Ба алы а аздар
СОДЕРЖАНИЕ: ЖОСПАР І.Кіріспе блім 1.Баалы ааздарды алыптасуы мен дамуы 2.азастан Республикасындаы баалы ааздар нарыыны пайда болуы жне оны рылымыЖОСПАР
І.Кіріспе блім
1.Баалы ааздарды алыптасуы мен дамуы
2.азастан Республикасындаы баалы ааздар нарыыны пайда болуы жне оны рылымы
ІІ.Негізгі блім
1.Баалы ааздар нарыыны негізгі 3 моделі
2.азастан Республикасында баалы ааздар нарыын ру
3.Баалы ааздарды шыару механизмі
ІІІ.орытынды блім
1.азастан Республикасындаы баалы ааздар нарыыны дамуын жетілдіру
IV. олданылан дебиеттер тізімі
Кіріспе
азастанныорталытанан – жоспарлы экономикадан нарыты экономикаа туі оамды ндірісті сипатын згертті. Олар–меншік атынастарын жне шаруашылы субъектілеріні рылымы мен оны ызмет крсету механизмін сондай-а оларды зара аржылы байланыстарыны нысандары мен оамны барлы топтарыны шаруашылы нтижесіне серін тигізеді. Сондытан оамдаы соы 10–13 жылда болан згерістер – елімізді нары атынастары арылы демократиялы ел болуа бет аландаы тпелі дуір кезедеріні згерістері болып табылады.
азастан Республикасыны мемлекеттік баалы ааздар нарыын ру жне оны одан рі дамыту масаттары азіргі заман талабына сай, себебі баалы ааздар нарыы арылы жеке, зады тлалар здеріне капитал ра алады жне белгілі бір пайда табуды жолы ал, мемлекет шін бюджет орын толтыру мен аша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік ксіпорындарды акционерлік оамдар трінде ќайта ру оларды инвестиция тартуды е бір тиімді механизімдеріні бірі – акция, облигация шыаруды пайдалану тртібі мен баалы ааздар нарыыны механизімі экономиканы барлы субъектілеріне инвестиция кздерін алуа ммкіндіктері арастырылды.
Баалы ааздар нарыы туралы заа згерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, баалы ааздарды шыару жне сол ааздар нарыындаы операцияларды мегеру міндетті пайда боланын айындайды. Бл те тере экономикалы жне ыты білімді, математикалы жне бадарламалы жаынан амтитын жне жинаталан дадыны ынуды талап ететін крделі де иын ксіпшілік. Сондытан баалы ааздармен ызмет жасайтын жоары білімді мамандар дайындау – уаыт талабы. рине бндай істе наты кмекті азіргі батыс жне отанды авторларды ылыми ебектерін оып, йренуге болады, сонымен бірге ткен тариха да оралу, оны білу – ала басуды кепілі. Мені, жазып отыран рефератымны негізгі масаты – баалы ааздар нарыыны теориялы жне дістемелік негіздерімен атар оны жоарыда аталан йымды-экономикалы рылымдарыны нарыты экономикадаы маызын крсету жне баалы ааздарды биржада сатылуы мен оларды стінен осымша лестерді есептеу.
Нары – бл крделі, рі жан-жаты ызмет атаратын оамды атынастар жиынтыы боландытан, ол бір жаынан тауар жне крсетілген ызмет нарыын амтыса, екінші жаынан ор жинау нарыын амтиды. Соысы, з кезегінде, аржы нарыы мен озалмайтын млік нарыынан трады. Осы аталан нарытарды зара байланысты лтты экономикалы механизмді райды. Ал бл механизм несиеге негізделген, басаша айтанда, нарыа атысушыларды басым кпшілігі іскерлік шарта ол ойып, здеріне баалы ааз трінде міндеттеме алады. Ксіпкерлерді зара жасаан дл осы міндеттемелері – экономикалы механизмні тратылыыны кепілі.
Баалы ааз нарыы субъектілеріні атынастары экономикалы – ыты механизмге негізделеді. Бл баалы ааздарды материалды трі ретінде оны маызын длелдейді. Біра баалы ааздарды маызы онымен шетеліп оймайды. Баалы ааздар кез-келген мемлекетті тлем айналымында маызды орын алады, себебі олар арылы мемлекетті инвестициялы ызметі жзеге асырылыды. Длірек айтанда, бл крделі аржы тікелей халы шаруашылыыны е тиімді саласына жіберіледі, яни оларды нары жйесіндегі е мірше субъектілер ана ала алады.
зіні йымды жне рылымды ерекшеліктеріне орай баалы ааздар аржы институттары, аржы нарытары жне оларды реттейтін ыты ережелерімен атар мемлекетті аржы жйесіні ттас бір блігін райды. Мндай жйе бізді мемлекетімізде нары атынастарын алпына келтіру ажеттілігі туындаан кезде, яни 90–шы жылдарды басында рыла бастады.
1990 жылды басынан экономикалы тжірбиесі длелдегеніндей шаруашылыты жетілдіруді нарыты дістерін алпына келтіруді жне оны одан рі дамытуды басты ралы - баалы ааздар екені талассыз аиат. Баалы ааздар аша тріндегі капитала да, заттай капитала да меншік ын бекітіп, тек баалы ааздар арылы ана мемлекеттік меншікті акционерлік оамдарды, яни жекеменшік иелері–халыты меншігіне айналдыру ммкін. Баалы ааздар нарыында зіне тн аржы институттары жйесі алыптасып, оларда экономикалы рістеуді аржы кздері шоырланып жне инвестициялы орларды блу атынастары жзеге асады. азіргі ндірісті жалпы лдырап, ысаруы кезінде мемлекеттік жалпы лтты німдегі ндірістік инвестицияны лесін арттыру баалы ааздар нарыыны потенциалды орларын пайдаланбай іске асуы ммкін емес.
Акция шыару осы ресурстарды шектеусіз алуа ммкіндік туызса, ал облигация шыару аша ресурстарын, оларды банктерден алудан трі, тиімді жадайда алуа ммкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру масатында да аша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік баалы ааздар шыарумен шылданады.
ркениетті мемлекеттерде экономикалы рлеуді аржыландыруды басты жолы баалы ааздар нарыы болып табылады. Баалы ааздар нарыыны крделі йымды–экономикалы жйесі кптеген зара байланысты элементтерден трады:
- эмитенттер, яни ртрлі баалы ааздар шыаратын
шаруашылы субъектілері;
- инвесторлар, яни уаытша бос аша иелері – зады жне
жеке тлалар;
- баалы ааздар нарыыны ксіби мамандары: брокерлер
дилерлер, инвестициялы басарушылар, маркетмейкерлер,
- инвестициялы компаниялары, сатандыру компаниялары, зейнетаы орлары жне т.б. орлары;
- ор биржаларды, депозиттік, клирингтік жне баса баалы ааздарды тіркейтін, сатайтын йымдар.
Осы крделі рылымдарды ызметін йымдастыратын, басаратын жне реттейтін задар мен ережелер жне мемлекеттік органдар ажет.
Айтылан мселелерді барлыы мемлекетімізді экономикалы дамуды бгінгі кездегі сатысында азастан халыны жас буыны алдында жаа, тіпті ерекше баыт, яни баалы ааздарды шыару жне сол ааздар нарыындаы операцияларды мегеру жне ыты білімді, математикалы жне бадарламалы жаынын амтитын жне жинатаан дадыны ынуды талап ететін крделі де иын ксіпшілік. Сонымен бірге ткен тжірбиені зерттеп жне з мемлекетіміздегі азіргі ажеттілікті ескеріп, баалы ааздар нарыы туралы арастырлады. aзipгi кезде Республикада баалы ааздар нарыы алыптасу шаында. Оны даму жолында алашы ic-шаралар жргізуде. Бюджетті кемшілігін толтыру масатында мемлекет брыныдай аша белгілерін шыармай, оны орнына мемлекеттік баалы ааздар, мысалы мемлекеттік ысa мерзімді вексельді шыара алады. Алайда, баалы ааздар нарыыны дамуы жолында шешуін талап ететін экономикалы жне леуметік-психологиялы мселелер кп кездесті. Соны ішінде экономикалы мселелерге тотайтын болса:
а) нарыты реттейтін механизмні жотыы;
) баалы ааздар нарыын дамытатын бірыай кзарас жйесіні жотыы;
б) задарды млтіксіз орындалмауы;
в) салымдарды тіркеу жйесіні жотыы;
г) баалы ааздар нарыыны материалды техникалы негізіні аздыы;
д) нары инфрарылымы су дегейіні тмендік жатады.
Ал, леуметтік-психологиялы мселелерге тотайтын болса, олар баалы ааздар нарыында мамандандарды аздыы мен халыты инвестициялы белсенділігіні тменгі дегейлігі жатады. Бл мселелер халыты басым кпшілігіні баалы ааздар нарыыны мнін тсінбеушілігі мен инвестиция беруге психологиялы дайындыыны жотыынан туындайды.
Дниежзілік нары тарихында баалы ааздар нарыыны негізгі ш лrici (моделі) бар. Олар:
1. Банктік лгi - онда баалы ааздар нарыы механизмі арылы банктер аржы орларын бледі (мысалы, бл лгі Германияда, Австрияда, Белгияда кп тараан). Бл лгi бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілгін жоюды банктер з міндетіне алады.
2. Банктік емес лгі немесе нарыты лгі — онда баалы ааздар нapыы механизмі арылы аржы орын блумен банк емес мекемелер шылданады (мысалы, АШ-та, лыбританияда, Малайзияда, Пкстанда, Сингапурда). Бл лгі бойынша баалы ааздар нарыы демократиялы жолмен ркендейді. аржыны негізгі блігі жеке тлаларды ашасы. Ол банктен алан ашаа араанда арзан аша.
3. Аралас лгі — онда баалы ааздар нарыы механизмі арылы аржы орын блумен банктер де, банк емес мекемелер де шылданады (мысалы, Жапонияда).
Елімізді баалы ааздар нарыыны epeкшелігi-кіші жне жалпы жекеменшіктендіру механизмі арылы меншік атынастарын згертуге жеке инвесторлар мен з мемлекетімізді рбір азаматын атыстыру. Соны нтижесінде жекеменшіктендіруге банк жйесі атынасан жо. Дниежзілік тжірбие длелдегендей банктер баалы ааздар нарыында жеке стемдік (монополизация) роль атарады. Дл осы жадай кпшілік мемлекеттері баалы ааздар нарыыны банктік лгісінен бас тартуына кеп сотырды. Сондытан еліміздігі экономикалы зrеpic леуметтік бейімделген баалы ааздар нарыын руа негізделгені дрыс. Отанды баалы ааздар нарыыны рылуына рбір азаматты атысуына ммкіндік берген жн. Дл осы ммкіндіктерді баалы ааздар нарыыны банктік емес лгісі яни немесе нарыты лгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Баалы ааздар нapыыны нарыты лгісіні банктік лгіден айырмашылытары мыналар:
- нapытa акционерлік капитал лгісіні кптiгi;
- лестік баалы ааздардарды арызды ааздардан кптігі;
- ндірісті аржыландырудаы тура банктік несиені аздыы;
- нарытаы банк емес мекемелерді кптігі.
Блардан баса мемлекетімізді баалы ааздар нapыыны нapыты лгісін тадап алуа себепші болан ш фактор бар. Олар:
Бірінші ндірісті ркендету шін шыарылып сатылан акциядан тскен aшa-ол арзан aшa нерксіп ндірісін акционерлік оам етіп айта ру - ндіpіcті йымдастыруды е тиімді формасы. Себебі акционерлерді де, онда ызмет істеп жргендерді де мддесі шешедi.
Екінші лі кп yaытa дейін елімізді нарыында ндіріс саласын з активтері мен (аржыларымен) инвестициялайтын отанды йымдар болмайды. Сондытан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арылы халыты ксіпорын басаруына тарту жаын арада бл механизмді пайдалануа ммкіндік береді.
шінші саясат факторы — дниежзіндегі сияты, елімізде бос аша кздеріні нeгiзri иесі – халы. Жекеменшіктендіру купондары apылы рбір адамды акционерлік оамны меншік иесі болу ын жзеге асыру-бгінгі кездегі е кезекті саясат (халыты социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен азастанны алыптасып келе жатан баалы ааздар нарыыны лгісіне факты бірыай кзарас жо. Сондытан баалы ааздар нарыына уаыт талабына сай лі де біраз згерістер енгізілуі ммкін.
Жалан (алдамшы) капитал деген – осымша нны бір блігін дивидент немесе процент ретінде иемденуге ы беретін баалы ааздар иесіні титулы баалы ааздар – акциялар, облигациялар, вексельдер жне баса да трлерде крінетін капитал. Баалы ааздарды жалан капитал деп атауа себеп боландар мыналар:
Біріншіден, табыс кзі – тауар ндірісі. Ал баалы ааздарды пайда болуы ндірістік капиталмен тікелей байланысты. нім ндірістен айналыма тсіп, табыс келеді. Ал баалы ааздар ндірістен тыс тек айналымнан табыс келеді деген блдыр иял пайда болады.
Екіншіден, баалы ааздарды капитал болып есептейтін себебі оларды сатуа болады. Біра оларды з ны те тмен, ал нарыты баалар ирроцианалды сипатта (лшеусіз сандар) болады. Жалан капиталды баасы капитала сраныс пен сынысты арасына жне баалы ааздарды сатудан тскен табысты млшеріне байланысты аныталады. Капитала сраныс оны сынысынан жоары болса жне одан тскен табысты млшері де жоары болса оны жалан капиталды баасы оан тура пропоцианалды кемді.
1. баалы ааздарды айналысы ор биржасынан жне несие жйесінен басталады, ал наты капитал ндіріс аясына ызмет крскетеді;
2. жалан капиталды млшері баалы ааздарды артылатын жиынты баасы, яни баалы ааздарды баалы ааздарды сатудан тскен табысыны капитала айналуымен аныталады. Ал ндірістік наты капиталдан тскен пайда сол наты капиталды з млшеріне байланысты болады. Жалан капиталды пайда болуын К.Маркс «капиталдану» деп атады. Ал капиталдану – млікті немесе наты капиталды аша капиталына айналуы деген ым. (К.Маркс, Ф.Энгельс. Шыармалар, 25 том, 2 блім, 9 бет) жалан капиталды млшеріні згеруі наты капитал клеміні згеруіне дл келмейді. Жалпы аланда, алан капитал наты капитала араанда шапша седі. Бл жадай акционерлік ксіпорындарды тез дамуына, баалы ааздардан тсетін дивиденд пен процент млшеріні айырмашылыына жне де баалы ааздарды кездері тез лаюына байланысты болады.
Баалы ааздар нарыыны кейбір элементтері 20-жылдары KСPO-да жаа экономикалы саясат кезінде болан. Ал азipri егемен азастанда баалы ааздар нарыыны алашы нсалары Кеес Одаы задарыны негізінде 10-жылдарды басынан бастап пайда бола бастады.
Баалы ааздар нарыы тек деттеп тауар-аша атыстары жне меншік атынастары жадайында дамуы ммкін.
Баалы ааздар аша капиталыны немесе баса материалды ндылытарды орнына жретін «символды» боландытан оны «орды ндылытары» деп те атайды. Сонымен атар, баалы ааздар орды инструменті немесе ралы болып та есептеледі. Себебі тек сол ралды пайдаланып, наты ндылытара ол жеткізуге немесе сол ндылытар бip субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен баалы ааздар нарыы капитал нарыыны, яни аша жне баса материалды ндылытарды наты ызметін крсетеді.
Баалы ааздар нарыы — нарыты экономикада ктпеген кездейсо болатын процестерді реттеушісі. Бл алдымен капиталды инвестициялау процесіне атысты. Капиталды инвестициялау деген оны капитала мутаж ндіріс салаларына йылуы, ал арты болан уаытта сол саладан кері алынуы. Капиталды бндай айналыс механизмі мынадан тсінікті. Мысалы, кейбір тауарлара немесе ызмет трлеріне сраныс ссе, онда соан сйкес баасы да седi. Демек, оларды ндіруден пайда да седі, сондытан баса салаларды німіне сраныс азайып, оларды экономикалы тиімділігі кеміп, ондаы капитал німіне сраныс сіп тран салалара йылады. Баалы ааздар осы механизімні ызметін амтамасыз ететін рал. Олар уаытында бос капиталды сату-сатып алу арылы тиімді ндіріске баыттап отырады.
Экономикасы дамыан мемлекеттерде баалы ааздар міндетімен осымша капитал алу анарлым жеіл. Акция не облигация сиякты баалы ааздарды шыаруа жне оларды тіркеуге екі жеті, эмиссиялы проспекткісін шыарып жне нарыа атысушыларды оларды талылауына 2-4 жеті оларды сатып алу-сатуа жне есеп айырысуа 2-3 жеті, уаыт кетеді екен. орытындысында 1,2 ай ішінде эмитент зіне ажетті капиталды жинап, оны басару ына ие болады. Сонымен баалы ааздар нарыы - экономикалы рлеуді кп жадайда аржыландыратын е оай жне е олайлы аржы кзі.
Елде дамыан баалы ааздap нарыы алыптасуы шін оны рамдас бліктері болуы ажет. Олар:
1. сраныс пен сыныс;
2. делдалдар мен баса атысушылар;
3. нарыты инфрарылым яни коммерциялы банктер, ор биржалары, инвестициялы институттар жне с.с.;
4. нарыты реттейтін жне зін-зі реттейтін жйелер.
Hapыты осы рамдас бліктері уаытта несінен рылып болды. Бл жнінде елімізде экономикалы жйені реформалауды терендету жолында абылданан. Дегенмен, экономиканы дадарысы жадайында толыанды баалы ааздар нарыы болуы ммкін емес.
Баалы ааздар нарыыны даму дегейі кп жадайлыты л - ауатына байланысты. Ceбeбi баалы кааздара сраныс халыты трмысын айындайды. Сондытан халыты табысыны cyi - азастанда баалы кааздар нарыы дамуыны басты шарты.
азастандаы баалы ааздар нарыыны рылымы жне баалы ааздарды тімдісі андай деген сра туындаанда онда, елімізде алыптасан жадай сипаттаанындай баалы ааздады клемдісі жне е тімдіci мемлекеттік арыз міндеттемелері. Мемлекеттік арыз міндеттемелері нарыынан ерекшелігі оан атысушылара байланысты:
Біріншіден, мемлекетік баалы ааздарды эмитент аржы министрлігі;
Екіншіден, лтты банк-оны, сонымен бipre мемлекеттік баалы ааздарды дилері. Дегенмен, баалы ааздар нарыыны бл атысушылар мемлекеттік баалы ааздарды шыару мен оларды айналыма тсіру шарттарын анытаушылар.
Баалы ааздар нарыыны одан рi дамуы акционерлік оамдарды пайда болуымен жне мемлекетті эмиссиялы ызметімен байлнысты. Баалы ааздара ке клемде капитал жмсау 20. ортасында picтeй бастады. Осы кезде нарыа катысушылар да белгілі бола бастады. Алашыда баалы ааздармен жеке адамдар (трейдер-аторней) жєне банк ызметкерлері айналысты. Кейіннен бл іске ыты тлалар да кірісті.азіргі кезде баалы ааздар нарыына атысушыларды топа блуге болады (олар pi эмитенттер, pi трейдерлер):
Бірінші топ, баалы ааздар нарыына негізгі атысушылар: мемлекет, жергілікті кімшілік (органдары), лтты жане халыарлы компаниялар. Бндай компанияларды халы арасында жоары атаы бар. Сондытан олар шыаран баалы ааздар ешбір иындысыз теді. Нары ааздарды кп млшерде абылдауа рашан дайын. Бл ааздар, сіресе, мемлекеттік жне жерплікті кімшілікті ааздары, сатып алушыа жоары табыс тсірмейді. Дегенмен, халыкты кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалыз басты адамдар, асыраушысынан айырылан отбасылар жне с.с. табысы аздар) беретін табысы аз болсада, ceнімді ааздара з аржыларын жмсауа мдделі. АШ-та оларды кк тбірлі (голубые корешки) деп атайды.
Екінші топ, инвестициялы институттар, немесе, баалы ааздар операциясын жргізетін аржы-несие институттары. Олар: коммерциялы жне инвестициялы банктер, сатандыру коамдары, зейнетаы орлары жне с.с. йымдар.
шінші топ, жеке инвесторлар, яни жеке адамдар, оны ішінде шаын ксіпорындарды баалы ааздары ашан ауіптi. Статистика деректері длелденгендей оларды блігі ашылмай жатып жабылып алады, тек блігі ана кейбір табыса жетеді екен. лемде кейбір шаын ксіпорындар табысты жне болашаы бар екенін длелдеді, мысалы, электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоары сапалы й заттарын жне сол сияты нім шыаратын ндірістер. Сондай-а кейбір шаын кєсіпорындары экспорт операцияларымен де табысты шылдануы (мысалы, жннен тоылан жне теріден тігілген киімдер, галантерея заттарын шыарушылар). Сондытан халыты бірсыпыра тобы туекелге бел буып, жоары дивиденд міттеніп, осы ксіпорындарды акциясын сатып алуда.
Тртінші топ, баалы ааздар нарыыны ксіби мамандары, яни брокерлер мен дилерлер. Оларды олындаы хабарлар, керекті байланыс ралдары баалы ааздарды жргізуге жеілдік береді. Дилерлер олында капиталы боласын кптеген операциялар жргізеді. Дады бойынша, брокерлер мен дилерлер сатып алан ааздарды зінде кп стамайды. Олар нары конъюнктурасы олайлы боланын сезсе, баалы ааздарды сатып жібереді. Себебі оларды ic-рекеті –алыпсатушылы.
Баалы ааздар туралы азастан Реапубликасыны азіргі задар. азіргі задар Республикада Конституциясы негізделген. Олар мемлекеттік жне жеке меншікті мойындап, оларды бірдей орауа кері болады. азастан Республикасында «Баалы ааздар туралы» за 5 наурыз 1995 жылы шыан. Ал 2.07.2003ж. згерістер енгізілген. Сонымен атар, задар ксіпшілікті еркіндігін амтамасыз етумен бірге бсекені адалдыын орайды. Осы негізгі бастамаларды біріктіретін Республиканы Азаматты кодексіні (1994 жылы желтосанны 27 абылданан) жалпы блімінде баалы ааздар мліктік игілікті бір трі ретінде азаматты ыты объектісі болып еркін айналыма арналаны танылан. Азаматты кодексті 3 блімні 2 бабында баалы ааздарды мазмны крсетіліп, оларды трлері аныталып, баалы ааздарды шыаруды жне оларды біругуге бізді негізгі ережелері мен талаптары бекітілген.
Баалы ааздар - е алдымен млікті иемденуге ы беретін ашалы жат немесе арыз берушіге арыз алушыны берген арыз міндеттемесі. Баалы ааздартолтырылуы немесе жазылуы жнінен екі трі болуы ммкін: не за жзінде бекітілген жеке лжат трі,есепшота енгізілген жазу трі. Егер баса адама иемденуші бірлсе баалы ааздарды екінші трі бойынша ерекше бірлік толтырылып беріледі. Оны иемдену ын беретін жатты сертификат деп атайды. Шыаруы жнінен баалы ааздар, нарыты жне нарытан тыс болып та екіге блінеді. Нарытан тыс баалы ааздар - леуметтік-нарыты атынастарды дамуы негізінде пайда болан ааздарды ерекше трі. Олара жина облигациялары, зейнетаы орларыны облигациялары депозиттік (салым) облигациялар жне с.с. жатады. Жина облигациялары негізінен жеке тлалар арасында орналастырылады. Зеинетаы орларыны облигяциялары жне зейнетаы облигациялары, олара, мысалы, АШ-та жалданбай-а з алдына ызмет істейтін адамдарды ашасына шыарылан облигациялар жатады. Ал депозиторлы облигациялар ыса мерзімді, орта мерзіді, за мерзімді болып шке бініп, тек жергілікті басру органдарын ана сатылады. Бл йымдар шамалы болса да табыс єкелетін, біра салы телеуден босатылан здеріні облигацияларын шыаруы ммкін.
Баалы ааздарды шыаруды мемлекет органдары ата баылап отырады. Оларды шыарушыларды барлыы азастан Республикасыныаржы Министрлігі жанындаы ааздар жніндегі тіркеуден мемлекеттік тіркеу номерін алуы ажет.
Баалы аазлар нарыын реттейту мемлекетті е маызды міндеті. Ондаы масаты-байалы ааздармен келімімге атысушыларды зады мдделері мен ын сатауды амтамасыз ету. Баалы ааздар нарыында ызмет атаратын аржы институттарыны ісін баыттау мен реттеу мемлекеттік органдара жктелген. Республикада ондай органдар бойынша Баалы ааздар жніндегі комиссия, аржы министрлігі, лтты банк Млікті басару жніндегі Мемлекеттік комитет жне Жекеменшіктендіру жніндегі Мемлекетік комитеті саналады. Осы баалы ааздар нарыыны реттетін мемлекетік органдарды е негізгісі - Баалы ааздар жніндегі лтты комиссияны рамы 1995 жылды атарында аныталып, сол жылы 21-дегі Республика Президентіні «Баалы ааздар жне ор биржасы туралы» жарлыына сйкес оны ыты статусы, ызметі жне кілеттігі бекітілді.
Баалы ааздар нарыын мемлекетік реттеу ылыми негізделіп, алдын ала дайындалан концепция жгінгені дрыс.
Еліміздегінарыты баалы ааздарды рлі кннен кнге артып, е бастысы мемлекеттік арыздаы баалы ааза айналып келеді. Оларды жзеге асыруыны жйелілігі жнінде бірнеше себептер тсіндірілуде:
Біріншіден, нды ааздармен амтамасыз ету елді, кіметті мліктерін, сондай-а болашатаы бюджеттік тсімдерді нерлым аражатпен амтамасыз етеді;
Екіншіден, сауданы уаытты механизміне байланысты екінші реттегі оларды жоары айналымдылыын арттырады;
шіншіден, нарыты тпелі кезеінде дейін кімет ішкі займдар шыару тжірибесін мегерссе де, азіргі нды ааздарды орны блек;
Тртіншіден, лтты банк пен аржы министрлігі арасындаы байланыс нды ааздарды йым шыару мен оларды енгізу жніндегі жекеленген даярлыты талап етпейді;
Бесіншіден, бл секторды нды ааз нарыындаы ксіпой адрларды даярлыы дегейіні жоарлылыында.
Е бастысы – мемлекеттік нды ааздарды пайда болуы мемлекетті ішкі арыздарын реттеуде рі аржыландыруда. Брінен брын инфляцияны асындырмау ажеттілігі шін кдеге асады. Оны олданысы ел экономикасыны арыздарыны жиынтыын згертуге, зара арыздану аумаын азастан Республикасы клемінде азайтуа септігін тигізбекші. Басаша айтанда, эмиссиялы рекетті ролін тмендегідей, бюджеттік дефицитті аржыландыруды тиімді жолы болады. Екінші бір жадайда баалы ааздар елді аржы – несие жйесін алыптастыруды ажеттілігі болма. Сондай-а бірінші кезекте аржы Министрлігі осы ралды пайдала отырып, валюталы базарда аша аумаын рі несие нарыын лайту ммкіншілігіне ол жеткізіледі делінуде. Наты сынан мемлекеттік арыздаы баалы ааздар айналым мелекеттік процентті дегейін згерте отырып, инвесторлар жаынан сранысты арттырып, немесе азайтуына болады. Бл з кезеінде валюталы рі несиелік нарыы аржы-аражатын реттейді деп ктілуде.
азастан ор нарыыны алыптасу жадайындаы баалы ааздармен жасалатын операцияларды жоары туелдігі з кезегінде оларды тмендетуге олайлы ралдарды іздестіруді ажет етеді. Оларды біріне – опционды сауданы дамуы жатады.
неркісіптік ксіпорындарды акционерлеу барысында опциондар кеірек дамыды. Осыан байланысты акционер енетін ксіпорындарды акцияларын жеілдікпен сатып алу ыы амтамасыз етіледі. Опционды сатушы, оны акцияларыны сату нарыына белгілі бір кепілдік алады. Тиісті баалы ааздарды меншік иесі болмай-а, біра олара ы алатын опционды иеленуші, атыс нтижесіне айналана дейінгі уаыта бл ыты олына стап алады. олайсыз жадай туан кездері опционды иеленуші тиісті кантрактіге сйкес тез арада айта сата отырып, зиянды тмендетеді.
Сйтіп, опцион деп кантрактіде крсетілген мерзім ішінде рекет ететін, траты баада белгілі бір акциялар санын сатып алу немесе сатуа ы беретін кантрактіні атайды.
оp биржасы деген баалы ааздар сатып алынатын жне сатылатын негізгі нары орны. ор биржаларында ipi банктер ожалы; етеді.
«Биржа» деген термин ежелгі грек сзі - бурзэ, яни эмиян деген маынаны аартады. Алашы ор биржасы XVI . Голландияда баалы ааздар (облигация, содан кейін акция) шыару жне сату шін пайда болан. Ал XVII . биржалар тауар жне ор биржасы болып бліне бастады. ор биржаларыны е ке трде дамыан кезі капитализмні монополизм сатысына ту кезі, яни ХХ . бас кезі. Ол уаытта ор биржаларыны негізгі операцялары ндіріс ксіпорындарыны акцияларын шыару жне сату болды. Биржа нерксіп циклын жне жалпы елді экономикасы мен саясатындаы згерістерді адаалап отыратын барометр сияты. Сондытан ор биржасы нерксіпті рістеу фазасында экономиканы cyiн, ал дадарыс фазасында оны баяулауына себепші болады.
Экономикасы дамыан мемлекеттерде биржалар бірнеше трге блінеді. Мысалы,
-ор биржасы (баалы ааздар сатады);
-валюта биржасы;
-тауар биржасы;
-ебек биржасы.
Сонымен, биржа - нарытыйымдасан тура, онда сраным мен сыным негізінде тауармен, баалы ааздармен сауда жасалады жне ызметкерлер жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар
келісімге келу шін кездесетін орын.
ор биржасы жеке ксіпкерлік принципінде жмыс істейдi (мысалы, Лондон, Нью-Иорк биржалары), немесе оны мемлекет йымдастырады (мысалы, Францияда, Италияда). ор биржасын йымдастыру жне оны басаруда р елде кптеген згешеліктер бар. ор биржасыны жмысы жары бойынша йымдастырылады. Жарыда ор биржасын ру, оны басару тртібі жне оны рбір буыныны ызметі, мшелеріні рамы жне сол сияты йымдастыру принциптері аныталады. Биржаны басшы органы болып биржалы комитет саналады, ал онь мшелерін брокер (немесе маклер) деп атайды. Олар баалы ааздар нарыында клиенттерді есебінен жне соларды атаынан делдал болып операциялар жргізеді. Себебі нарыа клиенттерді здері атысуа болмайды. Брокерлер сол жмысы шін куртаж деп аталатын тлем аы алады. Брокерлермен атар з есебінен аша жмсап алыпсатарлыпен айналысатын дилер де жреді. Дилерді табатын пайдасы баалы аазды сататын жне сатып алатын баасыны (курсыны) айырмашылыына те, ия болмаса клиент берген мміле сомасыны белгілі бір келісілген наты проценті болуы ммкін. Бл рине келісім шартта крсетіледі.
Сонымен, ор биржасы- баалы ааз иелеріні биржа мшелері, яни делдалдар арылы баалы ааздары сату жєне сатып алу жнінде мміле жасайтын нары. “ор биржасы” - деген баалы ааздар сатып алынатын жне сатылатын негізгі нары орны. ор биржаларында ірі банктер ожалы етеді. “Биржа” деген термин ежелгі грек сзі - “бурзэ”, яни “эмиян” деген маынаны аартады. Алашы ор биржасы 16 . Голландияда баалы ааздар (облигация, содан кейін акция) шыару жне сату шін пайда болан. Ал 17 . Биржалар тауар жне ор биржасы болып бліне бастады. ор биржаларыны е ке трде дамыан кезі капитализмні монополизм сатысына кшу кезі, яни ХХ . бас кезі. Ол уаытта ор биржаларыны акцияларын шыару жне сату болды. Биржа нерксіп циклын жне елді экономикасы мен саясатындаы зерістерді адаалап рістеу фазасында экономиканы суіне, ал дадарыс фазасында оны баяулауына себепші болады. Экономикасы дамыан мемлекеттерде биржалар бірнеше трге блінеді. Мысалы: ор биржасы (баалы ааздар сатады); валюта биржасы; тауар биржасы; ебек биржасы.
Сонымен, биржа - нарыты йымдасан трі, онда сраным мен сыным негізінде тауарлармен, баалы ааздамен сауда жасалады жне ызметкерлер жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар келісімге келу шін кездесетін орын. ор биржасы жеке ксіпкерлік принципінде жмыс істейді (мысалы, Лондон, Нью-Йорк биржалары), немесе оны мемлекет йымдастырады. ор биржаларын йымдастыру жне оны басаруда р елде кптеген згешеліктер бар. ор биржасыны жмысы жары бойынша йымдастырылады. Жоарыда ор биржасын ру, оны басару тртібі жне оны буыныны ызметі, мшелеріні рамы жне сол сияты йымдастыру принциптері аныталады. Биржаны басшы органы болып биржалы комитет саналады, ал оны мшелерін брокер (немесе маклер) деп атайды. Олар баалы ааздар нарыында клиенттерді есебінен жне оларды атаынан делдал болып операциялар жргізеді. Себебі нарыа клиенттерді здері атысуа болмайды. Брокерлер сол жмысы шін куртаж деп аталатын тлем аы алады. Брокерлермен атар з есебінен аша жмсап алыпсатарлы операцияларды дилерлер де жргізеді. Дилерді табатын пайдасы баалы аазды сататын жне сатып алатын баасыны айырмашылыына те, ия болмаса клиент берген мміле сомасыны белгілі бір келісілген наты проценті болуы ммкін. Бл рине келісім шартта крсетіледі.
Сонымен, ор биржасы - баалы ааз иелеріні биржа мшелері, яни делдалдар арылы баалы ааздарды сату жне сатып алу жнінде мміле жасайтын нары.
орытынды
азіргі азастан экономикасы нарыты атынастары алыптасу процесіні жруімен сипаталатынына кз жеткізгеннен кейін жне оларды пайда болуы мен алыптасуы экономиканы барлы сферасын амтыан дадарысты жеу жне экономиканы кімшiлік-міршілдік арылы басаруды ммкін eмeстігі аныталды.
Экономиканы кейінгі жасалан, жекешелендіру процесі баалы ааздар нарыыны дамуына ат салысты, яни мнда ксіпорынды мліктік жауапкершілігі аныталан зады тлалар ытарына бліп беру ыы арастырылды. Сонымен атар шаруашылыты акционерлік оамдаы капитал ндіріс ралдары жне баалы ааздар формасында ызмет етеді. Бл ндіріс ралдарына оамды иемдену ыын бекітуді материалды алы шарты болып табылады. Акционерлік меншік формасын енгізу инфляцияны су арынын тмендеуге ммкіндік берумен атар, мемлекетті шыыстарын, сол сияты баалы ааздар нарыыны дамуын амтамасыз етеді.
орыта айтанда, баалы ааздар нарыыны ксіби мамандары жне баалы ааздар бойынша жасалатын операциялар трлері жылдан жыла даму сатысында, сондай-а халы баалы ааздарды ндылыын тсініп экономикалы тиімділігі мен оны белгілі бір капаитал екендігін тсінді. Сонымен атар мемлекеттік жне корпоративтік баалы ааздарды айырмашылытары мен тімділік дегейін ажырата білді.
Елімізді нарыты экономика талабына сйкес баалы ааздар нарыыны азіргі тсінігі меншікті бір формасына монополия болуды тіркесе шыара отырып оны кп трлілігіне экономикалы жне саяси тендікті болуын талап етеді. Ол шін нары заына сйене отырып, экономикалы процестерді дрыс реттеу, сондай-а шаруашылыты іскерлік белсендігі шін біратар ынталандыру жадайларын жасау ажет.
азіргі уаытта баалы ааздар туралы шыан задар жетілген жне баалы ааздар нарыыны ыты негіздеріні алыптастыру процесі аяталды деуге болмайды. Дегенмен нарыты дамыан, жетілген инфарылымы алыптасу жолында. Бгінгі кні айтылан задарда пайдалануды нтижесінде мемлекетімізді баалы ааздар нарыыны ыты амтамасыз етуді жетістіктері мен кемшілектерін аныталан ммкіншілік бар.
олданылан дебиеттер тізімі
1. .Р. заы «Баалы ааздар нарыы жнінде» 5.03.1997 ж.
таайындалан //– 02.06.2003 ж.
2. Б.А. Кшенова. Баалы ааздар нарыы. Оу ралы. Алматы.
1999ж.
3. Р Президентіні жарлыы «Б шыаруы мен ор биржасы
жнінде» 1995ж.
4. Баалы ааздар жнінде жарлы, 1994 ж.
азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі
А.Байтрсынов атындаы останай мемлекеттік университеті
Экономика факультеті
РЕФЕРАТ
Таырыбы:
«азастан Республикасында баалы ааз нарыыны дамуы жне рылуы»
Орындаан: МжЖБ мамандыыны студенті Абдикова А..
Тексерген: Экономика жне басару жырасыны аа
оытушысы Кусенова К.К.
останай,2011 жыл