Батыс Еуропада ы орта асырлы философия
СОДЕРЖАНИЕ: Батыс Еуропадаы ортаасырлы философия аралатын мселелер: I. Ортаасырлы философияа тн сипаттар.Батыс Еуропадаы ортаасырлы философия
аралатын мселелер:
I. Ортаасырлы философияа тн сипаттар.
2. Ертехристианды философия: улие Августин.
3. Парасат пен сенім атынасы.
4. Пьер Абеляр.
5. Ортаасырлы батысеуропалы философия: Фома Аквинский.
6. Араб философиясыны даму кезедері.
7. л-Кинди.
8. бу Насыр л Фараби.
9. Ибн-Сина.
10. Ж.Баласан мен М.ашариды философиясы.
II. Суфизм. ожа Ахмет Иассауи.
лиеленушілік оам кйреп, оны орнына Батыс Европа елдеріні ай-айсысында да феодалды оамды атынастар алыптасып, христиан дініні ке етек алып, тауарына байланысты «шіркеу кейлері» мен «пта табынушы-лар» философиясыны арасындаы ммлеге келмес кресті рбу дегейіне бай-ланысты ортаасырлы философияны негізгі ш кезеге бліп арастырады. Бізді заманымызды ІІ асырынан бастап, алашы христианды ойшылдарды ілімдерін жиынтытап, кейін алолегетика (орау) деп аталып кеткен діни-философиялы баыт пайда болады. Негізгі кілдері: Юстиан Мученик (100-167 ж.ж.), Тациан (2. екінші жартысы), (Тертуллиан Квинт Септимий Флоренс (160-222 ж.ж.) т.б. Олар з ілімдерінде христиан діні ежелгі грек философиясы сияты жалпыадамзат алдында тран маызды да крделі мселелерді ктеріп, олара ежелгі грек филоофтарынан грі тереірек, ауыды жне тымдыра жауап береді, сондытан да олрды христиан дініне сенбейтін билеушілер мен алымдарды сынауы негізсіз деген пікіді басшылыа ала отырып, жаа грек философиясыны орнын басатын христианды-діни философия жасауа бар кштерін салды. Барлы натылыты денесі бар. дай - натылы. Демек, дайды да денесі бар. Жалпы натылыты уаыттыбастамасы жо (Тертуллиан). Осы трыдан апологеттер платоншылар мен гностиктерді тн жне жан туралы ілімдеін де сына алады. Апологеттерді христин дініні негелік аидаларыны артышылыын ескере отырып, оны мемлекеттік дінге айналдыру ажет деген идеясы, дайды мні мен табиаты, лемні жаратылуы, адам табиаты мен мір сру масаты туралы ктерген мселелері ортаасырлы философияны келесі сатысы - патристика, схоластика кезедерінде з кріністерін тапты.
Патристика (раіер - ке) деп шіркеу кейлеріні діни философиялы ілімдерін айтады (Ш-VI ..). Негізгі кілдері: Клемент Александрийский, Амворсий Майландский (340-397 ж.ж.), Августин Блаженный (354-430 ж.ж.) т.б. Ш-ІV асырларда жйеленген бл діни ілімде алашыда Христосты табиаты туралы пікірлер (дайлы, немесе адамды табиаты туралы) ал 323ж. лы император Константин христиандыты мемлекеттік дін ретінде абылдааннан кейін, саяси-шіркеулік мселелер алдыы шепке шыып, шіркеу кейлеріні кзарастарында з кріністерін тапты. Мысалы, Августинні ктерген басты мселесі христиан дініні артышылыын длелдеу арылы, шіркеуді жанды билеуге ытыы жне ол - аспан мен жер арасын байланыстырушы деген сияты идеяларды длелдеу шін манихеялы, скептицизмдік жне неоплатонизм аидаларын басшылыа алды. Оны осы ілімдерді кейбір элементтерін сатай отырып, христиан дініні жаа баытын алыптастыраны шін, кейін августинизм деп аталып кеткен аымны негізін алаушы деп мойындады. Негізгі ебектері: «Тубеге келу», «дай аласы туралы» т.б.
Августинні ілімі бойынша, адам дниеге келмей трып т.б. оны іс-рекеттері, ылытары дайды ерік-жігерімен белгіленіп ойан. Ол белгі игілікке (адам оан лайыты болмаса да,) немесе азаптара (жазысыз болса да) баытталан болуы ммкін. дай лемді жаратанда, барлы заттарды трлеріні бастамасын енгізіп, рі арай здері дамитындай ммкіндік береді. Адамзат тарихы да осы задылыа баынады. Тарихты даму негізінде адам санасыны зіне сенімділігі (бл сенімні негізі дай) мен дайа деген сйіспеншілікті танымды кші жатыр. Осы тсінікті басшылыа ала отырып, Августин адамзат тарихы бір-біріне арсы екі патшалыты кресіні нтижесі деп тжырымдайды. Олар дайа арсы, кнделікті мірді ызыын кйттейтіндермен дайды патшалыы арасындаы крес. Августин дай патшалыы дегенде жердегі оны кілі - рим шіркеуін айтады. Шіркеу дай патшалыы атынан сйлейтін боландытан, оан жердегі пенделерді де баынулары керек.
Августинизм теологиялы-философиялы баыт ретінде Батыс Европа елдерінде ХII асыра дейін стемдік етті, кейін христианды аристотелизмні негізін алаушы лы Альберт пен Фома Аквинский ілімдерімен ыыстырылды.
Ортаасырлы философияны схоластика деп аталан кезеі Европа тарихында Рим империясыны кйреуінен бастап айта рлеу дуіріне дейінгі 600-700 жылдай уаытты амтиды. Бл кезеде егемендік алан кптеген Европа елдерінде (Италия, Франция, Англия, Германия т.б.) феодалды арым-атынастар алыптасып, христиан дінін оамды мірді барлы салаларында ктемдік крсетіп, шіркеуді сауаттылыты олжазбалар сатау ісіні ошаына айналан мезгілі болатын. Осындай мемлекеттік билік олдаан атал діни стемдік жадайында философия зіні бар аыл-ой, кшін христиан догматтарын негіздеуге жмсап, дін іліміні кіне айналан-ды. Осы кезедегі философиядаы ілім «схоластика» (мектептік ілім) деген атаа ие болып, негізгі ш кезенен тті:
1. Балауса схоластика (ІХ-ХІІ ..). ылым, философия, теология (дін ілімі) лі бір- бірімен біте айнасып, ажырамаан, біра аыл-ой рекетіні жемісі мен ндылыын тснуді, универсалилерге (жалпылы) байланысты пікірталас негізінде стемдікті «задылыын» длелдеуді (Аристотельді формальдік логикасы трысынан) зіне масат ойан схоластикалы тсіл алыптасты. Негізгі кілдері: Ансельм Кентерберский, Иоанн Росцелин, Пьер Абеляр, Августин Аврелий т.б.
2. Кемеліне жеткен схоластика (ХІІІ .) Аристотельдіебектері латын тілінде болса да, кпшілік арасына тарап, ылым мен философияны теологиядан блініп (Аль-Фараби мен Ибн Рушты «екі дай аиат» теориясы негізінде), философиялы-теологиялы ілімні алыптасып, ке етек алан кезе болды. Негізгі кілдері лы Альберт, Фома Аквинский, Дунс Скотт т.б.
3. лдырау кезеі (ХIV-ХV ..) Шынайы ылыми жне философиялы ойларды тез арында дамуыны арасында философиялы теологияны тек бедел мен атаа табынан, тжірибеден, мірден алша, керенаулы сарыны басым мистикалы ілімге айналуына байланысты схоластика млде нтижесіз тіл безеген ылымсыма ретінде алыптасты. Негізгі кілдері: Уильям Оккам, Жан Буридан т.б.
Схоластикалы тсілді негізін алаушы жне ораушы француз теолог-схоласты, философ Пьер Абеляр (1079-1142 ж.ж.) болды. Негізгі ебегі: «Бар мен жо».
Абелярды пікірінше, шынайы мір сретін - жалылар, біра оларды зара орта асиеттері боландытан, осы негізде мбебап жалпы ымдар алыптасады. мбебап жалпылар (универсалилер) шын мір среді, себебі ол дайды аыл ойында бар.
Ортаасырдаы философиядаы негізгі крес, айтыс «универсалий» деп аталатын жалпы ымдар, жалпылама мселелерді тірегінде, жалпыны жекеге атынасы жайында болды. Философтар екі топа блініп кресті: біреулері жалпы ымдар (универсалилер) жеке, наты заттардан туелсіз, олардан брында пайда болан, бл шын мнінде даймен байланысты деп длелденді. Жалпы ымдар - универсалилер реалды мір среді, олар уелбастан бар деушілер тобы реалистер (латынша «шын» деген сзден шыан) деп, ал оларды философиялы баыты реализм деп аталды. Бл таза объективтік-идеалистік баыт. Блара арсы екінші аым жалпы ымдар здігінше дербес мір сре алмайды, тек наты, жеке заттар ана шын мір среді, сондытан олар алашы деп делінеді. Материалистік аымды білдіретін бл кзарасты станушылар - номиналистер (латынша потіпіз - «алау» деген сз) деп аталады.
Реалистерді крнекті кілдеріні бірі - Италияда (1033-1109 ж.ж.) мір срген архиепископ Ансельм Кентерберский болды.Оны ойынша жасылы, ділеттілік, аиат ымдары адамны іс-рекетінен тыс шынайы мір среді. Ол дайды бар екендігін длелдеуге тырысады. «Егер дай жо болса, дай туралы ым да пайда болмас еді. Ал, дай туралы ымны бар екені ырас болса, демек дайды да бар боланы»-дейді Ансельм.Бны Ансельм «дай болмысын онтологиялы жолмен длелдеу» деп атаан.
Христианды діни ілімді Аристотельді философиясымен байланыстыран, шіркеуді алашы схоластикалы стазы, ал 1879 жылдан бастап католик шіркеуіні шешімімен осы шіркеуді ресми теолог-философы деп жарияланады.
Фома Аквинский 1225-1226 жылы туылып 1274 жылы айтыс болады. Негізгі ебегі: «Теологияны жиынтыы» т.б. Аристотельді іліміне сене отырып, белсенді форма (реттілік принципі) мен трасыз жне алыптаспаан материяны (болмысты лсіз трі) арасындаы байланысты тсіндіру арылы Иисус Хритосты бойындаы дайлы (идеялды) жне адамды (материалды) асиеттерін теориялы жолмен негіздеуге тырысады. дайды арасында осылан алашы бастамалар - форма мен материя - жеке заттар лемін тудырады. Ол Платонны идеализмі мен Аристотельді философиялы идеалистік жатарынпайдалана отырып, діни-идеалистік томизм философиясын жасады.
Оны ілімінше, материя формадан блек мір сре алады. Бл, Фоманы айтуынша, ешбір материалды дене жоары формадан, яни жаратушы дайдан туелсіз мір сре алмайды, содай-а дай - таза рухани жан деген сз. Тек табиат дниесіндегі заттар шін ана форма мен материяны бірлігі ажет.
Фома Аквинскийді ілімінше, жалпы идеялар универсалийлер ш трлі мір среді:
1. Зат пайда болана дейін - дайды ойында ;
2. Заттарды зінде - оларды мні ретінде ;
3. Заттардан кейін, адамдарды аыл-ойында - сол заттарды ымы, абстракциялы ойды нтижесі ретінде.
Аквинскийді пікірінше, дайды табиатын тсіндіретін ілім, сондытан шіркеу оны уаыздаушы ретінде азаматты оамнан жоары трады. Демек, кімет билігі дайдан жердегі тіршілік о дниедегі болаша рухани (діни) билікке баынуы керек. Рухани билікті жргізетін, аспанда -Христос, жерде - Рим папасы. Аквинскийді ілімі ХГХ асырды аяында алыптасан азіргі кездегі философияда зіндік орын алып отыран неотомизмні теориялы жне идеологиялы арауы болып отыр.
Роджер Бэкон (1214-1249) философияны, табиаттану ылымдарын теологиядан блу керектігін уаыздап, ылымдар имаратыны іргетасы - тжірибе, эксперимент, математика деп есептеген. Білімні айнар кзі - тжірибе , логикалы пікір, ылыми бедел. Себебі тжірибе - тжірибе боландытан ндылыа ие. Ал аланы осы тжірибе арылы длелденуі керек. Кейде тжірибе де аиата жеткізе алмайды. Мндай жадайдаоан философия мен дін кмектеседі. Сйтіп, Бэкон философияны міндеті - дінді орау деген тжырым жасайды.
Уильям Оккам (1300-1349 ж.ж.) - номиналистік баытты негізгі кілі, аылшын ламасы. Оны пікірінше, лем жеке заттар мен мндерден трады. Мнділіктерді негізгі анытамаларыны асиеттері (трансценденталилері) зінен блінбейді жне ажеттіліктерді арасында оны мнінен тікелей туындайды. Трансценденталилер категориялардан да, біртектес заттарды амтитын жалпы ымдардан да жоары трады. Ал категориялармен жалпы ымдар заттарды табасы, белгілері ана олар жеке дара мір сре алмайды, тек ана адам аыл-ойында болады. Аыл-ойдан тыс мір сретін тек жалылар. Оккамны пікірінше, философиялы аиат пен діни аиат екі трлі былыс. ылым шін философия шін е маызды нрсе - интуиция мен білім арылы аиаттыы длелденетін фактілер. Аыл-ой кшімен дайды, оны бар екендігін блжытпай білдіретін фактілер боландытан, оан сену ана керек.
ркениет, философия, мдениет шыыста да батыстаыдай рилы жылдармен жріп дамып келеді. Бл шыысты оам дамуыны ерекшелігінен крінеді, яни бл мдениеті мен философиясындаы ерекше з крінісін тапан, айталанбас з тарихы, салт-дстрі бар дербес Шыыс оамын крсетеді.Шыыс философиясына іле зер салса, оны ешашан жалпы болмаанын креміз. Шыыс философиясыны зіндік бір дербес ерекшелігі бар, ешандай блжымай атып алан философия трлеріні болмауы. айта баыттарды ртрлі алыптарына міршедігіне, даналыына кз жеткіземіз. Философиялы ылыми ойды даму орталыы ортаасырлы, мсылманды шыыса ойысты да, сонау XV асыра дейін мдени ркендеуді негізгі ошаы сонда болды. Ортаасырлы шыыста ^Ш-ГХ . Батыс Европаны мдениеттілік даму дегейі тмен дрежеде алып ойан кезде араб-тілді философия араб мдениеті ке ркен жайды. Бл арабтарды лтты сана-сезіміні оянуы, мдениетті ке ркен жаюы, VII . Арабстанда жаа ислам дініні пайда болуымен де байланысты болды. Араб тілі орта тілге айналды. Араб халифатыны олнері, шаруашылыы, суармалы жерді пайдалану мдениеті мен техникасы, саудасы мен ндірісі Европаа араанда анарлым жоары дрежеде еді. Осы себептерді брі ортаасырлы ылым мен философияны крт дамып, ркендеуіне игі ыпал жасады. Араб мдениеті кплтты болды. Оны дамуына арабтармен бірге тріктер, берберлер, парсылар мен египеттіктер де ат салысты. Бадад аласында Платонны, Аристотельді, Гиппократ пен Галенні, Эвклид, Архимед, Платомейді шыармалары араб тіліне аударылып, мсылман жеріне кеінен танымал болды. Аристотелизм аымыны ыпалы философияда те кшті болды.Сйтіп мсылман перипатизмні негізі аланды. Ол негізггі екі баыта блінді:
1. Аль-Кинди, л-Фараби, Ибн-Синаны атымен байланысты шыармашылы
аристотелизм.
2. Ибн-Туфецль, Ибн-Рушты (Аверроис атымен байланысты испан аристотелизмі).
Аль-Кинди (800-870 ж.ж.) - мсылманды шыыс припатыны алашы кілі,
аристотелизмге алашы жол ашан «араб философы». Ол табиат былыстарын детерменистік трыдан тсіндіруге басты назар аударан. Оны септілік байланыс, танымны ш сатысы туралы ілімі араб философиясы шін сараптауды лгісі болып есептелетін болды. Аль-Киндиді пайымдауынша, танымны бірінші сатысына - логика мен математика, екіншісіне жаратылыстану ылымдары, шіншісіне философияны жатызады. Демек, философияны наты ылымдара те жаын, олармен тыыз байланыста деп айтан. Аыл-ойды трт трін атап крсетеді: оларды мгі рекетшіл, «белсенді аыл-ой», «бейжай, енжар аыл-ой», «жол - жнекей осылан аыл-ой», «жарияшыл аыл-ой» деп бледі. Ол бес категорияны рухани тпнегіз етіп алуды сынады: материя, форма, озалыс, кеістік пен уаыт.
л-Фараби (870-950 ж.ж.) Аристотельден кейінгі екінші стаз (бу Насыр л-Фараби) аза жерінде, Отырар аласында дниеге келді. Оны дниеге кзарасы шынайы болмысты танып білуге, адам баытын о дниеден емес, бл дниеден іздеп табуа мегзейтін еді. зіні «фусул-ал-мадани (мемлекет айраткерлеріні мал сздері) деген соы шыармаларында ол адам ылыма трліше тосаул жасайтын мемлекеттен кетіп, ылыми ркен жайан елде труа тиіс дейді. л-Фараби Аристотельге бас иген, ол Аристотельді философиясына тсініктемелер жаза отырып, з тарапынан да «ылымдарды шыуы», «ылымдар энциклопедиясы», «Гзгі ала трындарыны кзарасы», «Мздытарды лкен кітабі». «Философияны асап йрену шін алдын ала не білу» ажеттілігі жайлы, «Аылды мні туралы»,»леуметтік этникалы трактаттар», «Философиялы трактаттар» жне т.б. философиялы ебектер жазан. Оны пікірі бойынша, табиат уелде жаратан бір алланы діреті кшінен пайда болып, одан былай з алдына дербес здылытармен мір срді. Баса еш нрсеге туелді болмайды. Жаратылысты болмысты тпнегізінде субстанция акциденция жатыр. Оларды танып-білу - айнар кзі субстанция материя ымына жуы келеді, ал акциденция - субстанцияны трліше крінісі зіні «Вакуум туралы» деп аталатын ебегінде: табиатта вакуум (босты) жо дейді.ламаны этикалы ойларынан тере гуманизмні лебі еседі, ол адам баласын жаратылысты, бкіл жан иесі атаулыны биік шотыы, сондытан оны рметтеу, астерлеу керек дейді, ол «баыта жол сілтеу» деген ебегінде лгеннен кейінгі баянсыз баыт туралы емес, тірі адамны баыты туралы айтады. Оан жату шін адам зін-зі жетілдіре отырып, иын жолдан ту керек. л- Фараби философияны теориялы жне практикалы деп екіге бледі. Теориялы философия згермейтін, ткінші емес заттарды, практикалы философия згертуге немесе жасауа болатын заттарды зерттейді.
Ибн-Сина (Авиценна)(980-1037жж) Орта Азияда, Бара аласыны маында дниеге келді.лемге йгілі ебегі: «Сауыу кітабі» (медицина жайлы). Оны болмыс туралы ілімі - материяны мгі жаратылыстан тыс былыс ретінде арастырады. Денені айта тірілуі ммкін емес. Оны ілімі бойынша универсалийлер ш дайы мір среді:
1. заттара дейін, діретті аыл-ойында;
2. заттарды зінде, себебі ол затты мні;
3. заттан кейін адам санасында;
ожа-Ахмет Иассауи (1094-1167 жж) Испинджапта (Сайрам) ибрагим Ибн Махмуд Дианны улетінде туылды. Ол сопылы «мистикалы аымны» тркі тілдес тармаыны негізін алаушы. ХГГ асырда кне тркі тілде «Диуани Хикмет» (Даналы кітабі) ебегін жазады. Сопылыта бос аида болмыс ттастыы еді. Ол ш дегейде абсолют аттар (архетиптер), феноминалды дние ретінде крініс берді. Абсолют бл дай, аиат, жалы шынды дние болса дайды клекесі, ал оны арасында аталан (пайамбарлар туралы).
Олар - абсолюттік пен кзге крінетін материалды болмыс арасын - жаластырушы. Бл «діретті атаулар» дайды модусы мен атрибутын білдіретін теологиялы категория,сонымен бірге дай идеясыны мір сруіні арасында философиялы ым болып табылады. Феноменалды дние дегеніміз - бізді наты мірімізде дайды бар екендігін крсетеді демек, аиат абсолютті болмысты тек дай иеленеді. аланны брінде сол жаратан «ттас болмыс»:-аланда з бойында болан со - одан со з шегінен шыады - аыр соынан зіне айтып оралады. Адам з бойына дай діретіні барлы формаларын сіірген, оны бойынан барлы мнділіктері, лем шындыыны маызы жинаталан. Сондытан лем - макрокосмос болса, адам - микрокосмос. Адам - дай мен лем арасындаы байланыс. Сопылар дайды зіні мнін тануа мтылады. Сопылы таным теориясында: (сопы - дай мейіріні белгілерін з жрегінде іздеп, кргеннен дрыс дейді).
1. Субъектіден жалпылыа субстанцияа ;
2. Адам зін-зі танудан дайды тануа;
3. Бтіннен жекеге оралу жреді.
Сопы - дай мейіріні белгілері з жрегінен іздеп, кргенін дрыс дейді. Сопы символикасында жрек маызды орын алады. Ол - дай сулесі тсірілетін айна, біра ондаы дай бейнесін кру шін бл айнаны жалтырату керек. Сопылыты зіне тн айырмашылыы - дайды сю, идеясы толы дамыан. Барлы сопы аындары поэмаларыны зегі - дайды сю таырыбы, кбіне дай - сйікті, ал аын - ашыа сатылады. Иассауиді басты масаты даймен табысу, оны бейнесін кру.
Негізгі дебиет:
Спиркин А.Г. Философия. Учебник. М., 2000. Соколов В.В. Средневековая философия. М., 1979. Краткий очерк истории философии. Гл. 4. Разд. 2. М., 1969. Кішібеков Д., Сыдыов . Философия. А., 2000. Философиялы сздік. А., 1996.
Нысанбаев ., бжанов Т. Философия тарихы. А., 1999. Абеляр П. История моих бедствий. М., 1959.
Кзі: