аза станда сырт ы экономикалы ызметті бас аруды йымдастыру

СОДЕРЖАНИЕ: 2. азастанда сырты экономикалы ызметті басаруды йымдастыру 2.1. Мемлекет дегейінде сырты экономикалы ызметті басару

2. азастанда сырты экономикалы ызметті басаруды йымдастыру

2.1. Мемлекет дегейінде сырты экономикалы ызметті басару

азастанда сырты экономикалы ызметті рефор­ма­лау 1981 жылдан басталды. Дл осы кезеде оларды сырт­ы нарыа з беттерімен шыуы, сырты эко­но­ми­ка­лы ызметке экономикалы ызыушы­лы­та­ры­ны артуы бой­ынша министрліктерді, ведомстволар­ды, ксіпорын­дар мен йымдарды ытарын ке­ей­туде алашы а­дам­дар жасалды.

Республиканы министрліктері мен ведомстволары жне аса ірі бірлестіктер мен ксіпорындар экспортты жоары сапалы німдермен маызды трде амтамасыз етуді жзеге асыра бастады. Сырты экономикалы ызмет саласындаы кілеттіктер мен ытар орталы органдардан алынып, жергілікті жерлерге кбірек осымша кілеттіктер беріле бастады.

1989 жылды суір айынан бастап барлы ксіп­орын­дар мен йымдара сырты нарыа з бетімен шыу жне коммерциялы ызметті жргізу ы берілуі нтижесінде, ксіпорындар, республикадаы сырты экономикалы ке­шен­ні басты буынына айналды. 1988-ші жылдан іс жзінде кез келген мемлекеттік жне кооперативтік ксіп­орындар сырты нарыа шыа алады. Дегенмен, экспорт-импорт операцияларын жзеге асыру негізінде валюталы з шыынын зі теу аидалары (принциптері) аланды.

Республикада сырты экономикалы ызметті дамы­ту­ды алашы стінен бастап СЭ-ті мемлекеттік реттеу жйесі белгіленген болатын, натысында:

- сырты экономикалы байланыса атысушы­лар­ды тіркелуі;

- мемлекеттік шекара арылы ткізілетін тауарлар мен баса да мліктер туралы млімдеу;

- лицензиялауды оса отырып, жалпы мемлекеттік маызы бар жекелеген тауарларды экспорт жне импорт тртібі жне т.б.

Дегенмен, барлы олданылан шаралар ксіпорын­дар­ды, кооперативтер мен йымдарды з бетімен сырт­ы нарыа шыудаы ммкіндіктерін тмендетуге келді. Сырты экономикалы байланыстарды (СЭБ) алашы кезден кімшілік дістермен басару, сіресе экспорт бой­ынша іс-имыл жасау, тікелей нім ндірушілер мен ызмет крсетушілерді экспорт-импорт операцияларын маызды трде шектеді, сондай-а оларды орталы­тан­ды­рыл­ан басару органдарына туелді етіп ойды.

азастанны егемендік алуымен республикадаы сырт­ы экономикалы ызметті тбегейлі демократия­лан­дыру, осы саладаы барлы меншік нысандарындаы, оны ішінде ттыну кооперацияларындаы ксіпорындарды дербестігін маызды трде кеейту бойынша шаралар іске асырылды.

азіргі уаытта азастан Республикасы Конститу­ци­я­­сыны ережелері негізінде азастандаы сырты эконо­ми­калы ызметті басару жйесін одан рі дамыту жал­ас­тырылуда. азастан Республикасыны кіметі аны­тай­тын тізім бойынша экспорта мемлекеттік монополия нім­­дерді жекелеген трлеріне ана белгіленеді.

Р Конституциясымен аралан, мемлекеттік билік ор­ган­дарыны жйесіне, билікті ш тармаы: за шыа­ру­шы, атарушы жне сот билігі кіреді.

йымдар мен ксіпорындар сырты нарыта жмыс іс­теу кезінде здерін ке трде крсете алуына мм­кін­дік­тері бар. Дегенмен, оларды дербестігі шексіз емес, олар ш билік тармаы мен жер-жердегі басару органдарыны ыпалды серінде болады. азастан Республикасындаы за билігі, екі палатадан тратын Р парламенті атынан ж­зеге асырылады.

азастан Республикасындаы жоары сот билігі Кон­сти­туциялы Кееспен, Жоары сотпен жне Жоары Т­ре­лік сотпен жзеге асырылады. Сот жйесіні негізгі та­ай­ындалуы сырты экономикалы ызмет аясындаы – отан­ды, сол сияты шетелдік ксіпорындар мен ксіп­кер­лер­­ді замен оралатын мдделерін жне ытарын арайды.

азіргі уаыттаы азастан Республикасындаы сырт­ы экономикалы ызмет пен оны басару за акті­ле­рімен реттеледі. За актілерімен атар Р Президентіні Жарлытары, Р кіметіні, яни атарушы билікті ау­лы­лары мен жарылары бірінші кезектегі маыза ие.

Сырты экономикалы ызметті басаруда аза­стан­да атарушы билік органдары маызды рл атарады:

1. Р сырты экономикалы байланыстар Министр­лігі мемлекеттік билікті жоары органдарыны шешім­де­рі­не сйкес, мемлекеттік сырты эконо­ми­калы саясатты жа­сау жне оны жзеге асырумен, СЭ-ті йлестіру жне рет­теумен айналысады.

Сырты экономикалы байланыстар министрлігі Р сырты сауда жне тлем баланстарына болжамдар жасау­ды зірлеуге, халыаралы экономикалы йымдар мен кіметаралы комиссияларды жмысына атысады, ха­лы­аралы шарттар жасау туралы сыныстар зірлейді ж­не Р кіметіні тапсыруы бойынша шарттар жасайды.

Сырты экономикалы байланыстар министрлігі (СЭБМ) сауда кілдіктеріні, сауда Кеесшілері аппарат­та­ры­ны жне азастан Республикасы елшіліктеріні сау­да-экономикалы мселелері бойынша атташесі ызметіне басшылыты жзеге асырады.

2. Сауда экономикасы министрлігі мемлекеттік эко­но­микалы саясатты жзеге асырады. Мдделі министр­лік­тер мен ведомстволарды атысуымен сырты экономика­лы саясатты алыптастыру, СЭБ-ті дамыту, экономика­лы байланыстар мселелері бойынша кіметаралы шарт­тар жасау бойынша сыныстарды зірлейді.

3. Р Мемлекеттік кеден комитеті (МКК) респ­уб­ли­ка­ны кеден саясатын жасау жне оны жзеге асыруа а­ты­насушы, сырты экономикалы ызмет аясындаы ор­та­лы ыорау органы болып саналады.

4. Р лтты банкі республиканы бас банкі болып саналады жне соны меншігінде болады. Ол мемлекеттік билікті басарушы жне атарушы органдарына туелсіз жне зіні ызметінде лтты банкі туралы Зады жне баса за актілерін басшылыа алады. Республика лтты банкі шетел валютасындаы кез келген операцияны ше­тел­де, сондай-а республиканы зінде жзеге асыруа ы бар.

5. Сырты істер министрлігі.

6. Р мемлекеттік салы ызметі.

7. Р білім жне ылым министрлігі жне атару билігіні баса министрліктері (мысалы, отын, энергетика, клік министрлігі жне т.б.).

2.2. Айматар дегейінде сырты экономикалы ызметті басару

азастанны мемлекеттік рылысыны жалпы а­и­даларына (принциптеріне) сйкес за актілері, Р Пре­зи­ден­тіні жарлытары мен кімдері, атарушы билік орган­да­рыны нормативтік актілері азастан Республикасыны бкіл аумаында белгіленген тртіпте олданылады. Осы­лар­ды барлыы, республика айматарыны шетелдегі мем­лекеттермен, оларды фирмаларымен сырты а­ты­нас­тар аясында ешандай ы жо дегенді білдірмейді.

Мселен, айматы билік органдарыны келісімінсіз, андай да бір айматы мдделерін озайтын, мемлекет­тік дегейде, сырты экономикалы ызметтер аясында ма­ыз­ды бір жаты шешімдер абылдау ммкін емес, йткені барлы салма пен ауырлы сол айматарды здеріне т­се­ді.

Енді, азастанны аса ірі нерксіпті айматарыны бірі – араанды облысыны сырты экономикалы ыз­ме­тін алай басару, алай йымдастыруа болатындыын арастырып крелік.

азастанны баса айматарындаы сияты, ара­ан­­ды облысында да билікті ш тармаы з билігін жр­гі­зе­ді. За билігі – билікті кілетті органы болып санала­тын, облысты маслихат; атарушы билік – облыс кім­ші­лі­гі, кімият, сот билігі соттар жйесі арылы таныс­ты­рыл­ан. Облыс орталыы – араанды аласы. алалы мсли­хат, ала кімшілігі, соттар билік жргізеді. Р Консти­ту­ция­сымен аныталатын здеріні кілеттіктері, баса за актілері шеберінде, айматы билікті рбір тарматары облыс аумаында орналасан сырты экономикалы бай­ла­ныс жасауа атысушыларды ызметін баылау мен бас­а­руды жзеге асырады.

Облыс кімшілігі мен оны халыаралы жне сырт­ы экономикалы байланыстар жніндегі рылымды б­ліміні облыс дегейінде сырты экономикалы ызметті жедел басарудаы маызы зор. Сырты экономикалы байланыстар жніндегі облыс кімшілігі бліміні негізгі ызметі:

- сырты экономикалы ызметті басым баыт­та­рын анытау жне облысты халыаралы бай­ла­ныс­тарын дамыту;

- шетел инвестицияларын тарту туралы мселелерді йлестіру, шетел капиталын атыстырумен ірі эко­но­микалы жобаларды жзеге асыруа баылау жа­сау;

- облысты экспортты леуетіне (потенциалына) талдау жасау, оны пайдалану бойынша сыныстар зірлеу, шетел делегацияларын абылдау, оларды облысты аралауын йымдастыру, халыаралы йымдармен мдени жне баса байланыстар орнату;

- облысты валюталы орына аржыларды тсуі мен оны жмсалуына, сырты экономикалы ыз­­­­­мет аясындаы задарды саталуына баылау жа­сау;

- облысты сырты экономикалы ызметіні мсе­лелері бойынша за актілеріні жобасын зірлеу, крмелер, семинарлар, таныстырулар, оу мен тжірибе-сынатардан туді йымдастыру;

- облыса берілген кілеттіктер шеберінде экспорт пен импортты квоталау мен лицензиялауды жзеге асыру;

- облыс аумаына шет ел капиталын атыстыратын инвестициялы жобалара сарапты баа беру;

- облыстаы сыртыэкономикалы ызмет пен ха­лы­аралы байланыстарды (кеестер, конферен­ци­я­лар, келіссздер, таныстырулар жне т.б.) бо­ла­ша жне аымдаы жоспарларын даярлау;

- облыс аумаында бірттас сырты экономикалы саясат жргізу масатында облысты алалары мен аудандарыны кімшіліктерімен сырты экономикалы ызметті йлестіру.

араанды облысындаы сырты экономикалы ыз­метті басару жніндегі бкіл жмыстар облысты мслихатпен, алалар кімшіліктерімен, араанды сауда-нерксіп палатасымен жне араанды кеден басар­ма­сы­мен, ірі банктермен, сондай-а баса да йымдармен тыыз байланыста жргізіледі.

2.3. Ксіпорындар дегейінде сырты экономикалы ызметті басаруды йымдастыру

азастан Республикасында олданылатын задара сйкес, ксіпорындар сырты нарытаы жмыстарыны формаларын, дістерін жне клемін з беттерімен аны­тау ына ие. Сырты экономикалы ызметті жеке-дара иемденуді жою (демонополиялау) жадайында, ксіп­орын­дар, республикадаы бкіл сырты экономикалы ке­ше­ні­ні дербес рекет етуші шаруашылы жргізу субъектісі бо­лып саналады.

Ксіпорындар дегейінде сырты экономикалы ыз­мет­ті йымдастыру формалары маызды шекте, олар ше­шуге тиісті міндеттермен жне масаттармен анаталады.

Сырты экономикалы байланыстар Министрлігіні мамандандырылан сырты сауда йымдары сырты эко­но­микалы ызметті басаруда айтарлытай тжірибе жи­на­таан.

Белгілі бір тауарлармен сауда жасауа маманданан фир­малар сырты сауда йымдарыны (СС) жетекші ­ры­лымды бірліктері болып саналады. Фирмаларды ди­рек­тор немесе оны орынбасары басарады.

Мамандандырылан фирмалар мен сырты сауда йымдарыны (СС) функционалды блімдері мен ызметтерін ш топа блуге болады:

1. Жоспарлауды жзеге асырушы топтарды блімдері:

а) жоспарлау-экономикалы блімі;

б) валюта-аржылы блімі;

в) клік блімі;

г) бухгалтерия.

2. Маркетингпен айналысатын топтарды блімдері:

а) конъюнктуралар жне баалар блімі;

б) жарнамалар жне крмелер блімі;

в) инженерлік-техникалы блім;

г) бірлескен ксіпорындар блімі;

д) техникалы ызмет крсету блімі.

3. Басару шешімдерін абылдау мен пайдалануды

ам­та­масыз етуші топтарды блімдері:

а) дамыту блімі;

б) АСУ, ВУ блімі;

в) шетел іс сапарлары блімі;

г) канцелярия, за, хаттама блімдері;

д) кімшілік-шаруашылы блімі.

А.М. Прибульский зіні ебегінде (А.М. Прибуль­ский, Стратегия и тактика ведения внешнеэкономической деятельности в условиях долговременного экономического кри­зиса в переходный период. Караганды, 1996) аза­стан­ны мнайхимия ксіпорындары шеберіндегі сырты эко­но­микалы ызметті жргізу тжірибесін жинатап о­рыт­ты. Жмыс ашы лемдік нары жадайында сырты эко­но­микалы ызметті жргізуді дстрлі сыни трыдан ба­а береді.

йткені, кптеген ксіпорындарда сырты экономи­калы ызмет блімдері лі рылмаан немесе жаа-жаа рылу стінде, ал азастанны мнайхимия нерксібі ксіпорындарыны сырты экономикалы ызметін (СЭ) йымдастыру тжірибесі наты мысалдар арылы іс жзінде ызыушылы туызып отыр.

1. 1. Х АЛЫАРАЛЫ ЭКОНОМИКАНЫ ПНІ ЖНЕ ДІСТЕМЕСІ .

Халыаралы экономика, микро-макроэкономика мен атар экономикалы теорияны рамдас блігі болып табылады.

Халыаралы экономика – лтты экономикаларды тауарларды халыаралы озалысы, ызмет крсету, ндіріс факторлары жне мемлекетті халыаралы экономикалы саясатын ру саласында арым-атынас задылытарын зерттейтін экономикалы теорияны бір блігі болып табылады.

Халыаралы экономиканы зерттеу пні дербес болып келіп, микро-макроэкономиканы зерттеу обьектілерінен згешеленеді.

Халыаралы экономика теориясыны обьектісі болып:

- Халыаралы масштабта шаруашылы мірді йымдастыру жйесі нарыыны дамуы жне ызмет ету задылытары.

- лемдік нарыта тауарлар мен ндіріс факторларына жиынты сраныс пен сынысты рылу задылытары.

- Сырты сауданы даму тенденциясы (арыны).

- Халыаралы экономиканы ызметін амтамасыз ететін халыаралы аражаттарды зерттеу.

- р трлі туелсіз мемлекеттер резиденттері мен келісетін келісім шарттар.

- Халыаралы экономиканы реттеуді институционалды рылымы.

Бірдей экономикалы былыстар мен процесстер ту орнына-лтты шаруашылы ішінде немесе халыаралы экономика саласында болуына байланысты з мазмнын згертеді. Халыаралы экономика саласындаы экономикалы атынастарды лтішілік атынастарды ерекшелігі, мынамен аныталады. Мемлекеттер з шекараларында тауарлар озалысы, ызметтер жне ндіріс факторларыны озалысына шектеу ояды. Сонымен атар олара тілдегі жне задаы айырмашылытар тежеу болады.

Ішкі жне сырты экономика арасында ерекшеліктер бар.

Халыаралы экономиканы рылымды теориясы, халыаралы микроэкономика мен халыаралы макроэкономикадан трады.

Халыаралы микроэкономика наты тауарлар озалысы мен оны халыаралы масштабта ндіру задылытарын ашады.

Халыаралы макроэкономика ашы экономикаларды модельдері мен, халыаралы валюталы жне тлем жйелеріні рылымы мен принциптерін зерттейді.

Халыаралы экономика теориясы абстракция жне моделирование дістерін олданады. Негізделген сараптау дістері кеінен олданылады: ызметті, графиктік жне шектік.

Методологиялы жоспарда халыаралы экономика толыымен, мемлекеттер арасындаы атынастарды экономикалы саласында орта микро жне макроэкономикалы аидаларды олданысы болып табылады.

1.2. ХАЛЫАРАЛЫ ЭКОНОМИКАНЫ БЕЛГІЛЕРІ МЕН МНІ .

Халыаралы экономиканы пайда болуыны себептері мен шарттары болып, халыаралы ебек блінісі болып табылады.

Халыаралы ебек блінісі, халыаралы нарыа шыу масатында ішкі ажеттіліктерден тыс ызметтермен тауарларды ндіруде з крінісін табады. Халыаралы ебек блінісіні негізгі трлері болып-блшектік (салалар арасында), бірлік (салалар ішінде), блшектік жне технологиялы.

Халыаралы ебек кооперациясы бл мемлекеттер арасында лкен экономикалы тиімділік пен ндірілген німдермен траты айырбас болып табылады. Халыаралы ебек блінісіні дамуыны маызды алышарттары болып, ндіріс факторларыны халыаралы блінісі табылады.

Халыаралы ебек блінісі жне таы баса факторлар негізінде халыаралы нары пайда болды.

лемдік нары - мемлекеттер арасында тауар-аша атынастарыны траты саласы. лемдік нары халыаралы экономикалы теорияны орталы санаты болып табылады. лемдік нары тауарларды мемлекет аралы айырбасыны саласы болып, ндіріске кімге жне анша ндіру керектігін крсетеді.

лемдік нарыты негізгі белгілері болып – халыаралы сауда, яни тауарлар мен ызметтерді ауысуы болып табылады.

лемдік нарытан да жоары нарыты экономиканы сатысы болып-лемдік шаруашылы болып табылады.

лемдік шаруашылы – ндірістік мобилді факторларымен зара байланыскан лем мемлекеттеріні лтты экономикаларыны жиынтыы болып табылады. лемдік шаруашылыты лемдік нарытан айырмашылыы, олар халыаралы тауарлар озалысынан емес, халыаралы ндіріс факторлар озалысынан крініс алады.

лемдік шаруашылы лемдік нарыты, ндіріс факторларыны халыаралы мобилдігімен аныталатын жаа нышандармен толытырады.

ХХ асырды екінші жартысында лемдік шаруашылыта, басару жне баылауды орта механизмдеріні рылуына кеп соатын тенденциялар пайда болды. Фирмалар біртіндеп транслтты корпорациялара сті. лемдік экономикалы дамуды баылайтын аржылы йымдармен мемлекетаралы жйелер пайда болды. Халыаралы сауданы есеп айырысу ралдары болып табылан, несие, аржы, валюталы жйелер дербес экономикалы кшке айналды.

Бны барлыы нарыты экономиканы лемдік шаруашылы сапасынан, жаа жоары дегей-халыаралы жадайа ауысуына кеп соты. Негізінде, азіргі экономика халыаралы болып табылады жне р мемлекеттерде ндіріс факторларымен ртрлі амтамасыз ету жадайымен негізделеді.

Халыаралы экономиканы нышандары болып:

1. Халыаралы сауда трінде халыаралы тауарлармен айырбасты дамыан саласы;

2. Технология, ебек кшін, капиталды кіргізу, шыару трінде халыаралы ндіріс факторларыны озалысыны дамыан саласы;

3. Транслтты корпорация шегінде ндірісті халыаралы формалары;

4. ндіріс факторларын озалысы жне тауарларды халыаралы озалысына ызмет крсетумен байланыспаан, дербес халыаралы аржылы жйе;

5. Экономиканы халыаралы реттеуді мемлекетаралы жне мемлекет стілік тетіктер жйесі;

6. Ашы экономика аидаларынан шыатын мемлекеттерді экономикалы саясаты;

Халыаралы экономика, халыаралы экономикалы атынастарды наты формаларында з крінісін табады. Олара: халыаралы сауда (ызметтер мен тауарлар) ндіріс факторларыны Халыаралы озалысы (капитал, жмыс кші, технология) аржылы ралдармен халыаралы сауда, халыаралы есеп айырысулар жатады.

2.1. Халыаралы сауданы классикалы теориясы.

Халыаралы сауданы классикалы теориясы йгілі аылшын экономистары А.Смит пен Д.Рикардомен сынылан. А.Смит зіні «Халыты байлыыны табиаты мен себебін зерттеу» 1746 ж атты ебегінде, халыаралы сауданы дамуын абсолютті шыындарды ртрлігімен негіздейді жне одан шыатыны, тауарды шыындары абсолютті аз елдерден импорттап, ал шыындары аз тауарларды экспорттау ажет. Смит елдерді халыаралы сауданы дамытуа мдделі екенін крсетті, йткені оларды экспортер немесе импортер болатынынан туелсіз олар жеіп отырды.

Егерде баса елге, араанда бір тауарды белгілі бір шыын бірлігінде кп ндіре алатын болса, онда ол ел абсолютті артышылыа ие.

Мндай абсолютті артышылытар наты факторлардан тууы ммкін-ерекше климатты жадай немесе табии ресурстарды болуы. Табии артышылытар ауыл шаруашылыы мен кен ндіру ндірісінде маызды роль атарады.

Елдер арасында сауда атынастарын орнатаннан кейін сырты сауда аымдарыны баыты ндіріс шыындарыны атынастарыны айырмасымен баытталады.

А.Смит кзарасы кейіннен Д.Рикардомен толытырылып, дамытылды. Ол салыстырмалы шыындар теориясын алыптастырды. Бл теорияа сйкес, егерде елді абсолютті артышылыы болмаса да, сауда 2 елге де табыс келеді. Салыстырмалы шыындар теориясында балама баа немесе орнын басу шыыны тсінігі олданылады.

Бл тсінік ндіріске жмсалан жмыс уаытыны саны арылы ішкі нарытаы екі тауарлы бірлікті баасын арапайым салыстырумен тсіндіріледі.

Орнын басу шыыны тсінігі мазмны бойынша балама бааа эквивалентті.

Балама баа-баса тауар бірлігін шыаруа ажетті жмыс уаытымен рнектелген бір тауар бірлігін шыаруа ажетті жмыс уаыты.

2.2. ндірісті балама шыындар теориясы.

азіргі батысты экономистер Д.Рикардоны салыстырмалы артышылытар теориясын дамытып балама шыындар моделіне модификациялады. Оны авторы Г.Хаберлер. Г.Хаберлер екі тауар шыарылатын екі ел экономикасын сараптайды. Д.Рикардоны теориясынан айырмашылыы екі тауарды ндіруге барлы ресурстарды жне е жасы технологияны олданандаы ндірістік ммкіндіктерді р елге исыын трызан, бл оларды наты ара-атынастарын крсетеді.

Тауарды балама шыыны аз ел оны ндірісінде жне экспортта салыстырмалы артышылыа ие.

2.3. Хекшер-Олинни халыаралы сауда теориясы.

ХIX асыр кезінде нны ебектік теориясы бірте-бірте ндірісті факторлар теориясыны трлі нсаларымен ыыстырылды. Неоклассик экономистер халыаралы сауданы ндірістін факторлар теориясы арылы тсіндіре бастады.

ндірісті факторлар ара-атынысы теориясы кптеген жорамалдара негізделген. Олар:

1. екі ел;

2. екі тауар, бірі ебекті кп ажет етеді, ал бірі капиталды кп ажет етеді;

3. ндірісті екі факторы ( ебек жне капитал)

4. р ел трлі дегейде ндіріс факторларымен лестірілген;

5. екі ел де бірдей технология;

Осылайша факторлар ара-атынас теориясыны маызды жорамалдары болып, жеке тауарларды трлі факторинтенсивтілігі мен жне елдердегі трлі фактортолытылы .

Факторинтенсивтілік – белгілі тауарды жасау шін ндірісті салыстырмалы шыындар факторыны крсеткіш.

Фактортолытылы - елді ндіріс факторларымен салыстырмалы амтамасыз етілуін анытайтын крсеткіш.

Трлі салыстырмалы ндіріс факторларымен амтамасыз етілу теориясы халыаралы сауданы негізі ретінде Хекшер-Олин теоремасы трінде берілген.

Хекшер-Олинні теориясына сйкес р ел ндіріс шін ажетті салыстырмалы арты ндіріс факторлары бар факторинтенсивті тауарды экспорттайды, ал ндіріс шін ндіріс факторлары жетіспейтін тауарларды импорттайды.Осылайша жасырын трде арты ндіріс факторлары экспорттылы, дефицит ндіріс факторлары импортталады. Біра та осы кезде назар аударатыны, ал елдері факторларды саны емес, ал оны фактор мен салыстырмалы амтамасыз етілуі.

Хекшер-Олин Самуэльсонны теоремасы бл Хекшер-Олин теоремасы негізінде Самуэльсонмен шыарылан ндіріс факторларын бааа теестіру теоремасы.

Теореманы мазмны- халыаралы сауда зара саудаласатын елдерде бірдей ндіріс факторларына деген абсолютті жне салыстырмалы бааны теестіруге келеді. Теорияа сйкес барлы сатушы елдерде бірыай білікті жне ндірістік ебекке жалаы млшері, сонымен атар, бірдей ндірістік пен бірдей туекел дрежесі бар капитал млшері де бірдей болу ажет.

Тауарлар мен ндіріс факторларына деген бааны толы теестіру халыаралы сауданы тоталуына келетіні теориялы рсат етілген.

Біра та наты лемде ндіріс факторларыны баасы балансталмаан. Елдер арасында ебек аы дегейімен баса факторлы баалауда маызды айырмашылытар бар. Оны негізгі себебі болып Хекшер-Олин теориясы негізіндегі жорамалдар табылады.

2.4. Леонтьев Парадоксы.

Хекшер-Олин теориясыны негізгі орытындылары эмпирикалы тексеріске душар болды. Статистикалы деректер Хекшер-Олинні теориясын даттады. йгілі зерттеу 1977ж американ экономисті Леонтьевпен жргізіледі. Оны есептеуі бойынша американды экспортта салыстырмалы трде ебекті кп ажет ететін тауарлар кп, ал импорт рамында капиталды кп ажет ететін тауарлар. Оны зерттеулеріні нтижесі халыаралы сауданы неоклассикалы тсінігін даттап, экономика ылымына «Леонтьев Парадоксы» атымен кірген.

Леонтьев Парадоксына сйкес ебекті толы елдер капиталды кп ажет ететін німді экспорттап, ал капитал толы елдер ебекті кп ажет ететін тауарды экспорттайды.

Леонтьев Парадоксы Хекшер-Олин теориясын тікелей олдануа маызды ескерту болып табылады жне осымша жадайларды есепке алуды ажет етеді. Олар:

- біліктілік бойынша ерекшеленетін жмыс кшіні ркелілігі, осы себеп бойынша ндірістік дамыан елдер экспортында салыстырмалы жоары білікті жмыс кшіні артытылыы крсетіледі, ал импортта салыстырмалы білікті емес жмыс кшіні жеткіліксіздігі крсетіледі. Бл уаытта дамуына елдер білікті емес жмыс кшін кп ажет ететін німді экспорттайды.

- бірлесуді ажеттілігі, сіресе табии ресурстарды ндіру саласыны лкен капитал млшерлерімен бірлесу, сондытан кптеген дамушы елдерде бай табии ресурстары мен экспорттау капиталды кп ажет етеді, бірата капитал бл елдерде мол ндіріс факторлары болып табылмайды. Бл АШ-ты шикізатты импорттай отырып, капиталды кп ажет ететін тауарды импорттайды.

- импортты шектейтін жне ндірісті ынталандырумен ндірісті дефицит факторларын олданатын сала німін экспорттайтын халыаралы саудаа сырты сауда саясатыны сер етуі.

2.5. Халыаралы сауданы балама теориялары.

Халыаралы сауда балама теорияларыны е йгілісі болып технологиялы зіліс моделі табылады. Осы теория бойынша елдер тек ндірістік ресурстарды бар болуымен ана ерекшеленеді, сонымен атар техникалы даму дегейіменде ерекшеленеді.

Бл модельді негізгі алаш рет 1961 ж аылшын экономисті М.Познерді ебегінде салынды. Оны концепциясына сйкес елдер арасындаы сауда бір сауда елінде пайда болан технологиялы згерістерден тууы ммкін.

Нтижесінде техникалы жаалыы бар немесе жо елдер арасында технологиялы зіліс пайда болады. Сол зілісті алдын аланша елдер арасындаы сауда жаласа береді.

Масштаб эффект теориясы. 80жылдарды басында П,Крюгман, К.Ланкастер Халыаралы саудаа классикалыа балама ретінде масштаб эффектісі негізінде тсініктеме сынды. Бл теорияа сйкес елдерге зара саудаласан пайдалы, егерде жалпы ндіріс эффектісі бар болса.Ал ол тменгі шыынмен нім шыаруа, сйкесінше тмен баамен, ммкіндік береді.

Масштаб эффект теориясы сауданы жалпы тауар айналымда лес салмаы сіп келе жаткан сас тауарлар мен негіздейді, елдер арасындаы сауданы шамамен бірдей лестірілген ндіріс факторлармен тсіндіреді, жетілдірілмеген бсеке нарыын сынады.

“німні мірлік циклі” теориясы 1966 ж Вернонмен жасалды. Онда лемдік сауданы дамуын дайын німдермен оларды мірлік кезедері негізінде тсіндіруге тырысан. Бл теорияа сйкес, рбір жаа нім зіне 4 кезеді осатын німні мірлік циклынан теді. Олар: енгізу, кеейту, жетілу, ескіру.

Салаішілік мамандану теориясы. Бэл Баласспен жасалан жне интеграциялы бірлестік негізінде дамыан елдер бір-бірімен бір саланы дифференцияланан тауарларды сату жадайын тсіндіреді. Мысалы: неміс автомобильдері шетелге сатылып, оны орнына япониялытар сатылып алынады.

Салаішілік сауда - елдер арасындаы бір саланы дифференциялы тауарлармен айырбас. Оны келесі себептерімен тсіндіруге болады:1) бір тауар тобыны шегінде лкен тадауда ажет ететін ттынушыларды трлі тадауыны болуы; 2) елдер клемді нарыы бар ндіріс тауарларын экспорттайды; 3) масштаб эффектісі; Салаішілік сауда бірдей немесе те сас факторлар мен амтамасыз ету жадайында дамиды, тауарларды дифференциясы крсетіледі, экономикалы масштабтылыы теориясымен тсіндіріледі, ндірісті барлы факторлары бойынша кірісті суіне келеді. Бір-бірімен басымды дамыан елдер саудаласады, сауда да басымды блімдер мен тауарлы компоненттер жне дифференциалданан тауарлар.

Столпер Самуэльсон теорисы. Столпер-Самуэльсон теориясны мні - Халыаралы сауда баасы сіп жатан тауар ндірісі шін салыстырмалы ен интенсивті олданылатын факторды баасыны суіне жне баасы тсіп жатан тауар ндірісі шін салыстырмалы е интенсивті олданылатын фактор ба а сыны тсуіне келеді. Теория келесі алы шарттара негізделеді: ел екі ндіріс факторын олдана отырып екі тауар шыарады; бірде-бір тауар баса бір ндіріс шін олданылмайды; абсолюттік бсеке бар;факторлар сынысы тапсырылан: 1-ші тауар ебекті кп ажет етеді, ал 2-ші тауарды ндіргенде жер кп олданылады;екі факторда секторлар арасында еркін озалады, біра елдер арасында.

2.6. Майкл Портер бсекелестік артышылы теориясы.

М.Портер ойы бойынша салыстырмалы артышылы теориясы ртрлі елдерд і экономикасыны масштабтылыын, трмыс нарытары бойынша тауарлар дифференциясын ескермейді;сонымен атар барлы жерде ндіріс технологиясын бірдей дейді жне біл і кт і жмыс кші мен капитал сияты факторларды орын ауыстыруын жоа шыарады дейді.

М.Портерді ойынша халыкаралы сауданы жаа теориясы бсекені-динамикалы жне даму процесінен шыу керек. Халыаралы сауда сферасында елдер бсекелеспейді, керісінше, белгілі инновациялы ммкіндіктері бар фирмалар бсекелеседі.

лемдік нарыта жеіске жету шін елді бсекелестік артышылытарымен фирманы дрыс тадалан бсекелік стратегиясыны бірлестіру ажет. М.Портер елді бсекелестік артышылытарыны 4 детерминанттын бліп крсетеді:

1. Елді ндіріс факторларымен амтамасыз етілуі.

2. Масштаб эффектісін олдануа ммкіндік беретін, берілген саланы німіне ішкі сраныс параметрлері.

3. Елде бсеке абілетті жабдытаушы саланы жне лтты бсеке абілетті салаларды кластерин алыптастыру мен технология жне сервис маркетингі салаларында зара атынас шін зара толытырушы нім шыаратын салаларды болуы;

4. Стратегияны, рылымыны жне бсеке фирмалар мен ішкі нары бсекесіні сипатыны лтты ерекшеліктері.

5. Бсеке артышылыыны 4 детерминанты лтты «ромбты» райды. лтты «ромб» – зара кшейіп отыратын компоненттер жйесі жне рбір детерминант басаларына сер етеді.

§ 2. ХАЛЫАРАЛЫ САУДА ТЕОРИЯСЫНДАЫ НЕГІЗГІ КОНЦЕПЦИЯЛАР, ОЛАРДЫ ЭВОЛЮЦИЯСЫ.

ЖОСПАР.

2.1. Халыаралы сауданы классикалы теориясы.

2.2. ндірісті балама шыындар теориясы.

2.3. Хекшер-Олинні халыаралы сауда теориясы.

2.4. Леонтьев парадоксы.

2.5. Халыаралы сауданы балама теориясы.

2.6. Майкл Портерді бсекелестік артышылы теориясы.

СЕМИНАР ЖОСПАРЫ.

1-с аба .

1. Халыаралы сауданы меркантилистік теориясы.

2. Абсолюттік артышылы теориясы.

3. Салыстырмалы артышылы теориясы.

2-саба .

1. Хекшер-Олин теориясы.

2. Хекшер-Самуэльсен теориясы.

3. ндіріс факторларынын сйкес келу теориясын тестілеу. Леонтьев парадоксы.

3-саба .

1. Технологиялы зіліс моделі.

2. Тауарды мірлік цикл теориясы.

3. Масштаб эффект теориясы.

4-саба .

1. Салаішілік мамандану тоериясы.

2. Столпер-Самуэльсон теориясы.

3. М .Портерді бсекелестік артышылы теориясы. Детерминанттар жне бсекелесті артышылы динамикасы.

§ 2. ХАЛЫАРАЛЫ САУДА ТЕОРИЯСЫНДАЫ НЕГІЗГІ КОНЦЕПЦИЯЛАР, ОЛАРДЫ ЭВОЛЮЦИЯСЫ.

ЖОСПАР.

2.1. Халыаралы сауданы классикалы теориясы.

2.2. ндірісті балама шыындар теориясы.

2.3. Хекшер-Олинні халыаралы сауда теориясы.

2.4. Леонтьев парадоксы.

2.5. Халыаралы сауданы балама теориясы.

2.6. Майкл Портерді бсекелестік артышылы теориясы.

СЕМИНАР ЖОСПАРЫ.

1-с аба .

1. Халыаралы сауданы меркантилистік теориясы.

2. Абсолюттік артышылы теориясы.

3. Салыстырмалы артышылы теориясы.

2-саба .

1. Хекшер-Олин теориясы.

2. Хекшер-Самуэльсен теориясы.

3. ндіріс факторларынын сйкес келу теориясын тестілеу. Леонтьев парадоксы.

3-саба .

1. Технологиялы зіліс моделі.

2. Тауарды мірлік цикл теориясы.

3. Масштаб эффект теориясы.

4-саба .

1. Салаішілік мамандану тоериясы.

2. Столпер-Самуэльсон теориясы.

3. М .Портерді бсекелестік артышылы теориясы. Детерминанттар жне бсекелесті артышылы динамикасы.

лемдік экономиканы жаа рдістері

Сарапшыларды болжамы бойынша 2005 жылдан 2030 жыла дейін лемдік экономика клемі 35 трлн. АШ долларынан 72 тлрн. доллара дейін седі. Ал енді ршіл нса бойынша 2020 жыла дейін-а ол 100 трлн. доллара жетеді. АШ-таы жоары арын, ытайды серпінді суі лемдік ІЖ-ні соы 30 жыл бойы байалмаан жеделдікпен артуына жол ашты. Бл елдер осынау аса маызды крсеткішті 40% сімін амтамасыз етті. 2020 жыла дейінгі кезеге жалпы лемдік сімні жартысынан астамын американ, ытай жне нді экономикалары амтамасыз етеді.

лемні аса ірі экономикалары

(халыты сатып алу абілеті бойынша)

АШ 12457 1 28830 2

ытай 8200 2 29590 1

Жапония 4008 3 6795 4

ндістан 3718 4 13363 3

Германия 2426 5 4857 5

лыбри- 1962 6 4189 6

тания

Франция 1905 7 3831 7

Бразилия 1636 8 3823 8

Италия 1630 9 2884 10

Ресей 1542 10 3793 9

Дерек кз: Economіst Іntellіgence Unіt.

ХХІ асырда лемдік экономикада АШ-пен атар жаандануа, ірленуге, сауданы ырытандыруа белсене осылан Азия елдері “леует кіндіктеріне” айналады деп болжануда. Оларды маызы артуын аса ірі шетелдік компанияларды ндірістік уаттарын осы рлыа ауыстыруы, инвестициялау клеміні лаюы, лтты экономикаларда жеткілікті дамымаан салалар мен ндірістерде бірлескен ксіпорындарды рылуы крсетіп отыр.

ол жеткізілген даму арынына негізделген болжамдар бойынша, 2050 жыла арай алты лемдік жетекші экономикалар клубына АШ жне Жапониямен атар ытай, ндістан, Ресей жне Бразилия кіреді. ХВ, Бкіл лемдік банк, Орталы барлау басармасыны мліметтері бойынша азастан ішкі лтты німні, ішкі жалпы німні клемі жнінен 2004 жылы лемде 55-ші орында болды. 2007 жылы шешуші макроэконо­ми­ка­лы крсеткіш 11 трлн. 880 млрд. теге (99 млрд. доллар) дегейінде болжанып отыр. Бл крсеткіш 2015 жылы 3,5 есе лайып, республиканы санаттар туралы лемдік табельдегі рейтингіне 27-ші орынды амтамасыз етеді.

EІU сарапшыларыны пікірі бойынша, алдаы 15 жылда жаанды экономикалы суді негізгі факторы ебек німділігіні артуы болады. 2005 жылы 10,1 трлн. долларлы шепті есерген тауарларды лемдік саудасы жне 2,4 трлн. доллар болан ызметтерді коммерциялы экспорты 2030 жыла арай 27 трлн. доллара дейін седі деп кзделуде. 2006 жылы лемдік ІЖ-дегі оны лесі алаш рет 30%-ды белестен асып тсті, яни лемдегі рбір шінші нім шетелге жолданан. 42,7% жаанды тауар экспорты дамушы елдерді лесіне келеді. лемдік экономиканы суіне Шыыс Азиядаы, ндістандаы, Ресей мен Бразилиядаы ттыну сранысыны жедел суі жрдем­десуде. 2020 жыла арай ытайлы ттыну рыногы ш есе сіп, клемі жаынан аме­рикалы рынокпен тееседі. Азия континентінде ол лемдегі е лкен рынока айналады.

ХР-ды лемдік саудадаы 2005 жылы лесі 11%-ды рап, 1,42 трлн. доллара жетті, ал АШ-та – 2,9 трлн. Еуропа мен Азия арасындаы жыл сайын­ы сауда 600 млрд. доллара дейін сті.

Дамыан елдерге дамушы экономи­калардан деуші нерксіп німдерін экспорттау соы 20 жылда ш есе артып, лемдік жеткізілімдерді 40 пайызын раан. 2030 жыла арай бл крсеткіш 65 пайыза дейін лаяды деп ктілуде.

Дамушы елдер шикізат шылауы рлінен арылып, индустриялы елдерге, ал дамыан елдер инновациялы, постиндустриялы елдерге айналуда.

лемдік экономикада транслтты корпорацияларды рлі суде, олар 62 млн. адам жмыс істеп, жыл сайын 4 трлн. доллар экпортты нім клемін, яни лемдегі клемні 40 пайызын шыаратын 77 мы туындатушы компа­нияны, 770 мы шетелдік филиалдарды амтиды. 2000 жылы 100 е ірі эконо­микаларды тізімінде 51 орынды транс­лтты корпорациялар алса, 49 орын ана мемлекеттерді лесіне тиген. Жаан­дануды азіргі кезеінде транслтты корпорациялар шін ндірістік опера­цияларды, интеллектуалды кш-уат пен негізгі бизнеске баылауды суші ірлерге кшіру тн болып отыр.

азастанда шетелдік капиталды атысуымен, транслтты корпорация­ларды оса аланда, 7 мынан астам ксіпорын жмыс істейді. Блар – “Шев­рон”, Аджип, Миттал Стил, “Лукойл”, “LG”, “Филип Моррис”, “Гленкор” жне басалары. Оларда жмыс істейтін адамдар саны 357 мынан асты. ндірген німдеріні клемі 2004 жылы 18,4 млрд. доллар болан.

лемдік экономикада рылымды згерістер жаласып жатыр. Бл трыда ызмет крсету саласы алда келеді. Дамы­ан елдерде 70-80 пайыза дейін жеткен оны лесі лая тсуде. Іскерлік ызмет крсету секторы сіп келеді. 2010 жыла арай іскерлік ызмет крсету аутсор­сингіні лемдік рыногыны жиынты клемі 110 млрд. долларды райды. ндістан осы клемні жартысынан астамын амтамасыз етеді. Басарудаы консалтингтен тсетін табыс 100 млрд. доллара дейін седі.

Дамыан елдердегі ауыл шаруашы­лыыны лесі ІЖ-ні 3,8 пайыза жуыын (АШ-та – 1,8%), нерксіпті лесі 26 пайызды райды. азастанда ауыл шаруашылыыны лесі – 8,3%, нерксіптікі – 30,7%. Жаандану жадайында бл салалар дамушы елдерде шикізат кздеріне жаындай тседі. ндістанда ауыл шаруашылыыны лесі 24,9% болса, ытайда ол – 15,9%.

Отын шикізатыны жне ндіруші нерксіптегі баса німдерді лемдік саудадаы лес салмаы 16 пайыза дейін ссе, ауыл шаруашылыыныкі 9 пайыза дейін тмендеген.

Мегарыноктар

лемдік рынокты аса ірі сегментте­рінде серпінді згерістер жріп жатыр. Оларды бірін толымды ету жаа сектор­ларды йымдасуын туындатуда. Басым сегменттер атарында ауырт дамып келе жатан жылжымайтын млік рыногын атауа болады. Соы бес жылда дамыан елдерде трын йді ны 30 трлн. дол­лардан 70 трлн. доллара дейін лайан. 2007 жылы инвестициялы рынокты клемі 681 млрд. долларды райды.

1990 жылдан бастап апаратты-коммуникациялы технологиялар (АКТ) саласында сауданы жоары арынмен суі байалып отыр, ол лемдік эконо­мика серпінділігінен 2 есе асып тсті. Апаратты-коммуникациялы ызмет крсету рыногы 2004 жылы 2,2 трлн. доллардан арты болды. Бадарламалы амтамасыз ету (Б) мен АКТ ызметіні лемдік саудасында Ирландия мен АШ басым тсіп отыр. Мселен, Ирландияны компьютерлік жне апаратты ызмет крсету экспорты 2002 жылы 10,4 млрд. долларды, АШ-ты лесі 6,9 млрд. долларды рады.

Болжамдар бойынша 1,8 трлн. дол­ларды райтын химия німдері лемдік рыногыны клемі 2010 жыла арай 2,4 трлн. доллара жетеді. Батыс Еуропа мен Солтстік Америка химия німдеріні аса ірі ттынушылары жне ндірушілері болып алады. шінші орына ытай шыады. Б мліметтері бойынша лем­де жыл сайын 80 мыа жуы трлі химикаттар ндірілсе, 1,5 мы жаа трлері шыарылады. Химия талшытарын шыару 35,6 млн. тоннадан асып тсті.

Мнайды жоары баасы оны сату клемін 1,7 трлн. доллара дейін жоары­латты. Болжанып отыран бааны 100 доллар/баррельге дейін суі жне оны лемдік ттынушыларыны кбеюі сатуды 2 трлн. доллара дейін жеткізбек. Мнай-газ рыногыны клемі 2,37 трлн. доллара жетті. Онда Ресей, Сауд Арабиясы, АШ алда келеді.

лемдік уе клігі аралас салалармен бірлесіп, ызметтер мен тауарлар ндіруді 1,4 трлн. доллара дейін амтамасыз етеді, соны ішінде жолаушылар тасымалы 326 млрд., жк тасымалы 50 млрд. доллара жетті. 2005 жылы 2 млрд. жолаушы тасы­мал­данан. Олар халыаралы туризмні негізін рап отыр.

2004 жылы “Эйр Астана” лемдегі 225 жетекші авиакомпаниялар рейтингінде жолаушы айналымы бойынша 189-шы орында болды. 2006 жылы авиакомпа­нияны жолаушы айналымы 3,29 млрд. жолаушы/км рады.

Есептеулер бойынша, жеіл автомо­бильдерді лемдік ндірісі 2005 жылы 56,6 млн. бірліктен 2010 жыла 63,3-68,9 млн. бірлікке дейін седі, соны ішінде АШ-та – 12,7 млн., Жапонияда – 9,9, ытайда – 6,48, ГФР-да – 5,3 млн. болма. Жалпы сату сомасы 1,2 трлн. доллардан асып тседі деп ктілуде. 2004 жылы жеіл автомобильдер паркі АШ-та 240 млн. данадан, ЕО-да – 206, ытайда – 32, Ресейде – 27,2, Тркияда – 11,6, азастанда – 1,2 млн. данадан асан. Мотоциклдерді лемдік ндірісі 39 млн. данаа дейін сті.

580 компаниясы жне 51 зауыты бар жапонды “Тойота” 2005 жылы з мшинелерін 170 елде сатуды 190,3 млрд. доллара дейін жеткізген, америкалы “Ford Motor Company” айналымы 177,1 млрд. доллар болса, еуропалы транслт­ты “DaіmlerChrysler” компаниясы 149,8 млрд. доллара жеткізген.

азастанда барлы дерлік лемдік маркаларды жолаушылар автомши­нелерін сату 2000 жылы 9,07 млрд. теге­ден 2004 жылы 68 млрд. тегеге дейін сті. Сол секілді пайдаланылан авто­мшинелер мен оларды осалы блшектерін сату да лайды. азастан автомобильдер сатуды клемі бойынша ТМД-да екінші орына шыты. “БипекАвто” ЖШС-да 2006 жылы 2,5 мы Нива жне 1,5 мы Skoda автомобильдері растырылды. Бізді еліміз автомобильдер шыаруды жне растыруды жзеге асыратын 58-ші мемлекетке айналды. Бл крсеткіш бойынша лемде 48-ші орын алады, 2007 жылы 45-ші орына шыады деп ктілуде.

Алкогольді ішімдіктер сатуды лемдік клемі 701 млрд. долларды райды, соны ішінде 331 млрд. – сыра, 270 млрд. – лдеайда кшті ішімдіктер, 100 млрд. доллар – шарапты лесіне тиеді. Жиырма жылдан бері сыра ндірісі мен ттынуы здіксіз сіп келеді. Оны ішу жнінен ытай, шарап бойынша – Еуропа, аратан Ресей алда келеді. азастанда 2004 жылы 404 млн. доллардан асан жалпы сату клеміні 74,5 пайызы сыраны, 13 пайызы араты, 11 пайызы шарапты лесіне тиесілі. 2006 жылы 486,4 млн. литр алкоголь німдері ндірілген.

Кейбір баалаулар бойынша фармацев­тік рынокты клемі 2006 жылы 640-650 млрд. доллара жеткен. Фармацевтикалы препараттар сатуды 43 пайызы АШ-ты лесіне келеді. Мндай німдерді азастанда сату клемі 2000 жылы 109 млн. доллардан 2004 жылы 188,6 млн. доллара жетті. Дрі-дрмектерді ндіру 2006 жылы екі еседен астама лайып, 53,5 млн. доллар болды.

Шетелдік туристер саны 2004 жылы 808 млн. адамнан асып тсті. Баалаулар бойынша бл ызметтерді крсетуден тсетін табыстар 592 млрд. долларды рады. Туризмні лемдік индустрия­сына 100 млн. адам тартылан.

100 аса ірі рылыс компаниясыны жиынты айналымы 2004 жылы 579 млрд. доллара жетті. Жетекші инженер-рылыс фирмалары абылдаан шетелдік тапсырыстарды ны 2003 жылы 127,8 млрд. долларды раса, рылыс рал-жабдытарыны рыногы 65,8 млрд. доллара дейін скен. рылыс – аза­стан экономикасыны жедел даму стін­дегі саласы. 2006 жылы рылыс жмыс­тарыны клемі 8,2 млрд. доллардан асып тсті.

Болат шыару рыногы 400 млрд. доллара жетеді. Бл німні халаралы саудасы ытай экспортыны суіне байланысты иыншылы кешеді. азастан лемде болат балыту жнінен 28-ші орын алады.

Клік-логистика ызметіні лемдік экспорты 350 млрд. доллара дейін сті. Авиация техникасын сату рыногында ша жасаушы “Боинг” жне “Аэрбус” компанияларыны арасындаы бсеке шиеленісе тсті. АШ-ты жетекші авиакомпанияларыны з німдерін сату клемі 253,1 млрд. доллара жетті.

Жиаз шыару 2004 жылы 218,5 млрд. еуроа дейін лайды. Мндай лаю барлы рлытарда да жріп жатыр. Соны ішінде ытайда 19,4 млрд., Жапо­нияда 16,2 млрд. доллара дейін жетті.

Спорт тауарларыны дние жзіндегі рыногы 2006 жылы 175 млрд. доллара бааланды, бл 2000 жылыдан екі есе дерлік кп, ал 2015 жыла арай ол 240 млрд. доллар болады деп ктілуде. азастанда 2000-2004 жылдары спорт тауарларын сату екі еседен астама сіп, 8,66 млрд. тегеге дейін жетті.

Жаа экономика

лемдік саудада жаа, жоары техно­логияларды, ылымды кп ажет ететін тауарларды лесі сіп келеді. Апарат­ты-коммуникациялы техноло­гиялар жаа экономиканы негізгі мазмнына айналды. Бл индустрия жаанды сипат­а кшті. 2006 жылы цифрлы техноло­гияларды сату 2,6 трлн. еуро, соны ішінде байланыс ызметі 1 трлн. еуроа жетті, мны зі ауылшаруашылы нім­де­ріні, тоыма бйымдар мен киімдерді сауда клемінен асып тседі. АКТ-ны халыаралы саудасы 2003 жылы 933 млрд. доллара жетті. АКТ тауарларыны экспорты мен ызметі Экономикалы ынтыматасты жне даму йымы (ЭЫД) елдерінде 2002 жылы 614 млрд. доллардан асып тсті.

2005 жылы сатылан ялы телефондар саны 836 млн. дана болса, бл байланыс абоненттеріні жалпы саны 2 млрд. адамнан арты болды. Бл Жер шарыны рбір шінші трыны деген сз. 2006 жылы бл німді сату клемі 113,5 млрд. доллар, ялы байланыс ызметі 573 млрд. доллар болан. 2009 жылы ялы телефон­дарды лемдік рыногы 1086 млн. бірлікке, соны ішінде шінші кезе шыарылымы 615 млн. бірлігіне жетеді деп ктіліп отыр. Ал телефондарды сату 121 млрд. долларды рама. Осы німдер бойынша лемдік сауданы 50,2 пайызы “Nokіa” мен “Motorola” лесіне келмек.

азастанда ялы байланыс абонент­теріні саны 8,4 млн. адама жетті. Яни елді рбір екінші трыны алтафона ие. Бл ТМД-да Ресей мен Украинадан кейінгі шінші крсеткіш.

Дербес компьютерлерді сату 2006 жылы 234,5 млн. данаа дейін сті. Олар­ды лемдегі жалпы саны 1 млрд. данаа жетті. 2007 жылы дербес компьютерлерді сату 254 млн. данаа дейін сіп, сомасы 232 млрд. долларды рама. сіресе, портативтік компьютерлерді сату жедел суде, оларды клемі лемдік рынокты 31,4 пайызына жетті.

азастанда 2000-2004 жылдары компьютерлер мен бадарламалы амта­масыз етуді сату 2,4 млрд. тегеден 37,7 млрд. тегеге дейін, 15,7 есе скен. 2006 жылы елімізде 1,05 млн. дербес компьютер болан, мны зі жалпы лемдік дегейден 2,3 есе аз. Осы арын саталан жадайда компьютерлендіруді бл айырмашылыы 2-3 жылда есерілмек.

Жартылай ткізгіш аспаптарды (ЖА) лемдік сатуды жиынтыы 2006 жылы 254,7 млрд. доллара бааланан. Дербес компьютерлер шін бл німді жеткізіп беру 2005 жылы 58 млрд. доллардан 2010 жылы 84 млрд. доллара дейін седі деп болжанады. Электронды рамалар рыногыны жедел су стіндегі сегменттері атарында 2006 жылы 40,2 млрд. долларды раан есте сатау ондырыларын, 38,2 млрд. доллар болан жаластыру желілерін айтуа болады.

Интернетті пайдаланушылар саны 1 млрд. адамнан асып тсті. АШ, ытай, Жапония алда келеді. Америкалы Интернет-экономикада жетекші трттікті станымы ныая тсті. Оларды табыстары былайша скен: “Mіcrosoft” – 37,8 млрд. доллара дейін, “Іntel” – 12,6 млрд., “Dell” – 9 млрд., “ІBM” – 8,7 млрд. доллара дейін.

азастанда, статистикалы мліметтер бойынша, Интернетті 600 мынан астам адам пайдаланады. Бл лемдік дегейден 4 есе аз. Іnternatіonal Telecommunіcatіon Unіon мліметтері бойынша азастан р жз адама шаанда пайдаланушылар саны жнінен лемде 147-ші орында. Бл Моолияны дегейінен 2,7 есе, ыр­ыз­стандаыдан 2 есе аз. Ал Интернетті пайдаланушыларды жалпы саны жнінен азастан 87-ші орында.

Орнатылан смартфондар саны 2003 жылы 7,4 млн. данадан 2006 жылы 69,5 млн. данаа дейін скен, оларды саны 2011 жылы 190 млн. данаа жетпек. Оптоэлектронды рамдастарды (жары диодтары, лазерлер, оптрондар жне басалар) сату 2006 жылы 16,5 млрд. доллардан 2010 жылы 31,8 млрд. доллара дейін седі деп болжанады. RFІD-жйелер (радиолокиация жолымен нысандарды біріздендіру жне мліметтерді деу технологиясы) лемдік рыногыны клемі 2004 жылы 1,5 млрд. еуродан 2010 жылы 22 млрд. еуроа жетеді деп ктілуде. Шыны талшытарын жеткізіп беру 2005 жылы 68 млн. шаырыма жеткен. Лазерлер мен лазерлік жйелерді сату 2004 жылы 60 млрд. еуродан асып тскен болатын.

Электронды сауда (несиелік карталар, телефонды банкинг, интернет дкендер) жоары арынмен дамып отыр. лемде электронды коммерция клемі 1999 жылы 98,4 млрд. доллардан 2004 жылы 6800 млрд. доллара дейін сті. 150 миллионнан астам америкалы, 100 миллионнан астам еуропалы оны ызметін пайдаланады. АШ-та ана бл бизнеске 820 мы компания тартылан.

азіргі кезде 1,3 миллиардтан астам пластикалы тлем карточкалары шыарылан. Олар бойынша жыл сайыны лемдік айналым 3 трлн. доллардан асып жыылады. Тлем карточкалары 20 миллионнан астам сауда-сервистік ксіпорындарда абылданады. Жарты миллиона жуы банк блімшелері сол карточкалар бойынша операциялар жргізеді, 43 елде 700 мынан астам банкоматтар жмыс істейді. 2005 жылы пластикалы карточкаларды лемдік рыногында “Vіsa” лесі 49,6 пайыз, “MasterCard” лесі 23,9 “Amerіcan Express” лесі 14,3 пайыз болды.

азастанда тлем карттарын 4 миллионнан астам адам пайдаланады. 20 банкі карттар шыарады. 2006 жылы 2,3 мы банкомат, 10,7 мы РОS терминалдар болды. Республикада 30-а жуы интер­нет-дкендер ашылан. Тлем карттарды пайдалану арылы жасалан операция­ларды жалпы клемі 2003 жылы 396,1 млрд. тегеден 2006 жылы 1428 млрд. тегеге дейін артты. су арыны орташа лемдік дегейден жоары.

арышты экономика дамып келеді. “Galіleo” жйесіні навигациялы ызмет крсету рыногы болжам бойынша 2020 жыла арай 250 млрд. еуроа жетпек, оны табыстары бл жйені руа кеткен шыындардан 5 есе арты болады. Спутниктік операторларды айналымы 86,8 млрд. доллара жетіп отыр.

азастанда арышты бадарлама жасалып абылданан жне іске асыры­луда. Маманданан йымдар рылып, алашы отанды спутник шырылды, Аклде басару орталыы ашылды. Таяу­даы болашата ашытытан оы­туды, спутниктік навигациялы жйені жне байланысты жааша пайдалану жола ойылады. Сондай-а арыштан жерді жне оны атмосферасын зондтау ызметін пайдалану ммкін болады. Бл міндеттерді шешуге “Бйтерек” зымыран­ды-арышты кешені кмектесетіні аны.

Скачать архив с текстом документа