабылады.

Рбюджетiнiалыптасуындамаыздыорындысалытсiмдерi алады. Р кiмшiлiк-рекеттегi ызметкерлер мен жмысшыларды леуметтiк-экономикалы оралуы, елiмiздi ораныс ызметiндегi ic-шараларды жзеге асырылуы осы экономикалы категория ретiнде крiнетiн бюджетке байланысты. Яни, салытыатаратынролi жоары. Мемлекеттiк бюджеттi экономикалы мнi сан алуан аржы баланстарында жекелеген ерекшелiктерi белгiленетiн айырыша салалары бар. Мселен, мемлекеттiкксiпорындармен, йымдарменжнехалыпеналыптасатынаржыатынастарыоамдынiмдi ндыблудiайырышасаласынрайды. Блатынастароамдыажеттердi теугеарналан, орталытандырыланаражаторынрап, пайдалануабайланысты. Блпроцессмемлекеттiтiкелейатысуыменжзегеасырылыпотырады. аржыатынастарыныблжиынтыыМемлекеттiкбюджетдепаталанымныэкономикалымазмнынрайды(1).

Кптеген аржы байланыс трлерiнi iшiнен, ерекше асиетпен дараланып тратын салаларды блiп алуа болады. Жалпыоамдынiмнiбаамдылестiрусаласынынегiзiн, мемлекеттiшаруашылысубьектiлерменхалысаныменжасаанаржыатынастарырайды. Блатынастарлестiрупроцессi кезiндепайдаболады. Блпроцескемемлекеттеатысадыжнеолароамдысраныстыанааттандырушiнжмсалатынашааражатыныорталыорынырылуыменолдануыменбайланысты. МндайаржыатынастарыныттастыыМемлекеттiкбюджет дегентсiнiктiнiэкономикалымазмнынрайды. Мемлекеттiкбюджеттеэкономикалыатынастарыныттастыыретiндеобьективтi асиетi бар. Онызiндiксалаболыпмiрсруi оамдындiрiстергебайланысты, ринеолардыдамуынаорталыоражет. Ашааражатынорталытандырулттышаруашылытанемi айналымболушiнажет, жнеэкономиканытзеушiндеажет. Баамдылестiрудiбюджеттiксаласыныболуымемлекеттiзiнедеажет. Мемлекеткекерексалалардыаржыландырушiнорталытандырыланоражет. Соныменатарблормдени-леуметтiк iс-шараларткiзуге, оранысмселелерiншешуге, мемлекеттiкбасарудыжасааншыындарынжабуаажет. Осыанораймемлекеттiкбюджеттiболуыадамдардысубьективтi алуынынтижесi емес, блобьективтi ажеттiлiк. Экономиканыбгiнгi тададамуыкезеiндеорталытандырыланаржыорымемлекеткекптегенммкiндiктербередi.

Мысалы, шiн оамды ндiрiстi пропорциялдарын жне арынын амтамасыз етедi, оны салалы жне айматы жйесiн кздейдi, салалы экономиканы бiрiншi ажеттi бадарламаларын дамытуа сер ететiн орды алыптастырады, леуметтiк згерiстер ткiзедi.

аржы орталытандыруыны арасында аша оры экономикалы жне леуметтiк дамуа жмсалады жне мемлекеттi леуметтiк жне экономикалы саясатыны жзеге асуына жадайлар туызады.

Осыан орай мемлекеттiк бюджет баамды лестiрудi ерекше блiмi ретiнде згеше оамды ызмет атарады жне оами мемлекеттiк сранысты анааттандырады. Обьективтi лестiру атынастарыны экономикалы формасы бола тра, ерекше оамды iс-рекеттердi атара тра, мемлекеттiк бюджет экономикалы санат ретiнде шыады (2).

Мемлекеттiк бюджетке белгiлi бiр ттас аржы атынастары ретiнде оан аржы санатыны асиеттерi тн, бюджеттiк атынастарды лестiру асиетi бар, ашалай трде жзеге асады, баытты аша орымен тетелес келедi. Соныменатар, бюджеттiкатынастарабелгiлi бiререкшелiктн, олринеаржытаырыбынантысболмайды. Мемлекеттiкбюджетiнiзгешебiрсфераретiндебаамдылестiруасиетiнараса, олмынадай:

-мемлекеттiжалпыоамдынiмiнiблiгiменбайланыстыжнеоныолдануымен, яниоамдысраныстыанааттандырушiнолданылатынлестiруатынастарыныэкономикалыформасы

-халышаруашылыы, айматар, экономикасекторлары, оамды iс - рекеттiрiсi арасындаыбаамдылестiрушiнолданылады

-олоамдынiммен, янионы iс- рекетiменбайланыстыемес, олоданблекжмысжасайды, бiрасонызiндедеаржыатынастарытауарлыашалыпрцесспенбайланысынзбейдi.

Мемлекеттiкбюджетбасадаэкономикалысанаттарсиятындiрiстiкатынастарменоларатнматериалды - заттызгерiстердi крсетедi. Бюджеттiкатынастармемлекеттiашаорыныорталытандырыланорындазаттандырылады. Осынынтижесiнде, оамдаболатынэкономикалыпроцессзiнi iс – рекетiнмемлекеттiашаорындакрсетедi. Бюджеттiкорблбаамдылестiрукезеiнбасынанткiзгенжнемемлекетсранысынанааттандыраалатыноамдынiмнiжнелттынiмнi iс- рекетiнiэкономикалыформасы.

Экономикалысанатретiндемемлекеттiкбюджет – мемлекетпенбасадажалпыоамдындiрiсiнiарасындапайдаболатынашаатынасы. лестiружнеайталестiружолыменмемлекеттiкорталытандырыланашаорыныболуытетиiмдi. Себебi олмемлекетсранысынанааттандыруа, ндiрiстi лайтуалкенсерiнтигiзедi.Осыан орай Мемлекеттiк бюджет атты трлендiрiлген тсiнiк келесi рамаларымен тсiндiрiледi:

- мемлекеттiашаорыныорталытандырыланоры;

- экономикаа сер ететiн рал;

- мемлекеттi негiзгi аржы жоспары

- оамны барлы м шелерi оны за ретiнде орындау керек.

Мемлекеттiк бюджеттi ызметi- бiрiншiден, мемлекеттiк бюджет арылы лтты кiрiстi 30%, жалпы iшкi нiмнi 20%, жалпы оамды нiмнi 10% лестiрiлiп жне айта лестiрiледi.Ол аша орын лтты шаруашылыты, ндiрiс рiсiнi, экономикалы аудандар мен мемлекет аумаыны арасында лестiрiледi (3). Мемлекеттiк бюджет экономикаа атты сер етедi, себебi ол бл жерде лтты шаруашылыты бюджет ызметiн атарып тр. Мемлекеттiк бюджет материалды ндiрiс рiсiнде лкен ызмет атарады, себебi ол бл жерде су симмуляторыны ызметiн атарып тр. Бюджеттi оры жекелей жне оамды ор айналымын амтамасыз ету шiн де олданылады. Бюджет жзеге аспай алан жоспарларды з жолын табуа кмектеседi. Сондай-а ксiпорындардаы жмысты арынды жне тiмдi болуын адаалап отырады. Мемлекеттi, бiлiмге, денсаулы сатауа, леуметтiк сатандыруа жне леуметтiк амсыздандыруа, ылыма, мдениетке, нерге, мемлекет шеберiнде тiлетiн мдени шыынны орнын толтырып отырады.

Р Бюджет жйесi туралы заы республиканы трлi денгейiндегi бюджеттерiн алыптастыру процессiнде орын алатын аржы атынастарын реттейдi, республикалы жне жергiлiктi бюджеттердi жасалу, аралу, бекiтiлу, атарылу жне баылану процесiн белгiлейдi.

Бюджет - мемлекеттi з мiндеттерiн жзеге асыруына арналан жне тиiстi задара сйкес белгiленген салытар мен зге де кiрiс кздерiнi жне тсiмдердi есебiнен ралатын орталытандырылан аша оры.

Бюджет жiктелуi - функционалды, ведомстволы жне экономикалы сипаттама бойынша бюджетке тсетiн тсiмдер мен бюджеттен жмсалатын шыыстарыны топталуы.

Бюджет рылысы - бюджет жйесiнi, оны рылу принциптерiнi йымдастырылуы.

Бюджет процесi- мемлекетттi з органдары мен лауазымды адамдары арылы барлы денгейдегi бюджеттердi жасау, арау, бекiту, атару, атарылуын баылау жне оларды атарылу туралы есептердi бекiту жнiндегi за арылы регламенттелген ызметi.

Мемлекеттiк бюджет - республикалы жне жергiлдiктi бюджеттердi бiрiн-бiрi арасындаы зара телетiн операциялар есепке алынбайтын жиынтыы.

Мемлекеттiк кепiлдiктер - Р кiметiнi арыз алушы зiнi алынатын соманы белгiленген мерзiмде тлемеген жадайда несие берушi алдындаы берешектi iшiнара немесе толы теу жнiндегi мiндеттемесi.

Мемлекеттiк шотты - мемлекеттi барлы денгейдегi бюджеттерiдi жне бюджеттен тыс барлы орларды шоттарындаы аржы ресурстарын есепке алу тртiбi.

Бюджет тапшылыы- кiметтi арыза алан сомаларын оспаанда , шыыстар клемiнi жне бюджеттен айтарымды негiзгi блiнген несиелердi бюджетке тсетiн тсiмдердi жалпы сомасынан асып тсуi.

Республикалы бюджеттi рамында бекiтiлетiн тапшылы млшерi лтты валютамен жне жалпы iшкi нiмге шаандаы проценттермен крсетiедi.

Бюджет кiрiстерi- салы жне салыты емес тсiмдермен алымдарды сондай-а бюджетке айтарылмайтын негiзде келiп тсетiн капиталмен жасалатын операциялардан жасалатын кiрiстердi клемi.

Мемлекеттiк бiрiктiрiлген аржы балансы-дербес жмыс iстейтiн республикалы жне жергiлiктi бюджеттердi (соны iшiнде арнаулы экономикалы айматар бюджеттерiн оса аланда), бюджеттен тыс орларды бiрiнi-бiрi арасындаы зара телетiн операцияларды есепке алынбайтын аша аражатыны жиынтыы.

Жергiлiктi бюджеттер - облысты, алалы ( республкалы жне облысты маызы бар алалар) бюджеттер, аудандарды бюджеттерi жне арнайы экономикалы айматарды бюджеттерi.

Ресми трансферттер - бюджетке тегiн жне айтарылмайтын болып тсетiн тсiмдер мен бюджеттен жасалатын шыыстар.

Бюджет профицитi- бюджетке келiп тсетiн кiрiстер мен ресми трансферттер тсiмдерi жалпы сомасыны жалпы шыыстар клемiнен жне айтарымды негiзде блiнетiн несиелерден асып тсуi. Республикалы бюджет профицитiнi млшерi лтты валютамен жне жалпы iшкi нiмге шаандаы проценттермен есептелiнедi.

Бюджет шыыстары- бекiтiлген бюджет шегiнде бюджеттен айтарылмайтын негiзде блiнетiн аражат.

Резервтiк ор- бiржолы сипаттаы тосым шыындарды аржыландыру шiн бюджет аражаты есебiнен ралатын ор, соны iшiнде республикалы бюджеттегi табии жне техногендiк сипаттаы ттенше жадайларды жоюа арнап орталытандырылан аражат.

Ерекшелiк- бюджет аражатын жмсауды экономикалы сипаттамасын айындайтын крсеткiш.

Субденциялар- нысаналы шыындарды немесе нысаналы бадарламаларды жзеге асыру шiн тменгi бюджеттердi жоары тран бюджеттерден бекiтiлген сомалар шегiнде алатын ресми трансферттерi.

Субсидиялар - бюджеттен нысаналы шыыстарды (бадарламаларды) аржыландыру шiн йымдара бекiтiлген сомалар шегiнде блiнетiн трансферттiк тлемдер.

Есептi кезе- жаа аржы жылына енбейтiн кезе, бл кезе iшiнде ткен аржы жылында бекiтiлген аржыландырумен амтамасыз етiлмеген бюджеттiк шыыстар бойынша орытынды операциялар жргiзiледi. Есептi кезенi затыын Р аржы министрлiгi бегiлейдi.

аржы жылы -кнтiзбелiк жылды бiрiншi 1 атарында басталып, 31 жетосанда аяталатын траты бюджеттiк есепке алу кезеi. аржы жылына есептi кезе енбейдi.

Функционалды топ- жалпы мемлекеттiк мiндеттердi орындау масатымен бюджеттен жмсалатын тлемдер тобы.

Нысаналы орлар- бюджеттi кiрiс жне шыыс блiктерiне енгiзiлетiн жне арнайы белгiленген кiрiстер кздерiнi есебiнен алыптастырылатын орлар, олар нысаналы масат бойынша жмсалады.

Таза несие беру-берiлген жне телген несиелердi жалпы сомасы арасындаы айырма.

Р жинатап аланда мемлекеттi бiрiктiрiлген аржы балансын райтын республикалы бюджет жергiлiктi бюджеттер (арнайы экономикалы айматарды бюджеттерiн оса аланда) жне бюджеттен тыс орлар дербес жмыс iстейдi.

Барлы денгейдегi бюджеттi алыптастыру, бекiту жне оларды атарылуын есепке алу лтты валютамен жзеге асырылады.

Р бюджеттi рылысы- республиканы бюджет жйесiне кiретiн барлы бюжеттердi бiрлiгi толытыы,натылыы, жариялыы жне дербестiгi принциптерiне негiзделедi. Бюджет жйесiнi бiрлiгi бiрынай ыты негiз, бiрынай бюджеттiк жiктеудi пайдалану, бюджеттi бiр денгейiнен екiншiсiне берiлiп отыратын мемелекеттiк аржы статистикасыны бiрлiгi, бюджет процесiнi принциптерi, аша жйесiнi бiрлiгi арылы амтамасыз етiледi. Ол барлы денгейдегi бюжеттердi кiрiстердi айта блу, нысаналы бюджеттiк орлар ру. Олара iшiнара айта блу арылы зара iс-имыл жасауына негiзделген.

Р кiмшiлiк-рекеттегi ызметкерлер мен жмысшыларды леуметтiк-экономикалы оралуы, елiмiздi ораныс ызметiндегi iс-шараларды жзеге асырылуы осы экономикалы категория ретiнде крiнетiн бюджетке байланысты. Бюджеттi рылуы мемлекеттi жалпы ызмет етуiнде маызды фактор. Сондытан бюджеттi тсiмiндегi салытарды маыздылыын ашу дипломды жмысымны таырыбын маыздылауа негiз болып отыр.азастан Республикасыны бюджетiнi кiрiсiндегi бюджетке тленетiн салытар мен баса да тлемдерден ралады:

Салытар:

-корпорациялы табыс салыы;

-жеке табыс салыы;

-осылан н салыы;

-акциздер;

-жер ойнауын пайдаланушыларды салытары мен арнаулы тлемдерi;

-леуметтiк салы;

-жер салыы;

-клiк ралдары салыы;

-млiк салыы.

Алымдар:

-зады тлаларды мемлекеттiк тiркегенi шiн алым;

-жеке ксiпкерлердi мемлекеттiк тiркегенi шiн алым;

-жылжымайтын млiкке ытарды жне олармен жасалан ммiлерлердi мемлекеттiк тiркегенi шiн алым;

-радиоэлектронды ралдарды жне жиiлiгi жоары рылыларды мемлекеттiк тiркегенi шiн алым;

-механикалы клiк ралдары мен тiркемелердi мемлекеттiк тiркегенi шiн алым;

-теiз, зен кемелерi мен шаын клемдi кемелердi мемлекеттiк тiркегенi шiн алым;

-азаматты уе кемелерiн мемлекеттiк тiркегенi шiн алым;

-дрi-дрмек ралдарын мемлекеттiк тiркегенi шiн алым;

-автоклiк ралдарыны азастан Республикасыны аумаы арылы жру алымы;

-аукциондардан алынатын алым;

-елтабалы алым;

-жекелеген ызмет трлерiмен айналысу ыы шiн лицензиялы алым;

-телевизия жне радио хабарларын тарату йымдарына радиожиiлiк спекторiн -пайдалануа рсат беру шiн алым.

Тлемаылар:

-жер учаскелерiн пайдалананы шiн тлемаы;

-жер бетiндегi кздердi су ресурстарын пайдалананы шiн тлемаы;

-оршаан ортаны ластааны шiн тлемаы;

-жануарлар дниесiн пайдалананы шiн тлемаы;

-орманды пайдалананы шiн тлемаы;

-ерекше оралатын табии ауматарды пайдалананы шiн тлемаы;

-радиожиiлiк спекторiн пайдалананы шiн тлемаы;

-кеме атынайтын су жолдарын пайдалананы шiн тлемаы;

-сырты жарнаманы орналастыраны шiн тлемаы.

Мемлекеттiк баж:

-мемлекеттiк баж

Кеден тлемдерi:

-кеден бажы;

-кеден алымдары;

-тлемаы;

-алымдар.

1.2 Салытар бюджетт i нег i зг i кз i

Салытар дегенiмiз – мемлекеттiк бюджетке зады жне жеке тлаларды белгiлi бiр млшерде тсетiн мiндеттi тлемдер. Салытар-шаруашылы жргiзушi субъектiлердi, жеке тлаларды мемлекет пен екi арадаы мемлекеттiк бюджет арылы жзеге асырылады, аржы атынастарын сипаттайтын экономикалы категория. Салытарды экономикалы мнi мынада: салытар шаруашылы жргiзушi субъектiлер мен халы табысыны белгiлдi бiр млшерiн мемлекет лесiне жинатап, жинатауды аржылы атынастарын крсетедi. Салытар мемлекеттi рылуымен бiрге пайда болады жне мемлекеттi мiр срiп, дамуыны негiзi болып табылады. Мемлекет рылымыны згеруi, ркендеуi ашан да болса оны салы жйесiнi айта рылуымен, жааруымен бiрге алыптасады.“Салы саяси басару мен экономикалы баылауды негiзгi ралы болып табылады,”- дейдi Мишин Г.К. (5). рбiр мемлекетке зiнi iшкi жне сырты саясатын жргiзу шiн белгiлi бiр млшерде аржы кздерi ажет. Салытар- мемлекеттi траты аржы кзi. Мемлекет салытарды экономиканы дамыту, тратандыру барысында уатты экономикалы тетiк ретiнде пайдаланады.

Салытарды мнiн толы тсiну шiн, оларды экономикалы маызын тсiну ажет. Ал салытарды экономикалы маызы оларды атаратын ызметiне тiкелей атысты. Салы салуды азiргi жйесiн арастыра отырып келесiдей ызметтерiн атауа болады:

1.Салытарды фискалды немесе бюджеттiк ызметi- е негiзгi функция болып табылады. Бл ызметi арылы мемлекеттiк бюджеттi кiрiс блiмi рылып, салытарды оамды мiндетi артады. Себебi, салытар мемлекеттiк бюджеттi кiрiсiн топтастыра отырып, леуметтiк скери – ораныс, таы да баса шараларды iске асуын амтамасыз етедi. Жалпы Фисконлатын сзi,азаша Себетдеген маынаны бiлдiредi.

2.Блу ызметi - салытарды кмегiмен мемлекеттi оамды табысты халыты ртрлi топтары арасында блiнуiн айтамыз. Блу функциясыны жзеге асырылуына салыы, прогрессивтi салы ставкiлерi жне таы да басалар жатады.

3.Салытарды реттеушiлiк ызметi- арылы салытар ел экономикасына з ыпалын тигiзедi, яни салыты реттеу жзеге асырылады. Салыты реттеудi е басты маызы ндiрiстi дамуына ыпал ету. Салы трлерi, салы ставкалары,салы жеiлдiктерi,салы салу дiстерi салыты реттеудi тетiктерi болып саналады.

Жоарыда крсетiлген салыты реттеудi тетiктерi тек ана ндiрiстi дамуын реттеп ана оймайды. Сонымен атар аша жне баа саясаты,шетелдiк инвесторларды ынталандыру,шаын жне кiшi ксiпкерлiктi дамыту жмыстарын жзеге асырады.Салыты реттеу тетiктерi тиiмдi ызмет атару шiн,оларды баса да экономикалы тетiктермен тыыз байланыста болуын ажет етедi. Салыты реттеуде салы ставкалары мен салы жеiлдiктерiнi алатын орны ерекше. Себебi ылыми негiзделмеген,шектен тыс жоары ойылан ставкалар ксiпкерлердi ынтасын тмендетедi, ндiрiстi тмендеуiне жне мемлекеттiк бюджет кiрiсiн азаюына келiп сотырады. Реттеу ызметiнi зi 2 ызметтен трады:

-ынталандыру ызметi - мемлекетке тиiмдi згерiстердi салы ставкасын тмендету немесе жеiлдiктер беру арылы дамуына немесе кееюiне жадай жасау;

-шектеу ызметi - мемлекетке тиiмсiз ксiпорындарды салы ставкiлерiн жоарылату арылы дамуына,кееюiне шектеу жасау.

4.Баылау ызметi- салытарды кмегiмен мемлекет салы тлеушi зады жне жеке тлаларды кез келген айнар кздерiнен тапан табыстарына, жмсалан шыындарына, айналысатын шаруашылы ызметiне баылау жасап отыруы болып табылады.Бл ызмет салыты декларация арылы жзеге асырылады.

5.олдау немесе мадатау ызметi – кез-келген мемлекетте оам алдында ерекше ебегi сiген азаматтар категориялары бар.Бл азаматтара мемлекет андай жадай болмасын олдау жасап отыруы ажет. Бл олдау ызметi салыты жеiлдiктер жне салытан толы босатулар арылы жзеге асырылады (ебек ерi, лы Отан соысыны ардагерлерi, кп балалы аналар).

Мемлекет мына жоарыда крсетiлген салытарды ызметiн (функциясын) пайдалана отырып елiмiздi салы жйесiн анытайды. Салы механизмiнi ызмет ету жолдарын белгiлейдi,жалпы экономикалы саясатты негiзге ала отырып,салы саясатын анытайды.Салы жйесi - белгiленген тртiппен жиналатын салытар алымдар жне таы да баса тлемдердi жиынтыы болып табылады. Сонымен атар кез келген мемлекеттi салы жйесiн алыптастыруа негiз болатын келесiдей мiндеттi элементтерi бар:

1. Салы органдарыны жйесiнi болуы.

2. Салы задылытарыны жйесi жне принциптер жйесi.

3. Салы саясатыны принциптерi.

4 Салытарды бюджеттер бойынша блiну тртiбi.

5. Салыты баылауды формалары мен дiстерi.

6.Салыты ндiрiстi шарттары мен тртiптерi.

7. Халыаралы екi рет салы салуды шешу мселелерiнi наты адамдары.

Салы жйесi келесiдегiдей экономикалы крсеткiштермен сипатталады:

1.Салыты ауыртпашылы (бiздi елiмiзде 48-50%, ал дамыан шет елдерде 45%)

2.lшкi жне сырты саудадан тсетiн салыты табыстар атынасы.

3.Тiкелей жне жанама салы салу атынасы.

Салы ауыртпашылыы дегенiмiз оамдаы салытарды рлiн сипаттайтын жне салыты алымдар сомасыны жиынты лтты нiмге атынасын крсететiн крсеткiштер болып табылады немесе басаша айтанда, салы ауырпашылыы – бюджеттiк механизм есебiнен айта блiнетiн ндiрiлген оамды нiмнi бiр блiгi болып табылады (6).

Салытарды мынадай нышаны, белгiлерi бойынша топтастырамыз немесе жiктеймiз.

1. Салы салу обьектiсiне байланысты .

2. Іолданылуына арай.

3. Экономикалы ерекшелiктерiне байланысты.

4. Салы салу обьектiсiн баалау дрежесiне арай.

1 Салы салу обьектiсiне арай салытар тiкелей жне жанама салытар болып жiктеледi.

– Тiкелей салытар – тiкелей салы тлушiден сталатын салытар. Мысалы: табыс салыы, млiк салыы, жер салыы, клiк салыы болып табылады.

–Жанама салытар – тiкелей емес жанама трде тауар немесе ызмет ны арылы алынады.

Жанама салытара жатады: осылан на салынатын салы, акциздер, -баж салыы.

Жанама салытарды сатушы емес сатып алушы, яни ттынушы тлейдi. Тауар немесе ызмет баасына алдын ала салы енгiзiлмегендiктен, iс жзiнде оны бюджетке сатушы аударады.

2. Бюджетке тскеннен со андай шаралара жмсалатын белгi-сiне арай салытар жалпы жне арнайы салытара блiнедi.

Жалпы салытара жататын салытар: зады жне жеке тлалардан алынатын табыс салыы, осылан на салы акциздер . болып табылады.

Арнайы салытар бюджетке тскен со алдын ала белгiленген мiндеттер бойынша натылы шаралара жмсалады.

3. Экономикалы белгiсiне арай салытар табыса салынатын салы жне ттынуа салынатын салы болып жiктедi.

Табыса салынатын салы тлеушiнi кез келген салы салынатын обьектiсiнен тсетiн табысынан алынады.

Оларды атарына мына салытар кiредi: зады жне жеке тлалардан алынатын табыс салыы, жер салыы, млiк салыы, клiк салыы таы басалар.

Ал, ттынуа салынатын салыты, салы тлеушi ттынушы ретiнде тауар немесе ызмет аысын тлеген кезде зiнi шыынынан тлейдi. Ттынуа салынатын салыа осылан на салынатын салы жне акциздер жатады.

4. Салы салу обьектiсiн баалау дрежесiне арай салытарнатылы жне дербес салы болып жiктеледi.

Натылы салытар – салы тлеушiнi салы салу обьектiсiнен алынатын табысыны млшерiне байланысты емес, яни салы тлеушiнi млкiнi сырты белгiсiне арай алынады. Олара жер салыы, млiк салыы, клiк салыы жатады.

Дербес салытар салы тлеушiнi салы тлейтiн обьектiсiнен алынатын табысты млшерiне байланысты алынады. Олара зады жне жеке тлалардан алынатын табыс салыы жатады (7).

Жалпы алашы салытарды пайда болуыны кннiн анытау ммкiн емес.Бiр нрсе кмн келтiрмейдi – салытарды прототипi адамзат оамымен басаруды е алашы формаларымен пайда болан.

Алашы ауымдастыты зiнде , оршаан ортаны ата шарттарына амалсыз бейiмделуге , сырты жаудан орау шiн, сонымен атар ашаршылы жадайына азы-тлiк оамды запастарын сатау шiн, бiрнеше адамдарды олдануды тсiнген.

Осыдан келiп, мынаны айтуа болады, салытарды алашы пайда болуына оамны осы немесе баса да ызыушылытарды анааттандырылуыны жымды ттынуы болады.

Байлар здерiн байыту шiн кедейлерден трлi салытарды жинаанын мытпау керек.Бл трде салытар за уаыт бойы рекет еттi жне де оам бны объективтi ажеттiлiк ретiнде тсiндi.

Тек XV. бастап ана, алымдар ашалай атынастар жйесiн, сонымен атар мемлекеттi экономикалы негiзi мен экономикалы функцияларын зерттей бастааннан кейiн, салытарды айта маыздылыыны алашы рекеттерi пайда болды (8).

Салытар оамды нiмнi бiр блiгiн мiндеттi тлемдер ретiнде мемлекеттiк бюджеттi кiрiс жаыны негiзгi айнар кзi ретiнде рылуы ертеден келе жатан дстрдi бiрi. Жне бл дстр нары экономикасы жадайында, нарыты емес экономика жадайында да рекет етедi. Сондытан, салытар мен салы салу адамзат цивилизациясыны айырмас бiр блiгi ретiнде арауа болады.

Дниежзiлiк тжiрибе крсетiп отырандай, бкiл ркениеттi мемлекеттердегi салыты реттеу несие - аржылы реттеумен бiрiгiп рекет еткенде ана нарыты экономиканы жргiзудi аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарыты атынастарды алыптасуына серiн тигiзiп, мемлекеттiк экономикаа тигiзетiн серiн реттеп отырады. Сондай-а, салытар оамны экономикасын тратандыруын жне леуметтiк тедiктi амтамасыз ететiн маызды элементтерi болып келедi. азiргi кездегi жадайлара салытарды мнi мен ролi мемлекеттiк органдарды аржылы ресурстармен амтамасыз ету шекарасынан шыып отыр.

Ендi, салытар лтты табысты мемлекеттендiрудi маызы рамы бола бастады. Олар макроэкономикалы реттеуге белсендi араласа отырып, iшкi лтты табысты жалпы клемiнде, салыты тлемдердi салыстырмалы млшерiнi суiн амтамасыз етiп отырады.

Салытар экономикалы белсендiлiктi реттей отырып, ндiрiстiк процестерiне де атты сер етедi. Бл сер жан-жаты болып табылады. Салынатын салытар мен рекет ете отырып, мемлекет капиталыны орлануына ыпал етедi. Сондай–а, салыты реттеу шаралары, р трлi салаларды бсекелесу ммкiндiктерiн кеiнен ынталандыра отырып, капиталды орлануына тиiмдi жадайлар жасап, ксiпорындарды iс-рекеттерiнi леуметтiк ажеттiлiктерiне анааттандыруа ыпалын тигiзедi. Бюджет жйесiн реформалау ажеттiлiгi азастанны эволюциялы дамуыны сапалы жаа дегейге жетуiнi крiнiсi. Республикалы халыаралы аренаа шыу шiн азiргi кезеде, е алдымен задылы базасын тиiстi лемдiк лгiлерге келтiрудi талап етедi. Мемлекеттi орталытандырылан ашалай аражатыны орын жасау жне пайдаланумен бапйланысты бюджеттi ызметi айрыша экономикалы формалар – бюджеттi кiрiстер мен шыыстары арылы атарылады. Осы екi категорияда объективтi жне бюджет секiлдi здерiнi арнайы оамды мiндеттерi бар. Кiрiстер мемлекеттi ажеттi аражатпен амтамасыз етсе, шыыстар орталытандырылан ресурстарды тиiсiнше жалпы мемлекеттiк ажеттерге бледi (9).

Бгiнгi тада бюджет жйесi республикалы жне жергiлiктi бюджеттерден трады. Республикалы бюджет негiзiнен жалпы мемлекеттiк салытар есебiнен алыптастырылатын жне Р кiметi зiне Конституциямен, задармен Р Президентiнi актiлерiмен жктелген мiндеттердi жзеге асыру шiн белгiлейтiн жалпы мемлекеттiк бадарламалар мен шараларды аржыландыруа арналан орталыандырылан аша аражатыны оры болып табылады. Жергiлiктi бюджеттер бюджет жйесiнi дербес буыны ретiнде з ызметiн жзеге асырады. Дербес бюджет - ауматы басарушы органдар здерiне За жiзнде бекiтiлiп берiлген кiрiстер базасы негiзiнде бюджеттi клемiн, кiрiспен шыысты млшерiн баптара сйкес анытап, оларды рылымын белгiлейдi. Оларды орындалуы Республика задарына сйкес атарылады.

Республикамыздаы жергiлiктi бюджеттер облысты, алалы бюджеттер ауданды бюджеттер жне арнайы экономикалы айматарыны бюджеттерiнен трады. Жергiлiктi бюджеттен жергiлiктi бадарламалармен шараларды аржыландыру амтамасыз етiледi жне жергiлiктi бюджет арылы жалпы мемлекеттiк бадарламалар мен шараларды бiр блiгiн iске асыруа жол берiледi. Жергiлiктi салытар мен алымдар жергiлiктi бюджеттердi кiрiстерiн толтыруа, бекiтiлiп берiлген жне жергiлiктi масаттаы ажеттердi аржыландыруа жмсалатын жеке тлалар мен ксiпорындарды за жзiнде белгiленген мiндеттi тлемдерiнен тратын Р салытар жйесiнi бiр блiгi.

Жергiлiктi салытар мен алымдарды ру мен алуды мынадай ерекшелiктерi бар:

-олар зiн-зi басарушы жергiлiктi органдарды ауматы клемiнде жергiлiктi органдарыны шыындарын теуге жмсалады;

-жергiлiктi органдар за жзiндегi ыты шеберi негiзiнде оларды уаытылы, рi толы тсiн амтамасыз етуiн баылап отырады;

-жергiлiктi басару органдары Салы Кодексi негiзiнде, з билiгi шеберiнде кейбiр салытарды ставкаларын реттеп, алымдарды блу объектiсiнi базасын белгiлеп отырады;

-жергiлiктi салытар мен алымдар тек ана жергiлiктi бюджеттi кiрiстерiне енгiзiлiп, осы бюджет арылы жмсалады.

Жергiлiктi салытар мен алымдарды таы бiр ерекшелiгi - жергiлiктi бюджеттердi кiрiстерiнде лес салмаыны оматы болуы, онымен ана шектелiп оймай аржы ресуртарын блiп беру атынастарыны баылау функциясын атаратындыы. Жерiлiктi салытар мен алымдарды алуды объектiлерiне жер учаскелерi, млiк, клiк ралдары, аукционда жргiзiлетiн аша операциялары, ксiпкерлердi тiркеу жне жеке ызмет трлерiмен айналысу ы шiн ызметтер жатады жне оларды иемдену мен пайдалануды бiрден-бiр есебiн жргiзiп, осы объектiлердi баылауа жадай жасайды (10).

Р “Бюджет жйесi туралы” Заы негiзiнде жергiлiктi бюджетке тсетiн тсiмдер мынадай кiрiстерден трады:

1.Бекiтiлген кiрiс кздерi – яни за жзiнде траты кiрiс кздерi ретiнде арастырылан жергiлiктi салытар мен алымдар. Олара зады тлалар мен жеке тлаларды жер, млiк жне кiлiгiне салынатын салытары мен р трлi алымдар жатады.

2.Жергiлiктi бюджеттердi кiрiс кздерiнi екiншi трi реттеушi кiрiс кздерi. Олара айматы леуметтiк экономикалы даму дегейiн ескере отырып, бюджеттердi реттеу тртiбi мен жалпы мемлекеттiк салытардан блiнетiн аржы салалары жатады. Оны трi мен проценттiк блу млшерi р жыл сайын згерiп трады жне за жзiнде республикалы бюджет туралы зада берiлiп отырады.

3.Жергiлiктi бюджет кiрiс кдерiнi шiншi трiне – актiлерiмен белгiленген салыты емес тсiмдер жатады. Мысалы, орманды пайдалананы шiн тленетiн тлемдер, су шiн тленетiн тлем, коммуналды меншiктегi млiктердi жала беруден тскен кiрiстер, кiмшiлiк айыппл тлемдерiнен тскен сомалар, жеке меншiк иесiнi ыы мен жердi пайдалану ыын сатудан (жер учаскелерiн берумен оса есептегендегi) тскен сомалар.

Сонымен бiрге жергiлiктi бюджеттердi кiрiс кздерiне кейбiр облыстарды леуметтiк – экономикалы даму дегейiн теестiруге арналан ресими трансферттер, тосан сайын кассалы зiлiстi жабу шiн тменгi бюджеттердi жоспары траны бюджеттерден арыза алан аражатыны тсiмдерi, брын берiлген несиелердi теуден тсетiн тсiмдер жатады.

Жергiлiктi салытар мен алымдар бюджетке тскеннен кейiн, жергiлiктi басару органдары белгiлеген тртiп бойынша, жергiлiктi ауматы ажеттерiне сйкес масаттара жмсалады. Мысалы, тиiстi ауматы жергiлiктi бюджеттерден жмсалатын аражаттары мыналарды амтиды:

-жергiлiктi атарушы органдар жргiзетiн оамды ы тртiбi мен ауiпсiздiктi амтамасыз ету;

-бiлiм беру мен денсаулыты сатау;

-леуметтiк сатандыру жне халыты жекелеген санаттары шiн замен белгiленген жеiлдiктердi iске асыру;

-трын й-коммуналды шаруашылы, кркейту, сумен жабдытау жне инженерлiк инфрарылым;

-мдениет, туризм, спорт, жергiлiктi баралы апарат ралдарын стау жне демалысты йымдастыру;

-аграрлы реформа, жер реформасын жзеге асыру, ауыл шаруашылы тауар ндiрушiлерiн олдау, сiмдiктердi аса ауiптi зиянкестерi мен мал ауруларына арсы крес жне баса масаттар;

-экология жне табиатты тымды пайдалануды йымдастыру;

-шаын жне орташа бизнестi дамыту;

-табии жне техногендiк сипаттаы ттенше жадайларды алдын алу жнiндегi бадарламаларды жзеге асыруа арналан шыыстырды жмсау.

Бгiнде бюджеттi трдегi аржылы атынастар екi баытта арастырылып жзеге асырылуда, бiрiншiден экономиканы даарыстан шыару шiн аржы ресурстарын орталытандырылан жйеде блiп беру болса, ал екiншiден, жергiлiктi басару органдарыны аржы орларын ру жне пайдалануа байланысты ыларын арттыру аылы iске асырылуда. Осы орайда жергiлiктi бюджеттердi дербестiгi орасан зор рол атарады. Бiра ауматарды экономикалы дербестiгi абсолюттi бола бермейдi. йткенi азiргi кезедегi ауматарды леуметтiк экономикалы дамуыны дегейi, елiмiздегi нарыты атынастарды иындытарымен сйкес келуiн ескерсек, кптеген жергiлiктi бюджеттердi дербестiгiн iске асыру шiн елiмiздi экокномикалы аржылы бюджеттiк салаларындаы проблемаларды нерлым ке за жзiнде рулармен амтамасыз етудi талап етедi.

1.3 лемдiк тжiрибеде мемлекеттiк бюджеттi алыптасу ерекшелікері

Еуропалы экономикалы оамдастыа мше мемлекеттердi салы жйесi те крделi болып келедi. Бiр салыты р трлi мемлекеттердегi рлi де р трлi болып келедi. Мысалы, Францияда бюджетiнi кiрiс кзiнде жанама салытар 62%, Голландияда ол тек 41% алады. Еуропада е негiзгi салытарды атарына пайда салытары жатады. Бл салытарды ставкiлерiнi клемi 10%-52%дейiн тараан. Мысалы, лыбритания мемлекетiнде ставканы прогрессивтi дiсi пайда клемiне арай 25%-35% дейiн олданылады (11).

Еуропалы экономикалы оамдастыа мше мемлекеттердi кбiнде жеке тiкелей салытарды негiзгiсi болып – жеке тлаларды табыс салыы жатады. Мемлекеттердi кбiнде бл табыс салыыны прогрессивтi ставка жйесi олданылады. Еуропалы экономикалы оамдасты азаматтарынан табыс салыы р мемлекеттi трылыты азаматы мен келiп-кетушi азаматтардан бiрдей клемде алыну кзделуде. Еуропалы экономикалы оамдастыа екi реттiк салы салуды болдырмау шiн оамдасты баса мемлекеттерде тленген салы з мемлекетiнде тленген салы з мемлекетiне келген тлалардан айта стамауы керек. Еуропалы экономикалы оамдастыа м ше мемлекттердi салы жйелерi р трлi салы бойынша жеiлдiктер есебiнен крделенiп отырады. Еуропалы экономикалы оамдастыа мше мемлекеттердегi салытарды йлесiмдiлiгi жайлы сз озаланда бiрiншi еуропалы мемлекеттердi фискалды саясатыны басты элементiнi бiрi – осылан н салыы.

1970 жылды ортасынан бастап, осылан н салы еуропалы экономикалы оамдастыа м ше мемлекеттердi салы жйесiнi ажырамас бiр блiгi болып алыптасты. азiргi кезде, осылан н салы Еуропалы экономикалы оамдастыа м ше мемлекеттердi салыты йлесiмдiлiгiнi бiр мысалы болып табылады. 1991 жылы жазда Еуропалы зкономикалы оамдастыа м ше мемлекеттердi келiсiмiмен оамдастыа осылан н салыыны 15% минимальды ставкасын белгiлеудi йымдастырды. Бан дейiн осылан н салыыны ставкасы 9%-19% дейiн рекет ететiн. Бiра лi салыты йлесiмдiлiкке толы ол жеткiздi деген сз емес. Салыты йлесiмдiлiкке ол жеткiзудегi келесi мысал болып корпарацияны пайдасына салынатын салыты алуа болады. Еуропалы экономикалы оамдастыа мше мемлекеттердi келiсуiмен корпорациялы салы бойынша ставка 30%-40% дейiн белгiленедi. Сондытан, Германия, Франция, Грецияда лi де корпарация пайдасынан салынатын салыты ставкасын тмендету ажет болды. Себебi, бл салы Францияда 42%, Германияда 50% дейiн жеттi. Ал, керiсiнше бл салыты ставкасы бойынша тменгi лыбритания, Люксембург, Испания, Голландияда одан рi салы ставкасын тмендетуi ммкiн емес. Еуропалы экономикалы оамдастыа м ше мемлекеттердi салыты йлесiмдiлiк бойынша жргiзген жмыстар нтижесiнде соы кезде кптеген салытар бойынша ставкiлер тмендетiлдi. Салыты йлесiмдiлiк еуропалы экономикалы оамдастыа м ше мемлекеттердi орта нары пен масата ол жеткiзу шiн ажеттiлiгi те маызды болып отыр (12).

Германияны салы жйесi 25.07.1990ж. абылданан заа сйкес рекет етедi. Бл за бойынша салытар федеральды жне жергiлiктi трлерге блiнедi. Федеральды салытара келесiлер жатады: акциздер, кеден баж салыы, капитал озалысына салы, сатандыру салыы, жеке тланы табыс салыы жне осылан н салыы. Жергiлiктi салытара: млiк салыы, жер учаскiсiн иелену салыы, клiк ралдар салыы, сыра салыы, жер салыы, шiркеу салыы жне жергiлiктi сатудан сталынатын салы. Мемлекеттiк бюджеттi табыстарын жне мселелерiн блу федерациямен жергiлiктi органдармен ерiктi трде жргiзiледi жне бюджеттi жоспарлаумен олдану ызметтерi де з алаулары бойынша жзеге асырылады. Германияда табыстарды теестiру ызметiмен айналысатын бiрден бiр мемлекеттер атарына жатады. Яни жоары табысты тлалар тмен табысты тлалара табыстарына бiр блiгiн аудару процестерi жиi жргiзiледi. Бл салы жйесiнi за уаыттар бойы алыптасуыны нтижесi болып табылады.

Францияда салытар мемлекеттiк жне жергiлiктi сияты трлерге блiнедi. Орталы бюджеттi бюджеттiк тсiмдерiнi 95% дейiнгi млшерде осылан н салы, жеке тланы табыс салыы, акционерлiк оамдара салынатын салы, кейбiр тауарлара салынатын акциз салыы. Жоарыда крсетiлген салытарды iшiнде е негiзгiлерiнi бiрi –осылан н салыы болып табылады. Бл салыты стандартты сатвкасы – 18,6%. Жоарлатылан ставка 22% жеiл автомобиль, темекi бйымдары, парюфмерия, баалы мех тауарлара белгiленедi. Келесi салы – акционерлiк оамдара салынатын салы. Бл салы акционерлiк оам ретiнде тiркелген ксiпорындар, мекемелер, фирмалара салынады. Бл салыты ставкасы Франция территориясында орналасан барлы акционерлiк оамдара бiрдей млшерде белгiленген салы ставкасы - 34%. Жеке тлаларды табыс салыы Франция мемлекетiнде прогрессифтiк дiспен 0%-56% дейiн салынады. Жергiлiктi салытарды iшiнде келесi салытар е негiзгi салытара жатады: рылыс салынан учаскiге салы, рылыс салынбаан учаскiлердi жер салыы, трын й салыы, профессионалды салы.рылыс салыын, учаскiлердi жер салыы барлы озалмайтын млiкке, имараттар, рылыс жрiп жатан жер учаскiлерiне жне таы басалар белгiленедi.

рылыс салынбаан жер учаскiлерiн салыымен жерлер, ормандар жатады. Трын й салыы трын йлердi иелерiмен атар, оларды арендаторларынан да сталады. Профессионалды салы профессионалды ызметтi жзеге асыратын зады жне жеке тлалар тлейдi. Бл салыты есептеу шiн 2 элемент крсеткiшi жергiлiктi органдарды белгiлеген салыты ставкiсiне кбейтiледi. Франция мемлекетiнде салы тлеушiлердi салы ызметi оргондарынан орау, салы салудаы табыстарын жасыраны шiн ата жауапкершiлiкпен тедей байланыста жргiзiледi. Мысалы, кездейсо табысын жасыру немесе декларацияны толтыру кезiнде ате жiберiлген жадайда салы толыымен алынады жне жылына 9% айыппл тленедi. Егер табыс дейi кемiтiлген жадайда салы екi еселiк трде салынады. Салы задылытарын айтарлытай бзан жадайда, за бойынша ылмысты жауапкершiлiк арастырылып, ол бас бостандыынан айыруа дейiн барады. лыбританияда бюджет екi толытыруы болады: мемлекеттiк бюджет жне жергiлiктi бюджет. Бл жалыз бiркелкi бюджет жо. Жергiлiктi билiк оргондарыны бюджетi формальды трде жекеленген. Бюджеттiк жйенi басты трi сiресе лыбританияда бл мемлекеттiк бюджет. Осы арылы мемлекеттi шамамен жалпы лтты кiрiсi лестiрiледi.Мемлекеттiк бюджеттi рылымы лыбритания мемлекеттiк бюджетiн аржы жоспары ретiнде де арастырсада болады, оны iшiнде келе жатан кезеге экономикалы болжау жне салы салымында болуы ытимал згертулер бар. Ол екi блiмнен трады. арыздарды мерзiмiн зарту жне лтты ор. Мемлекет бюджетiнi аржысыны негiзгi блiмi осы шоырлау оры арылы тедi, оны iшiнде аымдаы кiрiстер мен оларды шыындалуы крсетiлген.

арыздарды лтты оры- бл аша аражатын жмсайтын бюджет,шоырлау орыны шыыса араандаы кiрiс клемiнi лайуы лтты орды - табыс блiмiне осылады. Егерде шоырлау орында дефицит болатын болса, ол арыздарды лтты ордаы ссудаларымен теледi. Бл сомма кiмет мемлекеттiк арызды лайтады.Бюджеттi табыс блiмiнде салытары азiргi уаытта лыбританиядаы мемлекеттiк бюджеттi табысыны 90 пайызын салытар райды. Оны стiне лыбритания салытарын арастыру кезiнде те мият болу керек, ол елдi салытары трасыздыымен жне кейбiр салы тсiмiнi сйкес келмейтiн баптарымен ерекшеледi. лыбританиядаы кiрiс салыыны рылымы, табыс кзiне сйене отырып блiктерге блiнген:жылжымайтын млiктi табысы, мемлекеттiк облигациялар арылы дивидендтерден алынатын табыс, шет елде жасалатын операциялар сауда табысы, зейнетаыдан алынатын табыс(13).

Сондытан да бiз шет мемекеттердi тжiрибесiн талдай отырып, оны тиiмдi жзеге асыра бiлуiмiз керек. Шет мемлекеттерiнi жеткен нтижелерiне бiздi де жетуiмiзге болады. Сонда ана бiздi елiмiздi леуметтiк ал- ахуалi жасарады деп ойлаймыз

2.Бюджет жйесін алыптастыруды талдау

2.1 Бюджеттегi салы тсiмдерiн талдау

2.2 Экономиканы мемлекеттiк реттеудегi бюджет жйесіні алатын орны талдау

3.азастан Республикасыны бюджет жйесін жетілдіру жолдары

3.1 Бюджет жйесін басаруды жетiлдiру жолдары

Мемлекеттiк бюджеттiк тсiмдерi соы жылдардыы,яни 2006 жылы артыымен орындаланымен оны iшiнде млiк, клiк ралдар салытары толыымен орындалмаан. Млiк жне клiк ралдар салыыны толыымен орындалу шiнм жергiлiктi жердегi млiк салыына тартылуа тиiс, барлы млiк жне клiк ралдар тгел есепке алынуы тиiс. Жылжымайтын млiктi тiркеу орталыыны жмысын жандандыру керек. Барлы зады жне жеке тлаларды млкi тгелдей осы орталыта труы тиiс.

Брын соды салыа атысты задар бiр жйеге тсiрiлмегенде оны стiне аталан салы жйесiнi тгелдей iргетасын алаудан, яни брiн жаадан бастады. Салы задарын дайындау, оны алыптастыру, кез -келген мемлекетте болатын крделi процесс. йткенi, онда оамны барлы тобыны мддесiн тепе-те жадайда арастыру талап етiледi. Елiмiздегi салы задарыны алыптасуы оамды тпкiлiктi реформалау уаыты мен тспа тс келедi. Осыны брi жинаталып келiп, салы задарыны кп жадайда талас тартыс шеберiнде рбуiне келедi.у баста салы жйесiнде жiберiлген кемшiлiктер де, ателiктер де жеткiлiктi болады. Оан кiметтi рсатымен салытан босатылан йымдарды ызметi де зiнi зардабын тигiзбей ойан жо (27).

азiргi кезде экономика тратады. Е алдымен, ол негiзгi макроэкономикалы крсеткiштердi тратануы мен, iшкi жалпы нiмнi суiмен сипатталады. ндiрiстiк нiмнi суi де мнайа дниежзiлiк бааны суi де, салы жйесiнi бiр арнаа тсiрiлуiне йыты болады. Брыны кеестiк елдер аумаында азастан мен Ресейде iшкi нiм ндiрiсiнi клемi бiртiндеп лайып келедi. азастан ТМД аумаында орташа айлы млшерi жаынан бiрiншi орына шыты. Осы о нышанды алыптасан жадайлар жиынтыы жаа Салы Кодексiн абылдауа ммкiндiк берiп отыр.

Салы кодексiнi жобасын талылау барысында Парламент депутаттары тарапынан леуметтiк салы пен осымша н салыына байланысты сыныс ктергендi.леуметтiк салы 26%-21%, осымша на салынатын салы ставкасы 20% 16% тмендетiлдi. Салыты жктеменi осылайша тмендету бiздi елiмiзде реформаны жзеге асырудан берi тыш рет олданып отырандыын айта кету керек.рине, бл лкен адам. йткенi бл ксiпкерлiктi дамыту шiн ажеттi жадай жасауа кмектеседi. Ксiпкерлiктi одап олара жадай жасаса бюджетке тсетiн тсiмде лаяды.леуметтiк салы ставкасын тмендету ебек аы млшерiне де отайлы ыпал жасайды.

Салы кодексi ксiпкерлiктi дамытуа да зiндiк лес осатын болды. Брын салытан жалтарандар те кп боландыы жасырын емес. lшкi табысты 40% жуыы ткен кезеде клекелi экономикаа жмыс iстегенi де белгiлi. Сол себептен абылданалы отыран кодекстi бiр ерекшелiгi, салытан жалтарандарды айындап отырады.Салы жинау тсiлдерiн жетiлдiру жолдарында енгiзетiн таы да бiр те маызды жаалы, декларация экономикалы ызметтi кодтары кзделген жне салы тлеушiлер ксiпорын ызметiнi ш трiнi проценттiк араатынасын крсетуге тиiстi болады. Мысалы, металлургия ксiпорны металлургия нiмдерiн шыарады, мнымен оса, онда жолай химия ндiрiсi жне машина жасау нiмдерiн шыаруды андай да бiр трi бар. Экономикалы ызметтi негiзгi трлерi туралы млiметтер бларды одан рi электронды деу мен талдау шiн апарат легiне жиналатын болады. Осы млiметтердi талдау негiзiнде экономикалы ызметтi натылы трiне тн салы жктемесiнi дегейi, жалаы клемi, капитал клемi,айналым клемiне осымша на салы лесi жне басалары сияты орталандырылан лшемдер айындалды.

Мны зi салы кiмшiлiшгiнi бкiл жйесi мен салы тексерулерi тртiбiн тбiрiнен згертетiн немесе млде жаа былыс, яни мнi мынада: белгiлi бiр ызмет саласындаы ксiпорыннны лшемдерi орташа немесе орташадан жоарыа жаын болса, онда мндай ксiпорынды салы органдары е болмаанда бiрiншi кезектегi тртiппен тексермейдi. Іызметтi осы саласы шiн абылданан орташадан тмен крсеткiштерi бар ксiпорындар салы тексерулерiне жатызылады жне экономикалы ызмет трлерi бойынша декларацияларды электронды талдау ыпты жне ыпсыз салы тлеушiлер арасындаы беделдi нерлым дл айындауа ммкiндiк бередi. Яни жйе былайша крiнiс табады: салы тлеушiнi ызмет салалары бойынша орташаландырылан лшемдерге атысты оны салы тлемдерiнi млшерi кп болан сайын салы инспекторы соншалы сирек, ммкiн бiрнеше жыл iшiнде тексеруге келедi. Осыан байланысты ызмет сапалары бойынша тосанды, жарты жылды жне жылды аымдаы орташаландырылан лшемдердi жариялап отыран тиiмдi. Мндай шаралар ыпсыз салы тлеушiлердi бизнестi нерлым адал жргiзуiне итермелейдi.

Осыны брi салы тлеушiлердi алыптасан ортасын салы мдиниетiн арттыру жаына арай байыпты трде згертуге тиiс жне салы есептiлiгiнi электронды талдауы фискалды саясатты жргiзуге байыпты трде сер ете алады. Ол уаытты ыса аралыында сол немесе зге салы крсеткiшiнi ксiпорындарды экономикалы жадайына жне бюджетпен зара есеп айырысуларына сер етуiн баалауа ммкiндiк бередi.

Жаа жйенi енгiзуге орай келешекте мемлекеттiк бюджетке тсiмдер кбеюге тиiс жне нтижесi ретiнде – барлы салы тлеушiлер шiн салы жктемесi одан рi азайтылма. Салы кодексi шеберiнде енгiзiлетiн таы бiр жаалы шот фактуралар тiзiмi болып табылады (28).

Таяудаы уаытта за жзiнде тiзiм нысаны енгiзiлмек. Іазiр бл жат азастан Республикасы дiлет министiрлiгiнде ыты сараптама мен тiркеуден туде. Ол олданыса енгiзiлгеннен кейiн салы органдары шот—фактуралар тiзiмдерiнi есебiн жргiзетiн болады. Бл жйе осылан н салыына атысты кiмшiлiк жргiзудi жасартпа. Тiзiмде рбiр шот—фактурада тiркелген мынадай деректер крсетiледi: тлеушiнi атауы, СТТН, тауар трi, ткiзу клемi, осымша на салы жне басалары. Осынау тiзiмдердi брi аазбен, сондай-а электронды трiнде абылданатын болады. Осыдан кейiн барлы тiзiмдер арнайы машинаа салынады жне компьютерлiк деу кмегi мен р трлi айындамалар бойынша жанаспаушылы аныталма.

Сонымен атар, р трлi тлем кздерiнен келетiiн азаматтарды кiрiстерiн есепке алуды электронды жйесi жне бл кiiрiстерге салы салуды тртiбi. СТТНбар жеке адамдар туралы млiметтер есепке алу жйесiнде тiркелетiн болады жне салы кодексiне сйкес жеке адамны алан кiрiстерi мен тлем кзiнен тлеген салытары туралы барлы деректер электронды трде салы органдарына берiлмек. Есепке алуды осынау жйесi жеке табыс салыына, сондай-а леуметтiк салыа баылау жасаудан баса зейнетаы аударымдарына да баылауды жола оюа ммкiндiк бередi, йткенi азiргi кезде зейнетаы жарналарын уатылы жне дрыс есептеуге сыйатын крделi проблемалар тр, болашата салы кiмшiлiгiiн жргiзу саласында келешекте енгiзу жоспарланып отыр жне баса да жаа енгiзiлiмдер болады (29).

Нарыты атынастар жадайында салытарды мемлекет тек экономикалы сер етушi рал ретiнде ана емес, сонымен атар оамдаы болып жатан леуметтiк процестерге сер ететiн негiзгi реттеушi ретiнде пайдаланады.

Салытар те к штi леуметтiк рал боландытан оларды тиiмдi жне з баыттарында пайдалану керек. Салыты задылытарды принциптерiн сатау керек. Ал мны барлыы салыты инфрарылымды райтын салытар туралы, салы салу, салы жйесi туралы жне таы да басалар ылыми негiзделген бiлiмдi ажет етедi.

Мемлекеттi экономикасын ктеруде оны азаматтарыны ашалай немесе натуралды траты трде тлейтiн жарналарыны ыпалы лкен. Іоамны тарихында салыты формаларымен дiстерi мемлекеттiк сранымды жне ажеттiлiктердi амтамасыз ету, сондай-а салы салудаы мселелердi шешу жолдарына бейiмделiп отырып, р трлi згерiстерге шырайды. Оларды ызмет ауымы арылы леуметтiк жне экономикалы процестерге ролi де згерiп отырады. Тауар-аша атынастары нерлым дамыан елдерде салытар да жасы дамиды да, олара ммкiндiгiнше сер етедi. ай мемлекетте болмасын бюджетке тсетiн тсiмнi негiзгi кзi болып салытар табылады. Мемлекет салытарды клемi мен трлерiн жинатау мен тлемдi, оларды тсуiн баылауды, оны тлеуден кейбiр жадайда ауытуды жазалауды зады трде бекiтедi.

Жргiзiлiп жатан экономикалы реформаларды басты масаты шаруашылы жргiзушi субъектiлерге тсетiн салы ауыртпалыын жеiлдету, олданылып жрген салытар мен тлемдердi реттеу болып табылады. Бл баытта е негiзгiлерiн млiк салыын акциздердi жне баса да салытарды мнiн арттыру. сас жадайларда салы салуды шамамен те тртiбi олданылатын болады.

Салы салу механизiмi кез-келген экономикалы жйенi крделi блiгiнi бiрi болып табылады. Салы салу мемлекеттiк реттеудi маызды тсiлi ретiнде орын алып, оны рекет етуiнi тиiмдiлiгiн леуметтiк жне экономикалы саясатыны жетiстiктерiне келедi. Кез-келген елде, мемлекет шыындары мен салы салу мселелерiне те кiл блiнедi. Нарыты экономикалы елдерде салытар мемлекеттiк жне муниципалды табыстарда басты рол атарады да, экономиканы басаруды к штi ынталандырушы ралы болып келедi.сiресе, олар ылыми-техникалы прогрестi жеделдетуге, антиинфляциялы жне рылымды саясатты жзеге асыруда белсендi орын алады. Сондытан салытарды тлеу- тлеушiлер шiн онша ызы iс болып келмегенмен те ажеттi де маызды iс болып табылады.

Дниежзiлiк тжiрибе крсетiп отырандай, бкiл ркениеттi мемлекеттердегi салыты реттеу несие-аржылы реттеумен бiрiгiп рекет еткенде ана нарыты экономканы жргiзудi аса тиiмдi формасы болып табылады. Ол нарыты атынастарды алыптасуына серiн тигiзiп, мемлекеттiк экономикаа тигiзетiн серiн реттеп отырады. Сондай-а салытар оамны экономикасын тратандыруын жне леуметтiк тедiктi амтамасыз ететiн маызды элементтерi болып келедi.

азiргi кездегi жадайлара салытарды мнi мен ролi мемлекеттiк органдарды аржылы ресурстармен аматамсыз ету шекарасынан шыып отыр.Ендi, салытар лтты табысты мемлекеттендiрудi маызды рамы бола бастады. Олар макроэкономикалы реттеуге белсендi араласа отырып, iшкi лтты табысты жалпы клемiнде салыты тлемдердi салыстырмасы млшерiнi суiн амтамасыз етiп отырады. Салытар экономикалы белсендiлiктi реттей отырып, ндiрiстiк процестерге де сер етедi. Бл сер жан-жаты болып табылады. Салынатын салытармен ркет ете отырып, мемлекет капиталыны орлауына асан ыпал етедi. Сондай-а салыты реттеу шаралары ртрлi салаларды бсекелесу ммкiндiктерiн кеiнен ынталандыра отырып капиталды орлануына тиiмдi жадайлар жасап ксiпорындарды iс-рекеттерiнi леуметтiк ажеттiлiктерiне анааттандыруна ыпалын тигiзедi(30).

кiметiмiздi алдында тран мiндет ол траты абылданан задарды негiзiнде аржы жйесiн тез арада алпына келтiрiп, ондаы салы арылы тсетiн тсiмдердi реттеп, оларды дрыс блiнуiн амтамасыз ету болып табылады жне де салытар азынаны толтырып ана оймай ндiрiстi рi арай дамытуды белсендi ынталандырушы ролiн атаруы ажет деп тжрыма келемiн. Олар ксiпкерлiкке деген ынтаны тежеу механизiмi болып келемей, керiсiнше оны тиiмдi рекет етудi осымша, бiрден бiр факторды ролiн атаруы ажет. Сондытан бiздер салытар жйесiн жасартуда рашан арапайым жне баянды принципiн естен шыармауымыз ажет.

Салы тлеушi жне жинаушы салы тлеу процесiнде белгiлi бiр арым-атынаса тседi. Бл арым-атынас дрыс, зара тиiмдi рi объективтi болса, сорлым салыты жиналу денгейi де жоары болады. Салы жинауына сер ететiн объективтi жне субъективтi жадайлар бар. Олар: ндiрiс аржысыны тмендеуi, ксiпорындар мен мекемелер арасындаы тлемаылар дадарысы, зады бiлмеу немесе оны алдындаы жауапкершiлiктi тмендеуi, салы салу нормаларын бзу, салы жйесiндегi ызметкерлердi жалаысыны аздыы таы басалар.рине, мемлекет барысында бюджеттi кiрiс блiгiн кбейтуге тырысады. Ксiпкер де солай, ешкiм з еркiмен, з табысыны бiр блiгiн беруге лшынбайды. Мiне, сондытан да р елдi з салы кодексi бар. Олар р елдi экономикасыны аржы-несие саясатыны, трмыс-тiршiлiгiнi жадайына байланысты р-трлi болып келедi.Экономикалы iс-шаралар барысында ыпал ету, мемлекеттiк ажеттiлiк трысынан реттеп отыруды мемлекет салы жеiлдiктерi арылы жзеге асырады. Оны тiкелей сипаты жартылай немесе толытай салытан босату.

Кiрiс пен таза пайданы экономиканы жаа бiр саласына немесе бтiн ндiрiс трiнi дамуына жмсауы, елiмiздi аз игерген, кейбiр олайсыз айматарына инвестиция тарту сияты масаттарда, салыты кей трiнен бтiндей босату олданылады. lскерлiк табысты белгiлi бiр трлерiне жеiлдетiлген салы жйесiн пайдалану, экономика мемлекеттiк реттеуден сараланып олданылатын жне те ыайлы дiс. Мысалы, мерзiмдi амортизациясы жеделдетiлген немесе дифференциялды салы млшерi салы тлеу мерзiмiн созу немесе кейiнге алдыру, салытардан еркiн резервтiк инвестициялы рi басадай орлар ру жне наты салы жеiлдiктерi мен проперенциялар сияты трлi экономикалы жне салы тегершiктерi жетерлiк. азастан экономикасыны тпелi кезеiнде салы жеiлдiктерi жаппай iскерлiктi бауырандырып, экономиканы басым салаларына iрi инвестициялар келуге септiгiн тигiзедi. Алайда, азiр отанды экономика зiнi рлеу белесiне ктерiле бастаанда мндай салы жеiлдiктерiнi саталып алуы мемлекет пен инвестор арасындаы мдделiк арым-атынаса з салынын тигiзуде. Нтижесiнде бюджетке ндiрiс клемiнi лаюына атысты- салытан бюджетке тсетiн тсiмдер елеусiз, салы салмаыны коэффициентi серсiз алуында. Кейiнгi кезде салы жеiлдiктерiнен салы кеiстiгiнде елеулi арама-айшылытар туып, салыты мiр жргiзуiне кесiрiн тигiзуде. Е бастысы ндiрiс саласына арамай салы тлеушiлердi барлыы за алдында те деген талапа салыты жеiлдiктi реттеу айшы келiп, экономиканы трлi салаларындаы ксiпорындарды алалауда.

Наты салаа салы жеiлдiгiн орнату тжiрибе крсетiп отырандай аморлы пен олдауды керемет бiр тиiмдi дiсi деуге келмейдi. Жеiлдiк берiлiп отыран ксiпорындар мен жеке тлалар жеiлдiк жрмейтiн экономикалы ызмет салаларындаы ксiпкерлiкпен айналысып жгендерге салы мiрiн прмендi олдануда иыншылы тудырады. Оны стiне жеiлдiктердi салы тлеуден б лтару шiн арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция трiнде жататын салы каникулыны лтты орды олдануда берекесiздiк тудырып, тбiнде кiрiстi жоалуына сотыратын халыаралы тжiрибе крсетiп отыр.

Бюджеттi кiрiс блiгiн 85-90% салытар мен салыты емес тсiмдер райды. Салы салудаы крделi жадайларды ескере келе, салы салуды жйелi жола ою алыптасан проблемаларды шешу шiн келесiдей шаралар сынылады:

- салы ызметiн ата баылауа алу;

- салы ызметкерлерiнi рамына тиiмдi згерiстер жасау, яни бiлiктi мамандарды саралап алып, оларды ешбiр аласыз жмыс iстеуiне моральдiк-материалды жадай жасау;

- салыты органдары салы тлеушiлерiмен интенсивтi байланыс орнату ажет, сондай—а салы тлеудегi ынталандыру шараларын олданан жн;

- е бастысы ауылшаруашылыы ндiрiстiк-нерксiп жне орта, кiшi ксiпкерлiкке барынша олайлы жадайлар туызу, мселен ауылшаруашылыын жола ою соласындаы салы тлеушiлерге белiглi бiр салы жеiлдiктерiн беру;

- Салы мдениетiн тзелдiру орын жедел iске осу керек. Ол шiн аартушылы, трбиелiк жне зерттеушiлiк баыттары жргiзiлуi ажет. Мнда трбиелеу шаралары балалар мен жас спiрiмдер арасында жргiзiледi. Шараларды мiндетi- жеткiншектердi келешекте салы тлеушi азастанны азаматы ретiнде леуметтiк масата бадар беру, сйтiп оларды ркениеттi оамда жмыс iстеуге даярлау. орды тзу масаты- азастана салы мдениетiн тзiлдiру процесiн белсендi трде ыпал ету.

орытынды

азастан Республикасыны дамуыны негiзгi принциптерiнi бiрi Р бюджет рылымын жетiлдiру. Яни, бюджет рылымындаы згерiстермен, кiрiс шыыс арасындаы айырмашылытарды ескере отырып, бюджет тапшылыына тиесiлi шаралар мен дiстер олдану.

ркениеттi iрi мемлекеттердi экономикалы даму дегейлерi оларды жан-жаты жетiлдiрiлген, тиянаты да, олданбалы салы задары жйесiне “кштi салы заы- кштi мемлекет” аидасына байланысты екенi белгiлi.

Елiмiз экономикалы дамуды нарыты баытына бет алан кезенен бастап-а Республика Президентi салы мселесiне лкен маыз берген едi. йткенi, брыны Кеестiк жоспарлы экономиканы салы жйесi нарыты атынастар задылытары талабынан шыа алмады. Бл зады да былыс. айта ру кезiнде салы жыл сайын, кейде халы шаруашылыындаы крделi дадарыстар мен р трлi леуметтiк орталарды ысымына байланысты, жылына бiрнеше реттен де згерiске шырап отырады. Трлерi кбейiп, млшерi, мерзiмi сан трлi былып, айшылытара тскен салы ережелерi салы тлеушiлердi де мддесiн ораудан алды.

1991 жылы елiмiз туелсiздiк алып, з алдына егемендi мемлекет болан жерде шыл мерзiм iшiнде дербес экономикалы реформалар жасау мiндетi алда трды. Сондай iрi згерiстер енгiзетiн экономиканы басты тармаыны бiрi- салы жйесi болып саналды. Осы масатта Салы кодексi дайындалып, абылданды. Мндай саяси-экономикалы мнi зор зады жатты жасап шыуа Мемлекеттi салы комитетiнi мамандары, за ызметкерлерi мен шетелдiк сарапшылар зор кш салды. Демек, бл за абылдаудан брын лкен сарапа тстi деген сз. Республикамызда Салы кодексi тыш рет абылданып отыр. Е бастысы, алдымызда лкен баыт бар, салы трлерi брыныдан да азайды. Салы кодексiн абылдаудаы басты масат – салы тлеушiлерге тсiп отыран ысымды тмендету, салы атынастарын реттеу, бюджеттi табысты блiмiн амтамасыз ету.рине, зады олдану барысында алашында кемшiлiктер болды. Дегенмен, бл за республикамызды салы ызметiнi халыаралы аидалара кшуiне негiзгi себеп болады деген сенiм бар. Халыаралы нтижелерге сйенсек, нарыты атынастара кшкен рбiр елде де осындай за абылданан. Бл- салы жйесiн жетiлдiрудi бiрден-бiр жолы.

Елiмiздi лемдiк аренаа танылып абырасы атайып келедi. Мемлекеттiгiн ныайтуда лкен шаруалар атарып та жатыр.

Ксiпкерлiк ызметпен айналысатын жеке тла лкен табыс табуа мтылатын болса, онда нерксiптi айта тлеуiн, ксiпорындар мен йымдарды, яни жмысшыларды табысынан бюджетке кiрiстi кбеюiн, салы клемiнi де наты згерiстерге шырап, лемдiк ауымдастыты дамыан мемлекеттерi мтылып отыран биiктерге жететiндiгiмiзге кмнiм жо. Шегерiстерге салы салу теориясыны фискальды маыздылыы кзарасынан арайтын болса, мынаны айтып ткен жн. Егер де ксiпкерлiк ызметпен айналысушы жеке тланы аржы шаруашылы ызметiнi нтижесi бойынша табысы болмаса да шыындары болады, яни мемлекетке рашанда неден салы алатыны белгiлi болады.

Дамыан елдердi салы саясатыны ерекшелiгi ксiпкерлiк ызметпен айналысушы тлаларды салы ставкаларын тмендету болып табылады. Егер салы ставкалары тмендетiлсе бюджетке тленетiн тсiмдердi бiразы азаяды, бiра салы салынатын базаны лаюына келiп сотырып, кейiннен тленетiн салы млшерi де кбейедi.

рине, мемлекет барысында бюджеттi кiрiс блiгiн кбейтуге тырысады. Ксiпкер де солай, ешкiм з еркiмен, з табысыны бiр блiгiн беруге лшынбайды. Мiне, сондытан да р елдi з салы кодексi бар. Олар р елдi экономикасыны аржы-несие саясатыны, трмыс-тiршiлiгiнi жадайына байланысты р-трлi болып келедi.

олданылан дебиеттер тізімі:

1. Салы кодексі 2001 жыл( 2007 жылы згертулер мен тлытыруларды оса аланда)

2. Аманбеков Б “Бюджет есептерi” азастан аражаты-1999 жыл. N8.

3. Амрекулов Н “аржы жйесiн йымдастыру жне бюджет жйесi” Т.Экономика –2004 жыл.Отстiк азастан облысыны жне азастан республикасыны статистикалы млiметтерi.

4. Бюджет жйесi туралы: азастан Респубикасыны Заы.-Алматы: Юрист, 2006.- 8 б.

5. Аблиакимов К Бюджет-1999. “Баа жне талдау” Іазхстанская правда 1998 жыл N12 .

6. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. Алматы 1998г. ТОО Баспа.

7.Юткина Налоги и налогооблажения. Учебник.- Москва: Инфра, 1999.-224с.

8.Бабкина С. Новая налоговая политика: Финансы Казакстана.- 1999-N6, с 20-22.

9. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2004ж, 1999ж N1-12

10. Аблиакимов К Бюджет-1999. “Баа жне талдау” Казхстанская правда 1998 жыл N12 .

11. Салы жинауда салыртты болмасын. І. Ашутов. аржы-аражат 1998/8.

12. Салыа салаутты кзарас керек Зерде N3 2004ж.

13.Жнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2005-1.

14.Жанибеков С. Бюджеттi орындалуын алай ктеру керек. азастан аржысы1999 жыл N8 .

15. Мемлекеттiк салы саясаты За газетi. 1999 жыл 3 желтосан.

16. Бюджетке жааша арау ажет. аржы-апарат.- N5- 03.2006

17. Салы жне бюджет саясаты азастан ХХI асыра жол 2004 ж. N2

18. Салы- халы несiбесi Еегемендi азастан, 2004ж.1 азан

19. Салы бюджеттi айнар кзi// За газетi 2004 жыл шiлде.

20. Облыс бюджетiнi басты баыты. Отстiк азастан N81.29.06.2006.

21. Бурабаева О. Б., Ермекбаев Б. Ж. Жергiлiктi салытар мен алымдар: Оу ралы. – Алматы 1998 .

22. Бурабаева О. Б., Ермекбаев Б. Ж. жергiлiктi салытар

23. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2004ж, 1999ж N1-12

24. Гражданский кодекс РК- Алматы- аржы-аражат.

25. Дуканич Л.В. Налоги и налогообложение Ростов-не-Дону Феникс 2006г.

26. Деловой мир Казахстана –2004г. N3,с 20-22.

27. Дамуды бiр кепiлi салы За жне заман 2004 ж. N4 47-51б.

Скачать архив с текстом документа