Балаларды табигатпен таныстыру
СОДЕРЖАНИЕ: Жоспар КІРІСПЕ ..2
Жоспар
КІРІСПЕ ..................................................................................................................2
1.Оушыларды адамгеншілік мдениеттерін алыптастыру ..............3-10
2.Адамды табиатпен таныстыру негізіндегі адамгершілік мдениетін алыптастыру .................................................................................................11-22
3.оршаан ортаны орау ..........................................................................22-27
ОРЫТЫНДЫ ...............................................................................................28-29
ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ........................................................................................30
КІРІСПЕ
Жер планетасыны асырлар бойы барлы жануарлар дниесі мен адамзат баласы шін тіршілік негізі – таза ауа. Ол тек сімдіктер дниесінен блініп шыатын оттегі. Бізді оршаан тропосфералы ауа абатыны 20,9% осы оттегіден трады, ол траты е ажетті газды бірі. Су оттегін бліп шыаратын негізгі жасыл фабрика – кпжылды ааштар.
Дниетану пнi оушылара адам, оам жне табиатты тылсым сыры жайлы тсiнiк беретiнiн ескерсек “табиат” туралы кптеген длелдер айта беруге болады. Табиат адама ажет, баа жетпес байлы. Ол-ырыс пен мол азынаны айнар кзi. Сондытан, халымыз “Табиат адамзатты мiр нрi, ажетiнi табылар содан брi” деп дрiптеген. Табиат адам бойына адамгершiлiк абзал асиеттердi алыптастыратын лаатты стаз, тлiмi мол трбиешi. Бастауыш сынып оушыларына сапалы бiлiм мен трбие беруде р пн жоары дегейде жргiзiлуi тиiс. Бл шiн пн малiмi дiс тсiлдердi жетiлдiре оытып, оушыларды сол пнге деген ынтасын арттыра бiлуi ажет. Саба- стазды кп iзденуiнен, кп ебектенуiнен туатын педагогикалы шыарма. Ал осы “шыарманы” алдында отыран оушылара игерте бiлу де оай емес.
Ол шiн малiмнi бiлiктiлiгi, iскерлiгi шеберлiгi арылы оушы жрегiне жеткiзе алатындай шебер ой рнегi болуы керек.
Табиатты жне экологияны балалырмен таныстыру пні . Бл пн оушыларды танымды белсендiлiгiн арттырып, дниетанымын, адамгершiлiк асиеттерiн жетiлдiрiп, мiрдi, оны былыстарын танып бiлуге мумкiндiк бередi. Сонымен бiрге бастауыш сынып оушыларыны ой-рiсiн дамытып, шыармашылыа жетелейдi.
Адамгершiлiк мдениетi те ке клемдегi ым, йткенi оан адама деген, доса, ата-анаа, Отана, лкенге, iнi-бауыра таы басалармен бiрге табиатта жатады.
1.Оушыларды адамгеншілік мдениеттерін алыптастыру
Дниетану пнi оушылара адам, оам жне табиатты тылсым сыры жайлы тсiнiк беретiнiн ескерсек “табиат” туралы кптеген длелдер айта беруге болады.
Оушыларды адамгершiлiк мдениетiн алыптастыруды сол сем табиатты ораудан, туан жер табиатын сюден бастауа болады.
Табиат адама ажет, баа жетпес байлы. Ол-ырыс пен мол азынаны айнар кзi. Сондытан, халымыз “Табиат адамзатты мiр нрi, ажетiнi табылар содан брi” деп дрiптеген. Табиат адам бойына адамгершiлiк абзал асиеттердi алыптастыратын лаатты стаз, тлiмi мол трбиешi.
Табиаттан бабамыз ала берген секiлдi;
Дархандыты азаа дала берген секiлдi;
Еркелiктi ерiктi желден алан секiлдi;
Млдiрлiктi кгiлдiр клден алан секiлдi.
Табиат дегенiмiз – бл бiздi санамыздан тыс, бiзге баынбайтын, бiздi мiрiмiздi тiрегi болып тран болмыс, сем дние. Табиатты адам мiрiнi барлы ажетiн толы тейтiн рал болу шiн, ол мiндеттi трде ештеемен быланып уланбауы тиiс. Табиат тазалыын сатайтын да, оны былайтын да адам. Адам зiнi де, табиатты да аласа досы, санасыз iс-рекет жасаса, жауы бола алады. Осындай ерекшелiктердi ескере отырып малiм алдындаы р оушыны санасына табиат ораушысы болуын сiiру жолдарын iздестiруi керек. Дниетану сабаы- сiмдiктер мен жануарларды, адам азасы мен оршаан ортаны, табиат пен экологияны адам шiн алар орнын ашу, мнiн бiлдiру.
Бастауыш бiлiм- здiксiз бiлiм берудi алашы басышы боландытан, оушылара белгiлi бiр клемдегi бiлiм, бiлiк-дадыларымен атар адамгершiлiк мдениетiн алыптастыру, жан-жаты дамыту бгiнгi кннi басты талабы.
Бастауыш сынып оушыларына сапалы бiлiм мен трбие беруде р пн жоары дегейде жргiзiлуi тиiс. Бл шiн пн малiмi дiс тсiлдердi жетiлдiре оытып, оушыларды сол пнге деген ынтасын арттыра бiлуi ажет. Саба- стазды кп iзденуiнен, кп ебектенуiнен туатын педагогикалы шыарма. Ал осы “шыарманы” алдында отыран оушылара игерте бiлу де оай емес.
Ол шiн малiмнi бiлiктiлiгi, iскерлiгi шеберлiгi арылы оушы жрегiне жеткiзе алатындай шебер ой рнегi болуы керек.
Дниетану сабатары арылы оушылар адам, табиат, оам, яни реалды дниенi ш рамдас блiгi туралы бiлiм алады. Бл пн оушыларды танымды белсендiлiгiн арттырып, дниетанымын, адамгершiлiк асиеттерiн жетiлдiрiп, мiрдi, оны былыстарын танып бiлуге мумкiндiк бередi. Сонымен бiрге бастауыш сынып оушыларыны ой-рiсiн дамытып, шыармашылыа жетелейдi.
Адамгершiлiк мдениетi те ке клемдегi ым, йткенi оан адама деген, доса, ата-анаа, Отана, лкенге, iнi-бауыра таы басалармен бiрге табиатта жатады.
Табиат - адам баласыны материалды жне рухани ажеттiгiне жарайтын е негiзгi байлы. Себебi оршаан орта барлы адамдара орта, сондытан оны таза жне сем болуына бастауыш сынып оушылары да лес оса алады. Дниетану сабаында оушыларда табиата деген сйiспеншiлiк сезiмiн алыптастырып ана оймай, оларды орап, оны байлытарын тиiмдi пайдалану жмыстарын трбиемен байланыстырып жргiзiлетiн жмыстар ткiзу малiмге байланысты.
Тменгi сыныптарда оушылар табиатты жеке блшектерiнi жадайын, табиатты сем маусымына байланысты згерiсi мен оны себептерiн, тiрi табиат пен лi зат арасындаы арым атынас, адам рекетiнi табиата жасайтын ыпалы, оршаан табиат жайлы жалпылай малмат алады.
Ал оны тередетiп, оушылара практикалы мысалдармен жеткiзе бiлу малiмнi шеберлiгiне байланысты. рине оушыларды жас ерекшелiктерi, бiлiм дегейлерi ескерiледi немесе жануарлармен таныстыратындыын алдын ала белгiлеп алады. Табиат пен оан жасалан адам ыпалын оу процесiнде оушылар блме сiмдiктерiн кбейту, старды таматандыру, ааш отырызу сияты практикалы жмыстардан да малмат алады. Саба барысында табиата, жан-жануарлар, сiмдiктер мен стара деген аморлы жасау алыптасады. Серуенге шыан оушыларды таам алдытары мен ааздарды жаып жiберуге, атты заттарды кмiп тастауа йретуi керек [43, 397 ].
Адама бiлiм де, дрыс таматану да, жасы киiну де, тiптi ктерiкi кiл кй де, т.б кптеген нрсе ажет. Осыларды брiн ол айналадаы дниеден алады. Дегенмен айналадаы дние зiнi барын адама сый етiп бере бермейдi. Себебi айналадаы дние кп нрсеге мтаж.
Мысалы: батаы алма аашын алайы. Ол - табиат перзентi. Тiршiлiк ету шiн оан да су, ауа, орек, жылу жары керек, яни адам сияты ол да тiршiлiк етедi.
Жемiсiн адама сыйлайды. Ааша ктiм ажет. Бабан оны суарады, тбiн опсытады, дiiн ктейдi, ктедi. Сонда ана ол жемiс бередi. Сондытан да оушылар санасына ааш адама жемiсiн сыйласа, адам оан су, ауа, орек болатындай жадай жасап, ажетiн тейдi. Бл жерде оушыны з ауласындаы башасы, мектептегi жемiс-жидектерге андай кмек крсететiнiн здерiне гiмелетiп, мысалдар айызуа болады.
Адамгершiлiкке трбиелеудi негiгi дiстерiне тсiндiрудi жатызуа болады. Оны ралдары ретiнде маалдар мен мтелдер, гiмелер мен ертегiлер, аыздар мен аыз-гiмелер ызмет еттi. Оушылармен нгiмеде тап сол жадайа олайлы маалдар мен мтелдер арнайы срыпталып, реттелiп алынып отырады. Адамгершiлдiкке трбиелеудi аса бай жолдары белгiлi боланына кз жеткiзу шiн келесi дiстер мен ралдарды атап туге болады. Олар: крсету, йрету,жаттытыру, сендiру, тiну кеес, малдау, сттiлiк тiлеу, тыйым салу, ант беру, сгiс беру,кiнлау жатады.
Мселен, халы ымында, адам баласыны мiнез-лыына трбие мен тлiм арылы тек бiлiм мен аылды штастыра бiлгенде ана сiетiн, аса дiреттi, асиеттi мол адамшылы атаулыны бiр крiнiсi. Шынды пен дiлнттi суреттейтiн кркем шыармаларды iшiндегi аызды айтса-“Аяз бидi” еске аламыз. Шыр етiп дниеге келген перiште сбиге адами асыл асиеттер ана стiмен, берiсi бесiктен дамиды десек, ателеспеймiз. Ал адам балысыны трбиесiнi ошаы саналатын – мектеп трбиесi бала бойында iзгi асиеттердi алыптасуына лкен де, маызды атарары даусыз. Трбиенi негiзгi – iргетасы адамгершiлiк трбиесiне байланысты.
йткенi, адам бойындаы мыдаан асиеттердi iшiндегi негiзгi орын алатын асиет – адамгершiлiк асиетi. Бл- аксиома. 2-сыныпта дниетанудан “сiмдiктер мен жануарлар” блiмiндегi “ызыл кiтап” таырыбын ткенде – азастан Республикасыны “ызыл кiтабы” Оны мабасыны тысы ызыл. ызыл тс ауiп- атердi белгiсi сияты. Бл кiтап сiмдiктер мен жануарларды кптеген трлерiнен жер бетiнен жоалып, рып кетуi аупi тнгенiн ескертедi. Егер, жануарлар жайылып сiмдiктердi жлып, кесiп немесе оларды аямай таптап, балалар ойнап сындыра берсе, сiмдiктер рып кетедi. Адамны орауына те мтаж жануарлар мен сiмдiктер кп.
Елiмiздi “ызыл кiтабына” талас айыы, араралы брiарааты таы баса, сiмдiктер, стардан оиаз, бркiт, абас, тырна, ау, баса жаныарлар енгiзiлген. Табиатты орауы туралы зады тек лкендер ана емес, балалар да сатауа тиiс. Мысалы, саан с ясын алыстан баылауа болады.
Ал олара тиюге, яны бзуа рсат жо. мырса илеуiн бзып, таптау –зиянкестi iсi. Себебi мырсаны ормана тигiзетiн пайдасы зор: олар ааш зиякестерiн жояды. Ал ааш -сiмiдiк, ол адам шiн кп пайда бередi. Оны здерi бiлесiдер деп р-кез топсеруен, баылау кезiнде ескертудi естен шыармау керек. сiмдiктердi де “ызыл кiтапа енген” трлерi кп [18, 111].
Кесте 1 2 сыныптаы “Дниетану” пнiн оытуды кнтiзбелiк жоспары
Сабаты таырыбы дiстерi мен тсiлдерi Крнекi ралдары
I Кiрiспе-6 саат.
1 Адамны айналадаы дниемен арым атынасы. Бiлу жне бiлгендi мiрге пайдалану. “Табиат” бейнеленген сурет, схема макеттерi.
2-3 Адам мiрiне не ажет? Оларды адам айдан алады? “Сыйа-сый,- дептiлiк.” Схема макеттерi, суды, ауаны, кннi суреттерi. гiмелесу, схема растыру
4 Ебекпен келген нан-асиеттi таам. Таблица макетi, Таырыпа байлынысты суреттер. гiмелесу, таблица толтыру
5 Топсаяхат “Алтын кз”. Баылау жоспары. Модельдеу, баылау
6 Ккжиек жне ккжиек сызыы, тстары Схемалар Сараманды дiс
7 Бадарлау. Компас Схемалар, компас Сараманды дiс
8 ашытыты лшеу.
Масштаб шартты белгiлер. Ермек сазынан жасалан макет, шартты белгiлерiнi суретерiнi Сараманды жмыс
9 Слба жне сурет. лкейтiлген жер бетiнi слбасы. Оушыларда: слба, арындаш, сызыш,
компас. Сурет. гiмелесу, сараманды жмыс
Кесте 1 жаласы
10 Жергiлiктi жердi
слбасы Слбалар, жiп сызыш гiмелесу, сараманды жмыс
11 орытынды саба. Карточкалар, слбалар, схемалар Оушыларды бiлiмiн баалау дiсi.
12 лi табиат. Ауа. Ауаны асиетерi 1- сыныптаы табиатты рамыны схемасы, доп, шарик, банка, майшам. Схеманы сызу дiсi, сараманды дiс.
13 Ауаны табиаттаы жне адам мiрiндегi маызы. Кемелердi, шаты суреттерi. Схема растыру, гiмелесу.
14 Суды асиеттерi. Суреттер, стакан, ант, тз, ст, ааз, шберек. Модельдеу.
15 Су ерiткiш. Марганец, борды нтаы, су, стакан. Таблицаны жаластыру
16 Суды табиаттаы жне адам мiрiндегi маызы. Схеманы растыратын блшектер,суоймасыны «композициясы» Сараманды дiс, модельдеу.
17 Топыра. 2 стакан, топыра, спиртовка, темiр албыр Таблицаны толтыру.
18 Топыраты табиаттаы, адам мiрiндегi маызы. Топыра коллекциясы, схеманы блшектерi. Модельдеу.
19 орытынды саба Таблицалар, 1-сынып схема “ лi табиат”.
Балаларды бiлiмiн тексеретiн карточкалар,
Тестер Баылау дiсi.
20 Тiрi табиат. 1-сыныптаы схема Модельдеу дiсi,
сiмдiктердi тiршiлiгi. суреттер, 1сыныптаы “Тым” таырыбына арналан модельдер. сараманды жмыс
21 сiмдiктердi жалпы рылысы Суреттер, схемалар. Модельдеу дiсi, сараманды жмыс.
22 Тамыр. Тамырды трлерi,
Гербарий, схема блшектерi. Модельдеу.
гiмелесу.
Баылау.
23 Саба. Суреттер, гербарий, схема блшектерi. Модельдеу,
гiмелесу.
24.Жапыра. Кзде
жапыра неге сараяды ? Микроскоп, оны шы-нылары, ине, жапыра, жапыраты суретi,
Гербарий. Сараманды жмыс.
гiмелесу.
25 сiмдiктердi кбеюi. 1-сыныптаы схема,
модельдер, схеманы блшектерi Модельдеу.
26 сiмдiктер алай дниеге келедi ? “Мдени сiмдiктердi пайда болу орталыы”
таблицасы “Аквариум”. Баылау, осымша
дебиеттермен жмыс
27 Тым жне жемiс. 1-сыныптаы модель схема №№1-2 блшектерi, тжiрибенi ою Модельдеу дiсi.
28 Тамырсаба, тйнек, пиязшы арылы кбеюi. 1-сыныптаы модель. Гербарий, схема блшек-терi №3 тжiрибенi ою Модельдеу
29 сiмдiктердi жер
бетiндегi мшелерi арылы алемшелер, “Жапырапен кбею”. Сараманды жмыс.
Кесте 1 жаласы
кбеюi. Схемасы.
30 сiмдiктi сiп нуiне ажеттi жадайлар. Баылау тапсырмалары.
Тымдар, опыраы бар
Жшiк. Баылау дiсi.
Сараманды жмыс
31 сiмдiкке топыра керек №1сараманды жмыстарды сипаттамасы Таблица сызу.
32 сiмдiкке су керек №2 сараманды жмыс-
ты сипаттамасы Таблица сызу.
33 сiмдiктерге ауа жне жылу керек. №3,4 сараманды жмыстарды сипаттамасы Таблица сызу
34 орытынды саба. Баылау тапсырмалары, тестер Баылау дiстерi.
35 Тiрi табиат. Жануарларды тiршiлiгiне не ажет ?
Жылу Суреттер, схемаларды блшектерi Схема сызу.
Таблица толтыру
36 Жары жне су-жануарлар тiршiлiгiне ажеттi (заттар) жадай. Табиаттаы байланыстарды крсететiн схеманы блшектерi, суреттер Модельдеу.
37 Жануарлар немен
оректенедi ? оректiк тiзбектердi блшектерi,1-сыныптаы мшелер атарлары. Модельдеу.
38 Жануарлар жемiсiн алай аулайды. р са з тмсыы ажет. оректену схемасыны блшектерi 1-сыныптаы атар Модельдеу.
Кесте 1 жаласы
39 Бунаденелiлер жауыннан алай оранады? Бейiмдiлiк. Суреттер,схемалар.
“оректiк тiзбек” Ойын, гiмелесу
40 Бейiмдiлiк. Бркенiш ре жануара да ажет. Адар неге “ жуынады” ? Суреттер 1-сыныптаы
атар гiмелесу, ойын
41 рпа-тiршiлiк жаласы Бунаденелiлердi кбею схемасы. осмекендiлердi кбею схемасы. Сторектiлердi кбею схемасы. Дидактикалы дiс
Ойындар.
Жмбатар.
Ребустар.
42 Жануарларды бiр-бiрi-не айырымдылыы. “Биотикалы байланыс-тар” таблицасы. Схема блшектерi. Модельдеу дiсi.
43 Табиат-бiрттас жйе.
лi табиат, тiрi табиат Схемалар. оректену пирамидасы: оны растыру блшектерi. Модельдеу дiсi.
44 Табиатты орау. “ызыл кiтап”, ”орытар” суреттерi. гiмелесу, жеке тапсырмаларды орындау
45 Бiз ненi йрендiк:. Баылау карточкалары, тестер, тапсырмалар. Баылау дiсi.
Бгiнгi тада мемлекеттiк бiлiм беру саясаты азастан Республикасыны “Бiлiм туралы” жаа заына сйкес жзеге асуда. Осыан орай бiлiм мазмнын айта руа, республикамызды мектептерiнде пндердi оытуды,оушыны жеке басыны абiлеттерi мен ызыуын ескере отырып йымдастыруа ерекше мн берiлiп отыр. Бл факторлар жаа заман талабына сай тл оулытар мен оу-дiстемелiк кешендерiн жасауды талап етедi.
Оулы-мектептi негiзi бiлiм беру мiндеттерiн, яни ынталандырышты, баыттаушылы, дамытушылы, трбиелiк, баылаушылы ызметтерiн жзеге асыратын негiзгi оыту ралы. азастан Республикасыны алым-дiскерлерi Т.Мсалов, Б.Мханов, .А.Аймаанбетова, .Жнiсова, А.Бермаанбетоваларды жаа бадарлама мен оулытарды шыуына, оыту дiстемесiне осан лестерi мол.
Бастауыш мектептi 2-сынып оушыларына арналан Дниетану оулыыны мазмны: Адам. Табиат. сiмдiктер. жануарлар. Отан деген блiмдерден трады. Оулы мтiндерi тусiнiктi, оушыларды жас ерекшелiктерiне сай деуге ьолады [18].
2. Адамды табиатпен таныстыру негізіндегі адамгершілік мдениетін алыптастыру
Бастауыш сынып оушылары шiн е жоары бедел иесi – малiм. Оушылар р пннен алатын бiлiмдерiн малiм арылы абылдайды. Оу мен оытушы ол шiн блiп - жарысыз нрсе. здiксiз бiлiм беру жйесiндегi тратанан алпы бар сала– бастауыш мектеп. йтсе де соы уаыттара дейiн бастауыш мектеп балаларды оу, жазуа, есептеуге ана йрететiн, оршаан орта, арапайым дниетаныма жалпы тсiнiктер берiп, тйы концентр болып саналады. азiргi кезде бастауыш мектепте оыту мазмнын жаарту жмыстары бадарламаа сай жргiзiлiп, оыту, трбиелеу, дамытуды жаа ммкiндiктерi ашылды.
Бгiнгi кн рпаты жан - жаты бiлiм алуын, белсендi, шыармашыл болуын талап етедi. Осыан байланысты оыту мазмнын, трiн, дiсiн тадай бiлу ажеттiгi туады.
Оу-трбие жмысында халыты педагогиканы пайдалану, лтты дет-рып, салт-дстрлерiн оушыны жас ерекшелiктерiне арай пайдалана бiлу малiмнен лкен бiлiктiлiктi, шеберлiктi талап етедi.
Бастауыш мектептен бастап баланы мiрге дайындау, трбиелеу жоары орына ойылады. Бл ретте дниетану пнiнi маызы зор. Дниетану пнiн оытуда балаларды табиат туралы ылыми кзарасын алыптастырып, адамгершiлiкке трбиелеу масат етiледi [ 21 ] .
Адамгершiлiк – атамра
Масаты: аза халыны бала трбиесiндегi таылым сздерi мен негелерiнi маызын, мазмнын, трлерiн игеру, бiлу, мiрде з iсiне олдану.
Оушыларды 3 топа блiп сабаты баытымен таныстырамын. ткен сабаты бекiту сайыс саба арылы жргiзiледi.
а) Жрмеке ткiзу. Адамгершiлiк таырыбына байланысты андай кiтаптар, кiтапшалар кездестiргенiмiз жайлы млiмдеу. Ол кiтаптарды кiтап брышына ою [23] .
) Ккпар ойыны. Дорбадан асы алу арылы р топ тиiсiнше сратара жауап бередi. Сратар тмендегiдей.
2- сыныпа
1 Сенi жаын досы туралы айт.
2 Туан жер табиаты туралы не бiлесi?
3 зiнен кiшкентай балаа алай кмектесесi?
4 йде гл сiресi бе? сiрсе алай ктесi?
5 Кшеде, автобуста лкен адамдара алай кмектесесi?
6 Дос туралы андай маал-мтел бiлесi?
Бастауыш сынып оушыларын саба рдiсiнде ерлiкке, батырлыа, достыа трбиелеу, адамды рметтеу сезiмiн алыптастыруа арнала материалды оулытан тауып длелдеу (алдын – ала стелге ойылан бастауыш сынып оулытарын пайдаланады. 1-2 сынып “Ана тiлi”, 1-2 сынып “Дниетану” оулытары).
3 топтан 3 оушы шыып, тадаан оулыын алып, 5 минутта дайындалып, айтып тсiндiредi.Бдан рi сабаты жинатау, бекiту, баалау жргiзiлiп, жаа саба басталады.
Татаа азаты киiз йiнi бейнесi салынан плакат iлiнедi. Онда йдi мадайына зiктi етегiн жаалай берiлген тор кзге таырып жазылуы тиiс. Ал таырып киiз йдi iшiнде берiлген лтты салт-дстр ерекшелiктерiне байланысты суреттер, карточкаларды мазмнын табу арылы бас рiптерiнен ралады.
1 Ата
2 Дастархан
3 Абысын
4 Мес
5 Гкку нi
6 Ер
7 Рауаш
8 Шаыра
9 Ішек
10 Лебiз
11 Ірiмшiк
12 Кереге
13 Алтыбаан
14 Тоым
15 Аяап
16 Май
17 ршы
18 Раым
19 Алаша
Осылайша “Адамгершiлiк – ата мра” таырыбы ашылады [36].
Негiзгi блiм магнитафон тыдату арылы жредi. Халыты жазу-сызуды бiлмеген, ылым мен мдениетiнi баспаа тспеген дуiрiнi зiнде де сер рпаты жан-жаты трбиелеу отбасыны, бкiл оам мшелерiнi бiрлесе атаран iсi болан. Мiне, осы трбие жнiндегi халыты ой-тжырымын, тжiрибесiнi жиынтыын халы педагогикасы деймiз.
Халымызды атадан балаа алдыран халыты педагогикасында асырлар бойы жинаталан бай тжiрибесi, бала, рпа, оушылар арасындаы трбие масаттары жатыр.
Мыжылды тарихы бар аза халы з рпаын мiрде, отбасында, трмыс, тiршiлiкте батылды пен батырлыа, дiлдiк пен адамдыа, инабат пен iзгiлiкке, иба мен имана здiксiз трбиелеп отыран.
Халыты лтты салт-дстрлерi аншама уаыт тсе де мiрден шiрiлмей, керiсiнше, азiргi уаытта айта жарырай тскенін кнделiктi мiр крсетiп отыр. аза баласы да оршаан ортаны iшкi сырларын лкендерден срап, елiктеп, байап бiлгiсi келген. Адамгершiлiк асиет, ебекке, нерге, трбиенi баса трлерiне ойын, той, она, сауы сияты жерлерде трбиелеп, баулып отыран.
азата баланы отбасы ана емес, бкiл ауыл болып трбиелеген.
“ызы ссе, ызы жасымен ауылдас бол,
лы ссе, лы жасымен ауылдас бол” –деп, л –ыз трбиесiне тгел атысан. “лкеннi алдын кесiп тпе”, “лкенге слемдес”, “аттылыны алдын кеспе” деп жолды кеспеуге баулыан. “Ат атандырма”, “саымды сындырма” “сйек жасытпа”, “сз тасыма” деген жйелi сз таы бар.[ 30]
Эпидаскоп арылы татаа лын, озы, ботаны суреттерi тсiрiледi. Осы арылы ата-ананы балаа деген мейрiмен, ыыласын тсiндiру, оны азаты трмыс тiршiлiгiмен астасып жатандыын айтады. Оушылар ата-же, ана мейрiмiн бейнелеп крсетедi.
Осыншалы мейрiмiн, шуаын тге отырып, аза баланы ебекке йреткен, тзiмдiлiк, ептiлiк, шеберлiк, шыншылды, ар, ят, деп, лкендi сыйлау секiлдi асиеттердi рпа зердесiне сiiре бiлген.
Мысалы: “Сiз деген –сыпайылы, бiз деген –кмек”, “Сыйа –сый, сыраа бал”, “Сзi тттi болса, жмысы атты болсын” деген маал –мтелдер де сол игiлiктi iстерге бастап отыран. “Жасы сз –жарым ырыс” екенiн тыран. онатара тапсырма: ш санына байланысты халыты ой –тжырымдарын еске тсiру.
ш жз, ш арсыз, ш тотам, ш жрт, ш даусыз, ш кз, ш уат, ш адiрсiз, ш айып, ш жаман.
“Адам туа бiлмейдi, жре бiледi” Олай болса мiрге келген рбiр баланы болашаын алашы кн, айларынан бастап алыптастыран.
Атамыз аза iлiм-бiлiмдi йрете отырып “бiлiм ауысады, ырыс жысады” деп, татулыа, достыа бiлiмдiлiкке, нерпаздыа баули отырып, барлы талымды з отбасынан бастап, мектепке жаластыран.
Бастауыш сынып оушылары не нрсені болса да білуге мар, ызыыш, олымен стап, кзбен кргенді жасы креді, сйтіп барлы зейіні соан ауады. Алайда бл аталан асиеттер зінен-зі алыптаспайды. Білім беруде азаи лтты ерекшеліктерімізді кеінен олдану арылы оушыларды адамгершілік мдениетін алыптастыру жнінде арнаулы, нысаналы жмысты ажеттігін тжірибе крсетіп отыр. Ол жмысты дістемелігін зірлеу мен тжірибелік – педагогикалы жмысты серлілігін тексеру шін мынадай міндеттерді орындау ажет деп білеміз:
1) аза этнопедагогикасыны мазмны арылы адамгершілік мдениетін алыптастыру лгісін анытау.
2) Тжірибелік-педагогикалы жмысты барлы кезедерінде оушыларды адамгершілік сезімін алыптастыру арынын адаалау.
- Оушыларды адамгершілігін алыптастыру аза этнопедагаогикасыны мазмнына негізделуі тиіс;
- Адамгершілік, лтты ндылытара бадарлау;
- аза халыны мдениеті мен дстрлерін баалайтын кзарас туызу;
Жоарыда айтыландарды ескере отырып, тжрибелік – педагогикалы жмыс мынадай баыттарда жргізілді
1 Оушыларды оудаы ызметін халыты педагогиканы ралдарын пайдалана отырып йымдастыру -Оушыларды дниетану пнінде гуманитарлы танымын кеейту
- білім сапасын арттыру масатында азіргі білім беру технологияларын олдану
2 Адамгершілік трбие жнінде сыныптан тыс жмыс йымдастыру. - азаты лтты мдениетіне деген кзарас алыптастыру. Отана деген ой-рісін, ынтасын алыптастыру;
3 Этнографиялы мражайлар йымдастыруа кмектесу, азаты лы адамдары, туан лке тарихын тану. з мемлекеті шін матаныш сезімін дамыту;
аза халыны мдениетін матан етуге йрету;
-Оушыларды лтты рух, адамгершілік сезім алыптастыру;
Мектеп оу-трбиесінде халыты педагогиканы тлім-трбиесін олданып, оны оушылара білім мен трбие берудегі пайдасын жзеге асыру рбір стаз шеберлігіне байланысты. Халыты педагогика экспериментін пайдаланып, оушылар бойына адамгершілік асиеттерін сііруді тиімділігін мына кестден круімізге болады.
Дниетану сабаында жне сыныптан тыс жмыстарда халыты педагогиканы пайдалану оушыларды пнге деген ызыушылыын арттырып, білімді абылдауа барынша олайлы ыпалын тигізеді.
Алан білімдерін кнделікті трмыста пайдаланып, мір трбиесінде іске асыру.
лтты саналыын, этномдениетін дамытады [38,37].
рпа трбиесіне атысты ежелден келе жатан халыты дістеріні бірі – балаа аыл-сиет айту жне сз арылы баланы кзін жеткізе отырып, сенімін арттыру. Бл дісті маал-мтелден, наыл сздерден, ырымдар мен тыйым салу сздерінен айын крініс тапан. мірден кргені мен тйгені мол, білікті адамдарды аыл-сиетін оушыны санасына сііріп, лкен ой салан.
Ырымдар мен тыйым салу сздері баланы аатты жасаудан, трлі ауіп-атерден сатандырып, адамгершілікке жетелейді. Мселен, халымыз «ккті жлма; сты ясын, мырсаны илеуін бзба; жалыз аашты жлма; малды теппе; аты ткпе; тгілген стті аяпен баспа; т.б.» кптеген мысалдар келтіре кетуге болады 47,16.
Оушыларды жасы дстрлерді сыйлай білуге, демі де жйрік сйлеуге, ата-салтын лгі етуге трбиелеу масатында, сабатарда шешендер мен билерді, лы адамдарды лаатты сздеріне лкен мн беріліп, рпатан-рпаа жеткізілетіні сзсіз. лылардан алан лы сздерді де оушыларда адамгершілік мдениетін алыптастыруа кп пайдасы бар екенін мынадан круге болады:
Таза болса судай бол,
Брін шыдап ктерген.
Жасы болса, жердей бол,
Брін шыдап ктерген.
Азана іске кп рамет айт [ 55 ] .
Жасы ылы адама ас пен киім; дос табу оай, сатау иын; достары кп болса да, аз деп біл.
Адамны басшысы –аыл,
Жетекшісі – талап,
Шалушысы –ой.
Сынаушысы – халы,
ораушысы – сабыр,
оранышы –мінез,
Е ымбаттысы –ар.
Таусылмайтыны –арман,
Барлыынан ардатысы - мір.
орыта айтанда, оушы біткенні барлыы дерлік мектеп абырасында стаздардан тлім алады. Егер бізді стаздарымыз рбір сабаты жоары сапалы, тиімді етіп ткізсе, жас рпа трбиелеп сіру ісінде кемшілік аз болар еді. рбір саба, трбиелік жмыс ылыми негізде стамды, жан-жаты танымды жргізілсе рухани серлі болады. Демек, р саба трбиелік баыттан блінбей атар жргізілуі ажет. алым-психолог Блумны пікіріне сйенсек «7-8 жаса дейін сіп келе жатан баланы жеке асиеттеріні 70 пайызына дейін алыптасады» дейді. Міне, осы кез баланы білім алатын, білім алу арылы дамитын кезеі. Бл кезде алан алан білім оны бкіл мірінде алатыны белгілі. Осы кездегі аланан трбие адамгершілікті негізін алайды. Содытан осы кезден оушы бойына жасы жне жаман асиеттерді алыптастыра оыту керек.
2.3 Дниетану сабатарында 2-сынып оушыларыны адамгершілік мдениетін алыптастыруа баытталан эксперимент жмысыны мазмны мен нтижесі
Дниетану пнінде оушыларды адамгершілік мдениетін алыптастыруа баытталан тжірибе-эксперимент жмысы М.Горький атындаы орта білім беретін мектепті 2-ші сыныптарында жргізілді.
2 А сыныбы (бала саны 9) эксперимент тобы ретінде, 2 Б сыныбы ( бала саны 11) баылау тобы ретінде тіркелді.
Тжірибе-эксперимент жмысы бір-бірімен зара байланысан ш кезенен трды: даярлы кезе, негізгі кезе, орытынды кезе. Тжірибе-педагогикалы жмыста аталан кезедерді белгілеу негізіне П.Я.Гальперин жне Н.Ф.Талызинаны ойлау рекеттерін сатылы алыптастыру теориясы алынды.
Дайынды езе:
2-сыныптаы дниетану пнінде адамгершілік мдениетті алыптастыруа оушыларды дайындаумен сипатталды.
Бл кезені міндеттері:
1) Оушыларды дниетану пніндегі мтіндерді трбиелік мніне кп кіл блгізу, здіктерінен мтінні трбиелік идеясын анытауа йрету.
2) Адамгершілік мдениетін алыптастыруа баытталан р таырып бойынша этикалы гімелермен таныстыру.
Негізгі кезе
Оушыларды дниетану пні бойынша адамгершілік мдениеттерін алыптастыру бадарламасын ру жне оу рдісіне енгізумен айындалды.
Бл кезеде тмендегідей міндеттерді шешуге баыттылады:
1) Оушыларды дниетану пнінде адамгершілік мдениетін алыптастыруды тиімді жолдарын анытау;
2) Оушыларды дниетану пні бойынша адамгершілік мдениеттерін алыптастыру бадарламасын негізге алып, сабатар ткізу.
орытынды кезе
Масаты: Дниетану пнінде оушыларды адамгершілік мдениеттерін алыптастыруды жйелі жргізілуіні оушыны жалпы трбиелік дегейіне серін длелдеу.
Бл кезені міндеттері:
1 Эксперимент тобы оушыларыны адамгершілік мдениет дегейімен баылау тобы оушыларыны адамгершілік мдениет дегейін салыстыру, орытынды шыару.
2 сынылып отыран адамгершілік мдениетін алыптастыру бадарламасыны тиімділігін длелдеу.
Дниетану пнінде оушыларды адамгершілік мдениетіні тмендегідей алыптасу крсеткіштерін зерттеу жмысымызды негізіне аламыз:
1 Оушыларды тіршілік атаулыны сйе білу мдениеті;
2 Оушылары табиатты орау ажеттіліктерін сезіне білуі;
3 Жан-жануара аморлы жасай білуі;
4 Оушыларды зара кмекке келе білу мдениеті;
5 Оушыларды барлы жадайда діл бола білуі;
6 Жолдасты атынас мдениетіні болуы ;
7 Ебексйгіштік мдениетіні болуы.
Белгіленген крсеткіштерге сай адамгершілік мдениетіні дегейлері жне оны диагностикалы белгілері аныталды.
Кесте 3 Оушыларды адамгершiлiк мдениетi дегейiнi диагностикалы белгiлерi
Адамгершiлiк мдениет дегейi Диагностикалы белгiлерi
(критерийлер)
Жоары дегей
Оушыларды бойында адамгершілік мдениеті алыптасан. Тіршілік атауына сйіспеншілікпен арайды. лкенді сыйлай, кішіге ізет ете біледі. Жолдасы, досты арым-атынас мдениеті жасы дамыан. Адамгершiлiк мдениетiне байланысты таырыпты жасы тсiнедi, негiзгi ымдара, анытамалара сипаттама берiп, длелдей бiледi. здiгiнен баылау жргiзе алады. ымдарды байланыстыра алады.
Ортаы дегей
Белгіленген крсеткіштер орта дегейде алыптасан. Оушылар табиатты орау ажеттігін біледі, дегенмен маыздылыын тсінбейді. Адамгершiлiк трбиесiне атысты таырыпты орташа тсiнедi, малiмнен кмек ктедi, сiресе ымдар арасында байланыстарды табуда иналады. здiгiнен баылау жргiзе алады.
Тменгi дегей Оушыларда адамгершілік мдениеті тмен дрежеде алыптасан. Табиатты аялай білмейді. Жан-жануара атыгездікпен арайды. Сыныптаы оушылармен жолдасты атынасы ауыр. зімшіл.
Тжірибе-эксперимент жмысыны алашы сатысында оушыларды дниетану пнінде адамгершілік мдениетіні алыптасуыны алашы дегейін анытау шін ауызша сра-жауап арылы эксперимент жне баылау топтарынан тестілер алынды. Мндай баылау оушыларды жеке даралы асиеттерін анытауа, тлалы мінездеме алуа, оушыларды оу пндеріне атынасын анытауа ммкіндік берді. Бл тестілеу балаларды бойында адамгершілік ндылы бадарларыны алыптасу дегейін айындау шін пайдаланылады.
Тест сратары тмендегiдей:
1 лкендi сыйлау андай рекетке жатады?
а) дет
) дет-рып
б) дстр.
2 лтты намыс ай рсiмге жатады?
а) айырымдылы
) дептiлiк
б) перзенттiк парыз.
3 Саан е жаын кiм?
а) дос
) аа
б) жолдас.
4 Бата ай дстрге жатады?
а) ырым
) тыйым
б) сенiм.
5 Ел белгiсi ненi крсетедi?
а) рсiм
) рмiз
б) жн-жоралы.
6 лкенге слемдесу ай рсiмге жатады?
а) iзеттiлiк
) салауаттылы
б) немдiлiк.
7 Мына ш негiздi айсысы мiрге бiрiншi керек?
а) бiлiм
) ебек
б) денсаулы.
8 Бірлі, досты туралы маалдарды аята
а) Бірлігі жо ел тозады, ....
) Алтау ала болса, ....
Тртеу тгел болса,...
9 «ш дос» жануарды аныта
а) тлкі, оян, асыр
) аю, жолбарыс, борсы
б) суыр, архар, шашаай.
10 Сыныптаы бір баланы барлыы маза ылады. Ал сен не істер еді?
а) ештеені білмегендей боласы
) достарымен бірге маза ыласы
б) достарыны табалауынан орыпастан, осы баламен достасасы
11 Досыды андай асиеттеріне арай баалайсы
а) шыншыл, берілген
) матанша
б) секші
12 Малды пайдасы андай?
а) шп жейді, су ішеді
) ет, ст, жн, тері береді
б) малды пайдасы жо
13 Асар – Алтынайды аасы. Алтынай-Арманны шешесі. Арман Асара кім болып келеді?
а) аасы
) немересі
б) наашысы
14 «Жасыдан – йрен, жаманнан - ....» маалды аята
а) жирен
) лгі ал
15 Жаман адам айдан пайда болады?
а) білімдіден
) йышылдытан
б) тртіпсіздіктен
Жауаптары: 1-б; 2-б; 3-б; 4-б; 5-; 6-; 7-б, 8-а Бірлігі кшті ел озады. -Ауыздаы кетеді, тбедегі келеді, 9-б, 10-б, 11-а, 12-, 13-б, 14-а, 15-б.
Тест мліметтерін талдау эксперимент жне баылау топ оушыларыны дниетануа атысты адамгершілік мдениет дегейлері салыстырмалы трде шамалас денгейде екені аныталды. Оны тмендегідей суреттен круге болады.
3. оршаан ортаны орау
Жер планетасыны асырлар бойы барлы жануарлар дниесі мен адамзат баласы шін тіршілік негізі – таза ауа. Ол тек сімдіктер дниесінен блініп шыатын оттегі. Бізді оршаан тропосфералы ауа абатыны 20,9% осы оттегіден трады, ол траты е ажетті газды бірі. Су оттегін бліп шыаратын негізгі жасыл фабрика – кпжылды ааштар.
азастан аумаыны 3,8 %-ын орманды жер алып жатыр. «азастан - 2030» стратегиясында бл крсеткішті 5,1 %-а дейін ктеру жоспарланан.
Кейінгі жылдары республикамызды орман оры аумаында 2257 орман рті орын алды. Бл рттерді 70 %-ы отты дрыс пайдаланбауды салдарынан болан.
рт 4 млн. текше метрге жуы аашты жойды. Ірі орман рттері Шыыс азастан, Павлодар, Амола, араанды, Алматы облыстарында болды.
50 мы гектар орман алабында зиянкестер мен ааш аурулары аныталды. Е ірі орманды ауматар – Шыыс азастан, останай, Батыс азастан, Амола, Павлодар облыстарында. 1997 жылы орман заын бзушылара арсы 500 іс тіркелді.
азастан солтстігінде зенді жаалай скен ормандары мен отстігіндегі тоайлары жеке-жеке алаптар болып есептеледі.
Барлы таулы жерлердегі ормандарды топыра пен су орауа тигізетін сері кп. Оларды арасында тау бктерлеріні шымы алпында саталып, су аысы біркелкі млшерде реттеліп отырады.
азастандаы орманны жалпы клемі «азорман» шаруашылыыны мліметі бойынша 1998 жылы 24568,4 мы гектар болды.
Соы жылдары орман шаруашылыын аржыландыруды ысаруынан, орманды ктіп стауды жадайы крт тмендеп кетті. 1997 жылды 10-шы айында ірі рттен 170 мы гектардан астам орман ртенді. Мысалы, Баянауыл лтты баыны ерекше оралатын аумаыны 12,1 гектары ртеніп кеткен.
Баылау ызметіні ысаруынан жне азіргі техниканы кптеген орман орау ксіпорындарында іс жзінде жотыынан зиянкестер ошаы мен орман аурулары кбейіп барады.
Орманны азып-тозуы антропогендік жне табии факторлардан туындайды. Мысалы, ызылм шлейт даласын суаруа Сырдариядан су алуа байланысты жер асты суларыны дегейі тмендеп, бталы ааш сімдіктеріні жадайы нашарлап, бл жер сексеуіл сіруге жарамсыз болып алды. Малды жнсіз баудан шлейттегі орман едуір зардап шекті. Далалы орман, е алдымен аса баалы араайлы орман ретсіз кесуден таусылан. зендерді реттеліп тежелуінен жне рттен тоай атты азып-тозып кетті. Оны ішінде сирек кездесетін биогеоценоз – тораы да таусылып бітті. Сондытан Шардара ауданында соы онжылдыта осы тымны 30 %-ын маызы шамалы шегел тобы ауыстыран. Жоары табии таулы жердегі ерекшелігіне арай тау орманы рттен кп зардап шекті.
Республика ормандарында алыптасан экологиялы нашар ахуал жне тозу процестері орман ресурстарын сатап, тымды пайдалану жнінде шыл жне кесімді шараларды аблдауды талап етеді.
1993 жылы абылданан жаа Орман кодексі азастан Республикасыны ыты жне экологиялы жаынан орманды орауа, шаруашылыты тымды жргізуге ынталандыруды белгілі шамада арттырды.
Халы шаруашылы маызы бойынша азастан ормандарын ш топа блуге болады.
Бірінші топа жататын ормандар 18,7 миллион гектарды алып жатыр. Блара егістік орауа орналан, топыра орау, су орауа арналан орман алаптары, алалар мен ндіріс орындарыны айналасындаы, курортты ормандар, зендер, тас жол, темір жол жиегіндегі жне мемлекеттік орытарды ормандары жатады. Бл ормандарды кесуге тыйым салынан. Тек ктіпбаптау, тазалы жне орманды алпына келтіру кезіндегі кесулер ана жргізіледі. Бірінші топа жататын ормандарды орауда оларды тиімді пайдалану мен сіруді маызы зор.
азастан ормандарыны басым кпшілігі – Тянь-Шаньні таулы ормандары, Ертіс маындаы таспалы тоай, азастан атпарлы лкесіні араайлы-айыды ормандары, Солтстік азастанны айыды ормандары, тоайлар мен сексеуіл ормандары.
Екінші топа су орауына алынан ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлерді орындары жатады. Біра аашты кесу млшері жылды сімге сйкес аныталады. азастанда бл топа 591 мы гектар жерді алып жатан Шыыс азастан облысыны жерлері жатады.
шінші топа орманды жерлерде орналасан барлы ормандар кіреді. Бл жерлерде ндірістік орман дайындау жмыстары жргізіледі. Республикамызда олара Кенді Алтайды таулы ормандары, Шыыс азастан облысында – 1,5 миллион гектар жерді алып жатан ормандар кіреді. Сексеуілді лесіне барлы ормандарды аумаыны 50 % сйкес келгенмен, олардаы ааш оры бар боланы 2,1 % ана. Баалы ыланжапыраты ормандар Алтай мен Тянь-Шаньде, Ертіс маындаы таспалы тоай мен азастанны атпарлы лкесінде седі.
Ааш оры мен клемі бойынша Шыыс азастанны ыланжапыраты ормандары бірінші орында. Олар самырсын, шырша, кедр ааштарынан трады. Екінші орында шо араайлы ормандар, шінші орында – Тянь-Шань шыршасынан тратын таулы ормандар тр.
Орман шаруашылыыны ылыми-зерттеу институтыны есептеулері бойынша азастанны облыстарында болаша оранышты ормандар отырызу ажет.
Солтстік азастан облысында ормандарды егістік жерлерді клемінен 1,6 %-а жеткізу, Павлодарда – 4,0 %, Амолада – 3,8 %, Атбеде – 3,9 % жеткізу жобаланан.
Егістікті орайтын ормандарды клемін солтстік жне батыс облыстарда 3,3 %-а дейін ктеру керек.
Отстікті суармалы егістік жерлері мен отстік шыыста орман белдеуіне 3,5 %-ды жер берілуі ажет. азастанны егістік орауа арналан орман белдеуін 3 %-а дейін жеткізу кзделіп отыр. азіргі кездегі табии жне жасанды ормандар 3,6 % райды. Республиканы жалпы орманын шамамен 6-7 %-а дейін жеткізу жоспарланып отыр. Бл экологиялы трыдан негізделген. Республиканы орман сіру жмысын тек белгілі бір экологиялы шектеулі млшерде жне брын орман скен жерлерде жргізу ажет.
Барлы нрсені з орны болады: су кп жерлерде – орман мен шалынды, ра жерлерде – даланы шптес сімдіктері басым. Далалы жерлерде орман отырызу тжірибесі оны тиімсіз екенін крсетті. Бл ааштар он бес – жиырма жаса жеткенде здігінен кеуіп кетеді. Олай болса, адам экология задарын танып білуі, дрыс пайдалануы ажет. йткені ешкім бл зады згерте алмайды. лі де болса, азастанны ормандарыны экологиясы толы зерттелмеген. Болашатаы орман сіру мен алпына келтіруді экологиялы трыдан арау керек.
Кейінгі кездерде біз трып жатан араанды аласыны кейбір кшелеріндегі жиырма – отыз жалдан бері жайалып сіп тран ааштарымызды ортан белінен аралап кесіп, жапырасыз алдырып жатырмыз. Ол - зімізге зімізді жасаан иянатты бірі. Отыз-ыры жыл бойы скен бір тп ааш он адама бір жыл бойы дем алатын оттегін бліп шыаратыны белгілі. Бір автоклік бір мы шаырым жріп ткенде бір адамны бір жыл бойы дем алатын оттегін жаатындыы аныталды. Сонда аламызды эстетикалы кркемдік жаын семдеумен оса, жылдан-жыла кбейіп келе жатан автокліктерден блініп шыан кмірышыл газын жтып, оны оттегіне, яни таза ауаа айналдырып отыран жайалан желектерді клденеінен кесіліп алан ыса мыры адамзат баласыны айсысын болсын толандырады.
Облысымыз бойынша орман-тоай, ккмайса шабындытарды алпына келтіру жадайы лі де болса баяу жріп жатыр. Табиатты орау басшылытары оршаан ортаны ластануына мн бермейді. аламызды орталы базарларындаы барлы оыстарды, ааз алдытарын ртеу адам тынысын тарылтып, еркін дем алуына кедергі келтіріп отыр. Ондай кк ттін адамны тыныс органдарыны ісік ауруына келіп сотыруы да ммкін.
ала ішіні таза ауасы мол болуы шін ала кліктері электр уатымен жретін трамвай мен троллейбустара кшірілсе, те жасы болар еді.
Облыс орталыы р аудан орталытарымен жаласатын кре жолдарды екі жа беткейі жаз бойы ртеніп жосылан кк ттін мен ара кйеге малынып жатады. Оан тыйым салып, алай ртеніп жатанына кіл блетін ешбір жан жо. Сонда облысымыздаы табиат ораумен айналысатын адамдар айда арап отыр деген сра туады.
Ауылды жерлерде, ауыл маында, шабынды лкелерде жас аашты ормандарда басталан рт екі-ш тулік бойы жанып жатады. Оан ауыл адамдарыны шамасы келмейтін уаыттары да бар. Сондытан олар аудан орталыынан, облыстан кмек срайды. Ол кмек жеткенше талай жерді шбі, орманы «ызыл тажалды» рбаны болып кетеді. Одан блінген аншама улы кмірышыл газы тгелдей атмосферадаы озон абатыны жаруына сер етеді. Озон абатыны жаруы салдарынан лемдегі атмосераны жылынып кету аупі бгінгі тадаы е елеулі мселелерді бірі болып отыр.
Сз соында айтарымыз, табиат ресурстарын тиімді пайдалануды йымдастыру шін экономикалы критерийге негізделген кешенді тсіл ажет. Жерді слулыы мен байлыын орауды жан-тнімен жатайтын адамдар мен табиатты кешенді пайдалану идеясын мірге енгізу мен айналысатын мамандарды арасында жер мен кктей айырмашылы бар. Бл айырмашылы кдімгі «істегім келеді» мен «олдан келеді» деген сздерді айырмашылыындай. Бкіл адамзат баласы болып оршаан ортаны экологиялы тазалыына бір мезгіл кіл блсе, зімізді Жер – Анамызды алдындаы лкен парызды орындаланы болар еді.
ОРЫТЫНДЫ
Соы кездері елімізді оамды міріндегі елеулі згірістерді бірі білім беру саласындаы жргізіліп жатан реформалар екені белгілі. Елбасымызды азастан халына жолдауында азастан халыны білімі мен л-ауатын арттыруа, жас рпаты рухани адамгершілігін яни табиатты корай білу, аялай білу асиеттерін жетілдіру мселелеріне ты кзарастарды ажеттігіне басты назар аударан.
Сондытан да, рпа трбиесіндегі ккейтесті мселелерді бірі – жетілген, адамгершілік мдениеті алыптасан жеке тла трбиелеу.
Бастауыш мектеп – здіксіз білім беру жйесіні алашы сатысы ретінде зіні белгілі ызметін атарады.
Бастауыш сынып оушыларыны бойында жалпы адамгершілік алыптармен гуманистік, моральды, айырымдылы, ізгілік, зара тсінушілік, ізеттілік, кішіпейілділік, адалды, сыпайылы трізді асиеттерді сііріп, оларды зара арым-атынас мдениеті мен оршаан ортамен арым-атынасына мн беруіміз керек. Осыларды ескере отырып, бастауыш сынып оушыларыны дниетану пнінде адамгершілік мдениетін алыптастыруды жне р сабапен штастыру, бастауыш мектеп малімінен ізденістерді талап етеді. йткені оу мен трбие тыыз байланысты екені баршамыза млім. Бастауыш сынып оушыларын саба барысында трбиелеуді - зіндік ерекшеліктері бар, крделі рдіс. Оу рдісіндегі трбие міндетін іске асырудаы иындыты бірі сыныптаы оушыларды адамгершілік тсініктеріні р трлі болуында жне де трбие крделі рдіс боландытан, бір сабата баланы адалдыа, айырымдылыа, батылдыа, шындыа трбиелеу ммкін емес.
Дегенмен мынадай орытынды жасауа болады: бастауыш жне орта білім жйесінде адамгершілік мдениетіні негізгі мселелерін басым баытта оып-йрену лі кнге дейін педагогика ылымыны жне білім беруді азастанды тжірибесінде те аз, жоа тн. Осыан орай мен зерттеу нысанасына сйене отырып оыту барысында адамгершілік-рухани негіздерін алыптастыруды мселелік-бадарлы міндеттерін оып-йренуге болады деп ойлаймын.
-Оыту мен трбиелеу жне оушыларды даму жоспарларын олдау психопедагогикалы ана емес, адамгершілік-этикалы жне рухани-адамгершілік станым болып табылады.
- Білімді мегеру, техникасы мен технологиясын іске осу, білік пен дадыны игеру бастауыш сынып оушыларыны ерекшеліктерін дамыту шін осымша сыныптан тыс жадайды жасауды ажет етеді.
-Бл крсетілген міндеттерді бір мезгілде шешу білім беру мдениетіні маызды бір блігі ретінде оушыларды адамгершілік мдениеті біліміні йлесімді алыптасуына, сапалы жне санды суіне ммкіндік береді.
Оушы мектепке білім алуа келіп, саба барысында олар ебек етуге, айырымдылыа, адалдыа трбиеленеді.
орыта келгенде, саба рдісіндегі оушыны тлалы асиетін трбиелеуде мынадай ерекшеліктерді ескеруіміз керек:
- оушыны аыл-ой мдениетін дамыту;
- оушыны адамгершілік-имандылы ндылыын алыптастыру;
- оушы мен малімні арым-атынасы арылы оушы дниетанымы алыптасып, баланы аыл-парасаты толысып, ебекке, рухани-адамгершілік дегейі біртіндеп дамитынын ескеру;
- саба таырыбына жай лтты педагогика элементтерін оушыны адамгершілігін арттыруа тиімділігін крсету.
Дипломды жмысты жазу барысында бастауыш сынып оушыларыны адамгершілік мдениетін алыптастыруда тиімді діс-тсілдерді аныталды. Яни лтты дет-рып, азаи асеттерімізді бойына сіірген рпаты адамгершілік асиеттері зор деуге болады.
Дипломды жмысты І-тарауында педагогика-психологиялы дебиеттерді зерттеп адамгершілік мдениеті жайлы алымдар ой-пікірін талдадым. ІІ-тарауда озат малімдерді іс-тжірибесін зерттеп дниетану сабаында оушыларды адамгершілік мдениетін алыптастыру рдісінде лтты педагогика элементтерін олдану тиімділігін анытадым. 2-сыныпта эксперимент жмысы жргізілді.
ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Горащенко В.П. Табиаттанудан саба беру методикасы/ В.П. Горащенко– А.: Просвещение, 1977 – 39 б.
2 Жмабаев М. Педагогика / М. Жмабаев– А.: Рауан, 1993
3 Назарбаев Н.. азастан 2030/ Назарбаев Н.. – А.: 1997
4 Ушинский К.Д. Человек как предмет воспитания/ К.Д. Ушинский– М. Просвещение, 1977
5 Табиаттануды оыту жне балап трбиесi: - А.: Мектеп, 1985
6 Богословский В.В. Жалпы психология / В.В. Богословский– А.: Мектеп, 1995
7 оянбаев Ж.Б Педагогика / Ж.Б оянбаев– Астана.:1998
8 Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики / А.Н Леонтьев. 1972
9 Занков В.В. Избранные педагигические труды / В.В. Занков– М.:1990
10 Рубинштейн С.Л Избранные психологические труды / С.Л Рубинштейн–М.: Просвещение, 1960
11 Выготский Л.С Проблемы возрастных периодизаций детского развития / Л.С Выготский – М.: Наука, 1972
12 Выготский Л.С. Педагогическая психология/ Л.С. Выготский– М.:1980
13 Горащенко В.П Методика преподавания природоведения/ В.П Горащенко – М.: Просвещение, 1984
14 Горащенко В.П Методика изучения природы в начальной школе/ В.П Горащенко - М.: Просвещение, 1965
15 Подзоров В.И. Природоведение с методикой преподавания/ В.И. Подзоров Учебное пособие для пед. училищ – Киев, 1990
16 Пакулова В.М. Методика преподавания природоведения/ В.М. Пакулова– М.: Просвещение, 1990
17 Жалпы бiлiм беретiн мектептi оу бадарламасы / 1-4 сыныптар/. – А.: 1997