Е бека ыны бухгалтерлік есебін йымдастыруды жетілдіру жолдары

СОДЕРЖАНИЕ: МАЗМ НЫ Кіріспе .3-4 1. Ебекаыны йымдастыруды теориялы негіздері

МАЗМ НЫ

Кіріспе .....................................................................................................3-4

1. Ебекаыны йымдастыруды теориялы негіздері

1.1 Ебекаы трі, жйесі, нысаны.......................................................5-10

1.2 Ебекаы есептеу тртіптері............................................................10-14

1.3 Ебекаы йымдастырудаы шет ел тжірибесі............................14-16

2. Ебекаыны бухгалтерлік есебін йымдастыруды

жетілдіру жолдары

2.1 ызметкерлерді рамы мен жмыс уаытын пайдалану есебі...17-20

2.2 Ебекаыдан сталымдар жне шегеру сомалар есебі....................21-22

2.3 Есеп айырысуды синтетикалы жне аналитикалы есебі...........23-24

орытынды.............................................................................................. 25-26

олданылан дебиеттер тізімі............................................................. 28

КІРІСПЕ

азіргі кезде азастан Республикасыны халын жмыспен амтамасыз етуде жне з ебек кштерімен ксіппен айналысуа кптеген задастырылан жолдар арастырылан. азастан Рспубликасыны Президенті Н. . Назарбаевты жолдауында да ебек етушілерді ебек жалаысын сіруге де кп мн беріліп, ол жзеге асу шін біраз жмыстар жасалуда.

Мемлекет Басшысыны 2005 жылы 18 апанындаы «азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында» Жолдауына сйкес 2005 жылды 1 шілдесінен бастап бюджеттік сала ызметкерлеріні жалаылары 32%-а жоарылады. Осыан орай 2005 жылды 1 шілдесінен бастап е тменгі жалаы млшері 9 200 тегеге дейін ктерілді.

Мемлекет Басшысыны 2006 жылы 1 наурыздаы «азастан з дамуындаы жаа серпіліс жасау арсаында» Жолдауына сйкес 2007 жылдан бастап бюджеттік сала ызметкерлеріні жалаылары орта шамамен 30%-а жоарылады.

Бдан баса, Ебек кодексіне сйкес 2008 жылды 1 атарынан бастап азаматты ызметшілерге жыл сайын тленетін ебек демалысыны затыы 30 кнтізбелік кн млшерінде белгіленді жне жыл сайыны тленетін ебек демалысына шыар кезде емделуге бір лауазымды айлыаы млшерінде жрдемаы тлеу енгізілді.

Мнымен бірге, азастан Республикасы Президентіні 2008 жылы 6 апанындаы «азастан халыны л-ауатын арттыру - мемлекеттік саясатты басты масаты» Жолдауын іске асыруда бюджет саласы ызметкерлеріні жалаысын кезе-кеземен сіру арылы 2012 жылы 2 есе дегейге жеткізу масатында 2009 жылды 1 атарынан бастап бюджет саласы ызметкерлеріні жалаысы 25%-а жоарылады, жне де 2010 жылы 25%-а, 2011 жылы 30% арттыру амтамасыз етіледі. 2010 жылды атарынан бастап е тменгі жалаы млшері 14 952 тегені райды.

азастан Республикасыны 2007 жылы 15 мамырдаы № 251 Ебек кодексіні (одан рі – Кодекс) 10-бабына сйкес ебек атынастары, сондай-а ебек атынастарына тікелей байланысты зге де атынастар ебек шартында, жмыс берушіні актісінде, келісімде жне жымды шартта реттеледі. азастан Республикасыны ебек занамасында, ебек шартында, жымды шартта, тараптарды келісімінде кзделген жалаыны уатылы жне толы клемінде тлейді жне зге де тлемдерді жзеге асырады.

Ебек шартыны рамы Кодекспен аныталан, оны міндетті каидаларыны бірі болып ебекке аы тлеу млшері мен зге де шарттарыны крсетілуі саналады.

Кодексті 121-бабына сйкес ызметкерді айлы жалаысыны млшері ызметкерді біліктілігіне, орындалатын жмысты крделілігіне, санына жне сапасына, сондай-а ебек жадайларына арай сараланып белгіленеді.

Ебек пен ебекаы есебіні міндеттері:

1. ндірілетін німдер мен істелінетін жмыса кеткен ебек пен оан тленілетін ебекаы млшерін дрыс анытау.

2. Ебек німділігіні сімін баылау.

3. Жмсалан ебекті саны мен сапасын баылау.

4. Жмысшылар мен ызметкерлерге ебекаы тлеу шін ебекаы орынан, оамды ттыну орынан жне таы баса орлардан блінетін аржыларды баылау.

5. Жмысшы жне ызметкерлермен уатылы дрыс есеп айырысу.

6. ндіріске жедел басшылы жасау шін тиісті мліметтер алу.

7. Ебек жне ебекаы жайлы статистикалы жне бухгалтерлік орытынды есеп беру.

Сонымен атар ебек пен ебекаы есебін йымдастыруды одан рі жетілдіру шін мынадай жадайлар ажет:

1. Ебекті німділігі мен орындалан жмысты клемін лайтуа ынталандыратын ебекаыны тиімді трлерін кеінен олдану.

2. Ебек пен ндірісті басарудаы ылыми жолмен басаруды типтелген прогресті рылымын олдану.

3. Ебекаы тлеуді сыйлы беру жйесімен баса да трлерін жмыстаы жетістіктермен тыыз байланыстыра отырып, дрыс олдану.

4. Ебек пен ебекаы есептеуде осы кнгі талаптара сай есептеу мен йымдастыру техникаларын олдану, алашы есеп жйесін жетілдіру мен жеілдету.

Курсты жмысты масаты - нарыты экономикада ебек аыны йымдастыруды теориялы аспектілерді жалпылау, ерекшеліктерін зерттеу, сондай-а ызметкерлермен есеп айырысу жолдарын анытау. Осы масаттара ол жеткізу шін тмендегі міндеттер орындалады:

- Ебекаыны йымдастыруды теориялы негіздерін анытау;

- ызметкерлермен есеп айырысу есебі;

- Ебекаыны тлеуді жетілдіру жолдарын арастыру.

Курсты жмысты зектілігі – азіргі кездегі ксіпорындардаы ебек аыны тлеудіаы жолдарын арастыру.

Курсты жмысты рылымы – кіріспеден, екі блімнен, орытындыдан жне олданылан дебиеттерден трады.

Кіріспеде – курсты жмысты масаттары мен міндеттері туралы жазылан. Бірінші блімінде ебек аы трлері, жйесі, нысаны, есептеу тртіптері, сталынатын сталымдары туралы талыланан. Екінші блімде ызметкерлермен есеп айырысу туралы айтылан.

1. Ебекаыны йымдастыруды теориялы негіздері

1.1 Ебекаы трі, жйесі, нысаны

Ебек тлеміні нысаны. Жалаы — бл ебек шін тлем, оны ебек келісім-шартында жне ызмет нсауында белгіленген клеміне сай ебеккерлер орындаан жмысы шін алады.

Ебек тиімділігін арттыруды ртрлі ынталандыру жолдары бар, атап айтанда: сыйлы, стеме, кепілдік тлемдері. Жмыс беруші наты жадайын ескере отырып, “Ебек аы тлеу туралы” ережесін дербес зірлей алады, сондай-а онда ебеккерлерді категориясын, жмыс уаытыны тртібін, “ызметкер туралы” ережесін белгілей алады. Аталан ереже жмыс берушіге ебек тртібін йымдастыру мен ебек келісім-шартын жасау шін де ажет. Тлем жеке немесе жымды ебек нтижесі бойынша жасалуы ммкін.

Бл жадайда жмыс берушіні белгіленген жалаысыны дегейі зада белгіленген е тменгі жалаыны дегейінен тмен болмауы керек.

Жалаы екі трге блінеді:

- негізгі;

- осымша.

Негізгі – бл ызметкерлерге наты жмыспен теген уаыты шін, орындаан жмыстары мен нерксіптік німдеріні саны мен сапасы шін белгіленген баалаулар мен ызметаы бойынша есептелетін жалаы. Оны рамына:

- жмыс істеген уаытына тарифтік ставкалар, ызметаы, кесімді баалаулар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалаы;

- ызметпен ткерген жылдар шін стеме;

- жмыс жадайыны згеруіне байланысты кесімді аы алушылара демелі баалаулар бойынша осымша аы;

- ашалай жне натуралды сыйаылар жне сыйаы беруді бекітілген тртібіне сйкес тленген сыйаылар, осымшалар.

- мерзмінен тыс уаыттаы жмыс шін осымша аы;

- тндегі жмыс шін осымша аы;

- жмысшыны кінсі жо тыс жадайда трып алуа тленетін тлемдер.

осымша - бл ызметкерді ксіпорында жмыс жасамаан уаытына азастан Республикасы задарына сйкес есептелетін жалаы. осымша жалаыны рамына кіретіндер:

- балаларын таматандырушы аналарды жмысындаы зіліс уаытына тлем;

- жасспірімдерді жеілдік сааттарына тлем;

- мемлекеттік жне оамды міндеттемелерді орындауа жмсалан жмыс уаытына тлем;

- негізгі жне осымша демалыстар уаытына тлем;

- пайдаланылмаан демалыс шін темаы;

- шыанда берілетін жрдемаы.

ндіріс пен рылыста халы шаруашылыыны баса да салаларында ебекаы есептеуді жне оны тлеуді мерзімді жне кесімді деп аталатын 2 нысаны олданылады.

Мерзімді ебекаы наты істеген уаыты шін ебекаыны млшері немесе тарифтік млшерлемесі бойынша ебеккерлерге есептелетін жалаыны нысанын атайды.

Мерзімдік ебекаыны нысаны жай-мерзімділдік жне сыйаылы-мерзімділік болып блінеді.

Жай мерзімділік жйесіні кезінде зіне берілген тарифтік млшерлемесі немесе наты істеген уаыт бойынша ебеккерлерге ебекаы есептейді. Практикада осы табыстарды есептеуді 3 трлі дісі олданылады:
- саатты;

- кндік аы;

- айлы аы.

Енді осы жйеге санды жне сапалы крсеткіштері шін осымша ебекаы сыйаылы-мерзімділік тлем болып табылады.

Кесімді ебекаы тленген кезде алдын-ала белгіленіп ойан дегейде зірленген німні немесе орындалан жмысты рбір бірлігіне есептейді (дана, т, цн, килограмм т.б.). Кесімді ебекаы нысаны келесідей ебекаы жйесіне блінеді:

Тікелей кесімді ебекаы жйесі рбір нім бірлігі бойынша баасын ою арылы белгіленеді;

Кесімді-сыйаылы - бл осымша марапттау тлемін арастырады, белгіленген крсеткішті орындаан кезде ана пайдаланылады;

Кесімді-прогрессивті (демелі) ебек аы тлемі. Ебек тлеміні бл жйесі жмысшыларды белгіленген нормадан тыс арты ндіргені шін ктермелеу ретінде пайдаланылады. Норма млшерінде дайындалан нім шін жмысшылара тлемді тікелей кесімді баалар бойыншща есептейді, ал нормадан асыра дайындалан нім шін демелі (прогрессивті) баалар бойынша есептейді.

Жамана кесімді ебекаы тлемі. Мнда осалы жне баса да жмысшыларды ебек тлемі ызмет крсететін учаскесіні, цехты негізгі жмысшыларыны тлем-аысына шаандаы пайызымен аныталады;

Ебекаы тлеміні аккордты жйесі. Бл жйеде жмысшыларды ебек тлемі нормаланан тапсырманы немесе жмыс клеміні (уаытыны, ндірім нормаларыны) орындалуы жне алдын ала кешендік жмысты ттастай орындалуына белгіленген жалпы кесімдік баасы бойынша анытайды. Ебек тлеміні бл жйесі жмысшыларды блек топтары немесе бригадаларды блек жымдары шін ебек німділігін арттыруда жне жмысты орындалу мерзімдерін ысартуда, оларды материалды ынталылыын кшейтуге ыпал ету шін пайдаланады. Ебек тлеміні аккордты млшерін олданыстаы нормаланан тапсырмалар (уаыт нормалары, німдер) мен баалар негізінде белгілейді, ал олар болмаан жадайда — онда ол осы тріздес жмыс шін олданып жрген, нормативтік тапсырмалар мен баа бойынша белгіленеді. Ебек тлеміні бл жйесі бойынша аккордты тапсырманы мерзімінен брын орындааны шін сыйаы беру тртібі белгіленуі ммкін.

Ебек есебінен маызды элементі болып ебекті крделілігіне, жмысшылар мен ызметкерлерді маманды дрежесіне арай жмысты р тріне кететін жмыс уаытыны млшерін анытау болып саналады. Жмысты крделілігіне арай ебекаыны мошері тарифтік жйеде аралады. Тариф жйесіні негізгі элементтері болып мыналар табылады:

- тарифтік кесте;

- тарифтік ебекаы млшері;

- тарифтік маманды анытамалары.

Тарифтік кесте – жмысшыларды жне ызметкерлерді рбір топтарыныарасында тленуге тиісті ебек млшеріні араатынасы айындалады. Тарифтік кестеде: тарифтік ебекаы (саатты, кндік, айлы) осы ндіріс саласында те арапайым жне жеіл бірінші дрежілі болып саналатын жмыса тленетін млшерде бекітіледі.

Тарифтік мерзімді ебекаы млшері 1 саата белгіленеді. Кесімді ебек баасы белгілі тарифтік баа бойынша 1 саата белгіленген немесе 1 саата тиісті ебекаы млшерні сол саатта ндірілген нім клеміне, орындалан жмысты млшеріне блу арылы табылады немесе 1 німге кеткен уаыта кбейту арылы табылады.

Тарифте мамандытар бойынша ндірісті ай саласында болмасын негізгі жмысты рбір тріне, жмысты крделілігі мен аншалыты ебек етуіне керекті ыптылы пен жауапкершілікке арай белгіленген разрядтар крсетіледі.

Ебек аыны 2 трі алыптасады:

1. Номиналды ебекаы.

2. Наты ебекаы.

Номиналды ебекаы наты бір мерзімге жмысшыа есептелінген жне тленген ебекаыны баасы.

Наты ебекаы ол тауарлар мен ызметтерді наты бір база дегейіндегі клемін, сатып алуа ммкіншілігі бар жмысшыны ебекаысы.

Номиналды ебекаыа мемлекет белгілеген ебекаыны минималды млшері сер етеді.

Наты ебекаыа тауарлар мен ызметтерді баалары сер етеді.

Ынталандыру сипаттаы тлемдер . ндіріс тиімділігін жне орындалатын жмысты сапасын арттыну масатында ебеккерлерді материалды мддесін кшейту шін сыйлы пен марапаттау жйесін енгізу керек, ал ол жыл соыны нтижесі бойынша жне баса да крсеткіштер бойынша берілуі ммкін.

Сыйлы ебеккерлерді жеткен жетістігі шін ашалай олдап дем беру жне оны одан рі су арынын ынталандыру болып табылады. Сыйлы, негізінен стеме тлем ретінде берілуі ммкін.

Жмысшылара жмысты негізгі нтижелері шін сыйлы беру мынадай крсеткіштері бойынша жзеге асырылады: ебек німділігіне, нім сапасыны арттырылуына жне ндірісті соы нтижелеріні жасаруына байланысты болады. Сыйлытарды млшерлері істеген жмыстарыны маыздылыы мен крделілігіне арай жмысшыларды ксіптері мен топтары бойынша сараланып белгіленеді. Бригада жымдары бкіл бригада жымыны жмыс нтижелері шін тленетін аражат млшерінде бригаданы рбір мшесіне жмысты жалпы нтижелеріне осан наты лесін, ебек тртібі мен ішкі тртіп ережелеріні саталуын ескере отырып, сыйлытарды млшерін анытауа ылы. Сыйлы, детте, айлы жмыс нтижелері бойынша беріледі.

Басшы ызметкерлерге, мамандара жне ызметкерлерге сыйлы беру. Бл категориялара сыйлы ксіпорын шаруашылы ызметіні негізгі нтижелері шін беріледі. Ксіпорын ызметкерлеріне: басшы ызметкерлерге бтіндей аланда ксіпорын жмысыны нтижелері шін; басару аппараты ызметкерлеріне — блімшелерді, басару аппаратыны ызметіні орытындыларын немесе жекелеген ебек крсеткіштерін ескере отырып, бтіндей аланда ксіпорын жмысыны нтижелері шін; рылымды ксіпорындарды ызметкерлеріне осы блімшелерді жмыс нтижелері шін сыйлы беріледі.

Сыйлытарды жазу шін басару аппаратыны басшы ызметкерлеріне бухгалтерлік жне статистикалы есептерді деректері, сондай-а жедел есеп пен лабораториялы баылау деректері; ндірістік бліністер, цехтар мен учаскелер ызметіні ызметкерлеріне бухгалтерлік есептерді, жедел есепті жне лабораториялы баылауды деректері негіз болып табылады. Сонымен атар, оларды моральды факторлары да ескеріледі.

Ебек жадайыны згерген кезінде жасалатын осымша тлемдер . Бірнеше ызметті атарынан атаран кезде (ызмет крсететін аясы кеейгенде) немесе уаытша келмегендерді (атысушыларды) міндетін атаран кезде осымша тлем жасалады. Егер олар бір йымны шеберінде жмыс істейтін болса жне уаытша жмыса келмегендер ызметінен босамаан болса, ебеккерлерді негізгі міндетінен босатпай, олара осымша міндеттемелер жктеледі. Оны млшері жмыс берушімен жмыс атаратын ебеккерлерді келісім бойынша аныталады (негізгі айлыыны бір айдаы айлыынан пайызды млшерлемесі алынады). Егер де уаытша жмыса келмегендерді міндетін атарса, онда оларды айлытарыны айырмасы алынады (біра бл кезде оан осылан осымша тлемдер мен стемелер есепке алынбайды) жне айлыындаы айырмаа ынталандыру тлемі жасалмайды. Егер ол вакантты ызметте болса, онда ол уаытша жмыса келмеген болып саналмайды.

Нормадан арты жмыс істегені шін ебек аы . Нормадан арты жмыс істегені шін жарты тарифтік млшерлемені дегейінде осымша тлем жасалады. Кез келген жмыс беруші аптасына 40 саат жмыс уаыты етіп белгілейді. Ал жеке жне жымды келісім-шартта бл одан да тмен болып белгіленуі ммкін. Егер де ксіпорын бір аптаны алты кнін 7 сааттан жмыс істейтін болса 40 саатты, ал 6 сааттан есептесе 36 саатты,егер 5 саатты райды. Енді осы крсетілген сааттардан арты істегені, нормадан арты істегені болып табылады.

Демалыс жне мереке кндеріндегі жмыс істегені шін жасалатын тлемі. Егер ызметкер зіне белгіленген демалыс кнінде жмыса тартылса, онда оан екі апта ішінде баса бір демалыс кні берілуге тиіс. Егер ксіпорын кімшілігіні оан осымша демалыс беруге ммкіншілігі болмаса, ерекшелік жадай ретінде бл кн шін екі есе млшерінде: мерзімдік жмысшылара жне айлы аы алатын ызметкерлерге тарифтік тлем млшерлемені (айлы аысыны) екі есе еселенген тлем аы тленеді.

Мерекелік кндерде жмыс істегені шін жмысшылара екі еселенген кесімді баалар бойынша; ебектері саатты не кндік тлем млшерінен тленетін жмысшылара саатты не кндік тлем млшеріні екі еселенген шамасында; айлы аы алатын ызметкерлерге мерекелік кні; жмыс істегені шін айлыыны шешімінде, саатты не кндік тлем млшеріні екі еселенген шамасында ебек аы тленеді.

Тотаусыз жмыс істейтін йымдарда (немесе оларды кейбір блімшелерінде), сондай-а жмыс уаытыны есебін ынталандыру кезінде демалыс пен мереке кндеріндегі жмыс уаыты айлы жмыс уаытыны нормасына енгізіледі.

Айрыша жадайда тленетін ебек аы. Жеке жне жымды келісім-шарттарда ауа райы ауыр жадаймен, ара жмыспен, ауіпті жне денсаулыына зиян келтіретін жмыспен, интенсивті ебекпен байланысты жмыстара жергіліктиі жерде осымша ебек аы белгіленуі ммкін. ара жмыс, ауіпті жне денсаулыына зиян келтіретін жмыстар жмыс орнын аттестациялауды кмегімен жне ебек бойынша мемлекеттік органдарды кілеттілігіні атысуымен аныталады. Ал интенсивтік ебекаы салалы жне салаарыл нормативтерді негізінде аныталады.

Жмыс уаытында орын алан тотауларды тлеу жеке жне жымды келісім-шарттарда аныталады. Егер де тотатулар ебеккерлерді кінсінен болмаса, онда сол ебеккерлерге тлеуге тура келеді. Сондай-а жмыс беруші тлемдерді баса да трлерін жасауа ыы бар. Мысала, тегін ст, тама німдерін, таматандыру, витамин препараттарын беру, денсаулыы тмендеуіне байланысты орташа жалаысын сатау, арнайы киімдер беру т.б. Бл аталан тлем шыыстары дайын німні зіндік нына осылады.

Сонымен атар, жмыс берушілер жеке не жымды келісім-шарттарда вахталы діс бойынша да ебекаы тлеуді арастырады. Олар мерзімді де, кесімді де болуы ммкін. Оларды есебі алдын ала аралан графиктерді шегінде жреді. Вахталы дісте ебекаы тлеуді негізінде - бір кндік млшерлемесі алынады жне сол сомадан стеме жалаыны млшері аныталады немесе саатты тарифтік млшерлеме пайдаланылады. Егер де ебеккер жмыс орнына з кшімен барса, онда оан жмыс беруші транспортты шыысын теп беру керек (егер ол орынды себептермен длелденсе).

Негізгі жне осымша жалаылар жалаы орын райды. Жалаы орыны рамына жалаыны барлы трлері, ртрлі сыйаылар, стемелер, осымша аылар, заа сйкес ызметкерді жмыс жасамаан уаытына есептелген аша сомаларын оса аланда, ашалай немесе натуралды нысанда есептеген жеке леуметтік жеілдіктер осылады.

Ебек бойынша статистикалы есеп жасаан кезде ызметкерлермен ебекаы бойынша есеп айырысу жасалан тлем жаттарында крсетілген аша аражаттары крсетілуі тиіс. Бл жадайда “брутто” сомасы, яни азастан Республикасы задарына сйкес сталынатын сталымдар мен баса да тлемдер тленбегендегі сомалары крсетіледі.

Шет ел валютасында есептелген жалаы есепке сол мерзімге лтты Банкті бекіткен лтты аша бірлігіне шаандаы шет ел валютасыны баамымен енгізіледі.

Есептелген р жылды, р жылды осымша жне осымша демалыстар сомалары есепті айда крсетіледі, тек сол айа келетін есептелген демалыс кндеріні сомалары. Ал келесі айа есептелген демалыс сомалары сйкесінше келесі айды есебінде крсетіледі.

Ебекаымен натуралды нысанда есеп айырысан жадайда сол мерзімдегі сол жерде алыптасан нары баасымен есептеп, ебек бойынша есепке енгізеді.

Ебекаы оры ндірістік бадарламаны орындалу клеміне сйкес жмсалуы керек жне ебек німділігі ебекаы сімінен алдау болуы керек.

Бухгалтерия, жоспарлау блімі, ебек жне ебекаы блімі тарифтік ставкаларды, німділік нормаларыны, кесімді бааларды, бекітілген окладтарды, сыйаы жйелері мен ртрлі тлемдерді дрыс пайдалануды жзеге асырулары керек. Ебекаы орын пайдалануа баылау оамны ревизиялы комиссиясына, ішкі жне сырты аудиториялара жктелген. ызметкерді жмыса абылдану мерзіміне арай былайша блінеді:

траты - жмысыны аяталу мерзімі крсетілмеген;

уаытша - 2 ай шамасындаы мерзімге;

маусымды - маусымда жмыстарды орындау кезеіне (6 айдан аспайды).

1.2 Ебекаы есептеу тртіптері

За жзінде ебеккерлерді орташа жалаысын сатау кзделген (ашалай нысандаы тлемі), оларды замен арнайы есептеу тртібі белгіленген (зейнетаыны, азаматтарды міріне жне келтірілген зиянды есептеу кезінде жне оларды ебек міндеттемесін орындау кезінде) кезде:

- йымдар жойылан жадайда жеке ебек шарты бзыланда, сондай-а ебеккерлерді штаты немесе саны ысаран кезінде, босанандара компенсация есептеу шін;

- ш кнні ішінде сынан жат бойынша ебеккерлерді армияа шаыранда;

- пайдаланбаан демалыс шін компенсациялы тлем немесе демалыс аысын есептеу шін;

- ызмет бабымен іс-сапара баран уаытына тлем жасау шін;

- шарасыз (яни, ебеккерлерді кінсінен емес) уаытына тлем жасау кезінде;

- баса да леуметтік тлемдер жасау шін.

Орташа жалаы - бл белгілі бір уаыт кезеінде (саат, кн, ай, жыл),ызметкерлерді ебекаысыны орташа клемі. Оны есептеу шін он екі календарлы айлар жне сол айлардаы тиесілі тлемдер алынады.

Орташа жалаы белгілі бір былыстармен байланысты жадайларды есептеу шін ажет, мысала: йымдар жойылан жадайда, босанандара компенсация есептеу шін, екіабат жне бала табуына байланысты жрдемаыны есептеу шін, жмыса уаытша жарамсыздыы шін жне т.б.

Барлы жадайда есептік кезенен азастан Республикасыны заымен белгіленген мереке кндері, есептеу кезінде есепке алынбайды:

Кесте-1.Мемлекеттік мерекелер:

1—2 атар 8 наурыз 22 наурыз 1 мамыр 9 мамыр 30 тамыз 25 азан 16—17 желтосан

Жаа жыл Халыаралы йелдер кні Наурыз мейрамы азастанны Халытарыны бірлестік кні Жеіс кні азастан Республикасыны Конституция кні Республика кні Туелсіздік кні

Бл кндер демалыс кндерімен сйкес келген жадайда келесі кн демалыс кні болып саналады.

Ебеккерлерді орташа жалаысын есептеу шін орташа кндік, не орташа саатты жалаысы алынады. Орташа ебекаыны есептеу барысында тлем жйесінде арастырылан рі траты сипата ие сыйлыты, стемені, осымшаны жне баса да марапаттау трлерін ескереді.

Орташа жалаы есептік кезедегі наты істеген уаытынан да аныталуы ммкін. Демек, орташа жалаыны анытауды екі жолы бар, оны біріншісінде ткен кезедегі он екі айдаы ебекаы алынса, ал екіншісінде сол ткен кезедегі наты істеген кні шін есептелген жалаысы алынады.

Егер де ебеккерлер бір жылдан аз жмыс істесе, онда жалаысы наты істеген уаытынан аныталады.

Егер де ебеккерлерді за уаыт бойы жалаысы болмаса (жиырма трт айдан кп), онда орташа жалаы минималды есептік крсеткіштен алынады, бл жадай ебеккерлерді екіабат жне бала табуына, сондай-а балаа арауына жне баса да орынды себептермен байланысты болуы ммкін.

Орташа жалаыны есептеген кезде мына тлемдер есепке алынбайды:

- жыл сайыны ебек демалысы шін берілген компенсация;

- ебекке уаытша жарамсыздыына, екіабат жне бала табуына, бала асырап алуына байланысты берілген жрдем аылар;

- денсаулыты жасартатын шаралара берілген жрдемаылар;

- ызмет бабы бойынша іс-сапара берілген компенсациялар жне олара осылып берілетін стемелер мен осымша тлемдер;

- дала жмыстарымен шылданатын ебеккерлерді алатын лестері;

- баса жерлерге ызмет бабы бойынша ауысан кезде алынатын компенсация;

- тараптарды келісімі бойынша, ндірістік масат шін жеке транспорт пайдаланан кезде тленетін компенсация;

- арнайы берілген киімдер, ая киімдер, алашы медициналы кмектер, сабын, ст т.б. ндылытарды ны;

- материалды кмектер;

- бір жолы берілетін матау сыйлыы;

- жалаыны кешіктіріп тлегені шін, жмыс берушіні ебеккерлерге тлеген сімі;

- ебеккерлерді мамандыын ктеру шін, оумен байланысты шыындары;

- конкурста жне баса да жарыстарда жлделі орындарды аланы шін тленетін ашалай сыйлытар.

Сыйлыты жне баса да ынталандырушы сипаттаы тлемдерді есеп-теген кезде, наты уаыты бойынша алынан жалаысы емес, тосанды, жарты жылды, жылды табыстары алынады, сондай-а материалды матау кезінде де 1/3, 1/6, 1/12 млшері бойынша есептелінеді, ал айлы сыйлытар - сол айлы дегейінде беріледі.

Егер де сыйлы жне баса да ынталандырушы сипаттаы тлемдерді есептеген кезде ебеккерлерді жалаысы толы болмаса, онда оны дегейі толы болан тосандарына пропорциональды алынады.

Орташа кндік жалаы барлы жадайда, тек пайдаланбаан демалысы шін тленетін компенсация мен демалыс аыдан баса есептік кезеде есептелген жалаыны сомасынан замен белгіленген аптаны алты кндік немесе бес кндік календарлы жмыс кні бойынша аныталады.

Орташа саатты жалаы да орташа кндік жалаы сияты аныталады.

Уаытша жарамсыз кндеріне тленетін тлем. Жмыс беруші N734 11 маусым 1999 жылы Республика кіметіні аулысымен бекітілген. “Жмыс берушіні есебінен леуметтік амтамасыз ету бойынша жрдем аыны тлеу мен таайындау туралы” нсау талаптарымен сйкес ебекке уаытша жарамсыз кндері бойынша леуметтік жрдем аыны ебеккерлерге тлеуге міндетті.

Ал оларды атарына:

- жалпы ауруы бойынша;

- жмыста мертігуі жне ксіби сыраты шін;

- трмысты жараат;

- екіабат жне босану.

Уаытша ебекке жарамсыз кндеріне ебеккерлерді сыратымен, протез оюмен, жаняны бірі ауырып алан жадайда олара араумен жне баса да жадайлармен байланысты жрдемаы таайындалып, содан со тленеді.

Ебекке уаытша жарамсыз параы белгіленген тртіпте беріледі, ал осы леуметтік амтамасыз ету бойынша жрдем аыны тлеуді негізі болып табылады, ал егер де параты жоалтып алса, онда оны кшірмесі беріледі. Ебекке уаытша жарамсыз параы бойынша тленетін жрдемаы бірінші кнінен толы жазылып кеткенге дейін немесе медициналы-леуметтік эксперттік комиссияны (МЭК) мгедектік белгілеуіне дейін тленеді.

Ебекке уаытша жарамсыз мерзім бойынша берілетін жрдем аысы мына жадайларда тленбейді:

- ылмыс жасау кезінде алан заымына;

- сот шешімі бойынша аныталан, мжбрлік трде емделген уаытына;

- алкогольді, есірткіні, улы заттардан алан заымдарына.

Сонымен, ебекке уаытша жарамсыз мерзім бойынша берілетін жрдем аыны есептеу орташа айлы жалаыдан алынады, біра орташа айлы жалаы он есе еселенген МЕК-ті дегейінен аспау керек. Жерлеуге, бала туан кезде берілетін жрдемаы жергілікті бюджетті есебінен беріледі, оны млшері рбір аржылы жыл шін мслихатты шешімдерімен аныталады.

Екіабат жне босану бойынша, сондай-а йелдер босанатын йінен тікелей баланы асырап алан йелдерге (ерлерге) берілетін жрдемаы, екіабат жне босануы бойынша берілген демалысыны барысында, баланы туан кнінен бастап 56 кн ткенше тленеді, біра ол 10 МЕК аспауы керек. Ал жмыс істеп жрген йелдерге 126 кнге жрдемаы тленеді, егер де йелдер екі жне одан да кп балалар тапса, онда жрдемаы 140 кнге тленеді. Сондай-а, екіабат йелдер, балалары ш жаса жеткенше, айлыын сатамайтын демалыс алуына болады, біра ол кезе тленбейді. Егер де, йел осы ш жылды ішінде таы да бір бала ктерсе, онда ана аталан демалыс біткеннен кейін, оны бірінші кнінен бастап тленеді.

Жеке ебек шартын бзу. Жмыс беруші келесі себептер бойынша ебек атынасын тотатан жадайда орташа айлы жалаыны млшерінде компенсация тлеуі тиіс:

- зады тла жойылан кезде, жмыс беруші з ызметін тотатан кезде;

- ебеккерлерді штатын немесе санын ысартан кезде;

- ш кнні ішінде сынан жаты бойынша ебеккерлер скерге шаырылан кезде.

Демалыса шыанда тленетін тлем. Белгіленген тртіп бойынша, жыл сайын жмыс орнын сатай отырып жне ебек шарты бойынша рбір жмыс істеуші тленетін демалыса шыуа ылы. Ебек демалысына шыуа барлы ызметкерлерді ыы бар, оларды арасына жеке келісімшарт жасалса да, жасалмаса да.

Ебек демалысыны затыы ртрлі болады, егер де ебеккер бірінші жыл жмыс істеп жатса, онда оан демалыс 12 ай ткен со беріледі. Демалыса шыатын кніне мереке кндері осылмайлы.

Демалыса шыу кезінде оны алдын ала жасалып ойан кезектілігі саталады. Демалыс аванс ретінде келесі ызмет категориясын блінеді:

- лы Отан соысына атысушылара;

- орта жне бастауыш оу орындарыны малімдеріне, сондай-а жоары оу орныны оытушыларына;

- оу орныны оытушыларына;

- медициналы орытындыны негізінде емдеуге берілген жолдамасы бар ебеккерлерге.

Ебек демалысы аванс ретінде берілетін жадай ебек шартында арастырылуы керек.

Ебек стажын есептеуді тртібі “Ебек жне леуметтік орау” заыны 61 бабына сйкес жргізіледі, ал ол зііні келесі кезедерді енгізеді:

- есепті жылды барысында наты істеген уаыты;

- засыз жмыстан шыарылан, жмыссыз жрген кндері;

- уаытша жмыса жарамсыз, яни емдеуде жрген уаыты.

Жалаысы саталмаан кездегі алан демалысы стажа кірмейді, біра ол кезде мамандыын ктеруге немесе айта дайындауа кеткен уаыты жмыс берушіні келісімімен жасалса жне жаттармен длелденсе, мемлекеттік міндеттемені орындаса, онда олар стажа кіреді.

Сондай-а ызмет бабымен іс-сапарда болан кездері, жмыс уаытыны ысартылан тртібімен жмыс істеген кездері, яни жыл сайыны ебек демалысына ы беретін кезедері стажа жатады.

Бізді елімізде орташа номиналды жалаыны траты суі байалады. Мнда кбіне негізінен ебекаы жне сыйаы тлеуге негізделген.

1.3 Ебекаы тлеуді йымдастыруды шет ел тжірибесі

азастанда ебекаы тлеуді дамыту шін біз ебекаыны тлеу тжірибесіне сйенуіміз керек.

Нарыты экономикасы дамыан елдерде ксіпорын ызметкерлерін ынталандыру жйесіні екі баыты бар:

- ндірістік крсеткіштерді сімін ынталандыру;

- Жмыс кші сапасыны жоарылауын ынталандыру;

Жмыс кшіні сапасын жоарылату механизмі ебекаы тлеуді, осымша тлемдерді жне стемелерді наты жйелерінде жзеге асырылады. сіресе, ызметкерді ксіпорыннан алатын табысыны осымша млшерлемесі лкер рл ойнайды.

1) Ксіпорына ызметкерлерді тарту жйесі жастар шін материалды ынталандыруды талап етпейтін жалаыны алашы млшерлемесін арастырады. Жапонияда жастар шін жанялы стемені арнайы трі арастырылан, оны шамасы ызметкерді ксіби-квалификациялы дегейіні суін крсететін базалы жалаысыны суімен, жас пен жмыс трбиесіні суімен бірге азайып отырады.

2) Шет елдерде аттестациялауды ртрлі дістері ке олданылады. Е танымал діс — ызметкерді ебегін баалау. Бл баалауды мні квалификациясы бірдей жне лауазымдары бірдей ызметкерлер здерін абілеттіліктеріні, тжірибесіні, масаттарыны арасында ртрлі нтижелерге ол жеткізе алатындыында. Ксіпорындарда ебекті баалау ызмет барысында жылжу туралы, жалаыны суі (тмендеуі), ксіби дайындыа (айта дайындыа), контракт мерзімін жаарту (тотату) туралы, жмыстан шыару туралы шешімдерді абылдау шін пайдаланылады.

ызметкерлерді іскерлік, жеке асиеттерін баалау фирма ішіндегі ебек нарыында оларды бсеке абілеттілігін жоарылатуды маызды ралы болып табылады.

3) Кадрларды ксіпорында бекіту жалаыны, леуметтік тлемдерді фирма акцияларына дивидендтерді жне т.б. ызмет етіп тран жйелер арылы жзеге асады. ызметкерді жалаы арылы бекітуді е ызы тжірибесі Жапонияда, онда бірінші рет жалданып жатандарды жалаысыны млшерлемесі берілген фирмада ебек ызметін аятап жатандарды млшерлемесіне араанда 3,5—4 есе аз. “мірлік жалдау” жйесі ызметкерді жасына сйкес оны жаласыны автоматты трде ктерілуін арастырады. Біра соы кезде бл жйе жетістіктер шін олдаумен толытырылатын болады. Жалаыны рамында “мір шін стемелер” де бар, оан ртрлі мірлік ажеттіліктерді анааттандыру шін трындылы, транспортты жне т.с.с. стеме трлері кіреді. Осы стемелерді жиынты клемі ызметкерді тарифтік табысыны 9—10% райды, ал табысты жалпы сомасында бл елеулі емес шама. Сонда да ызметкерді маызды мірлік талаптануларыны ешайсысы жмыс берушіні кілінен кетпейтін сияты сер пайда болады. Персоналды фирма мен ортаты сезімін дамыту шін осымша леуметтік-трмысты тлемдер, жеілдіктер жне ызметтер бар. Олар персонала міндетті мемлекеттік жйемен бекітілген леуметтік амтамасыз етуге осымша беріледі. Оны рамында фирма ішінде крілікке дейін амтамасыз ету жатады, брыны демалыс жрдемаыны резервтік орлары азір солай аталады. азір Жапониядаы компанияларды шамамен 10%-на зейнетаылы ор бар. Бл орлара салыты жеілдіктер беріледі, ол фирмалара кадрларды бекітуге осымша стимул береді.

Францияда кадрларды бекіту жмыс тжірибесі шін, ебек тртібі шін стемелер арылы, клік шыындарына жрдемаылар арылы, егер жмыс орыны йінен алыс болса, берілетін стемелер арылы, фирмаа берілгендігі шін сыйаылар арылы жзеге асырылады.

АШ жне Батыс Еуропа елдерінде ксіпорындарда кадрларды бекіту шін леуметтік тлемаылар мен жеілдіктер пайдаланылады. Зейнетаылы амтамамыз ету жйелерінен баса жмыс тжірибесімен жне ксіпкерлерді зейнетаы орына салынан салымдарымен байланысты мемлекеттік зейнетаылара осымша леуметтік тлемдер мен жеілдікті баса трлері ебек тжірибесімен байланысты емес, біра олар ксіпорын коллективіні тратануына кмектеседі. Коллективті тратануына пайдаа атысу жйесу де кмектеседі, оны міндеті ызметкерлерді фирма мдделеріне енгізу ана емес, сонымен атар ндірістегі леуметтік-психологиялы климатты жасарту.

4) Ксіпорындарда йымдастырушылы-техникалы жадайды ажетті дегейін жасау техниканы жне технологияны жйелі трде жаартуда, ебек жадайын жасартуда крінеді. Бл баса да те жадайларда кадрларды жне бекітуге кмектеседі. ндірістік жоары-йымдастырушылы-техникалы дегейі ебек німділігіні суіне, нім сапасын жоарылатуа, жмыс уаытын жоалтуды азайтуа келеді. Бл шарттара ебекті нормалау мен йымдастыру да жатады — соысы жалаыны йымдастыру элементі болып табылады жне сйкесінше оны клемі мен дифференциясына сер етеді. Ебекті леуметтік-экономикалы жадайлары — бл оны материалды жне моралды марапаттау дістері. Оларды ішінде маызды рлді окладтар мен млшерлемелерді анытау жне реттеу дістері ойнайды: жалаыны бірдей млшерлемелері, жалаы млшерлемесін автоматты трде жоарылату, ебекті баалау нтижесі бойынша млшерлемелерді згеруі. Бл жекелеген ндірістер мен ызметкерлер тобыны спецификасын ескеруге ммкіндік береді.

5) Квалификациялы дегейді зіліссіз жоарылатуды ынталандыру білім шін, квалификация шін, мамандытарды біріктіріп орындау шін, тлемаыны олданумен жзеге асады. Білім шін тлеуді мні ызметкерге оны жмыс орнында жасайтын жмысы шін ана емес, сонымен атар белгілі бір білім сомасы боландытан орындай алу абілеттілігіне де тлейтінімен сипатталады. Бл жйе ндірісті тез модернизациялау, жаа німді шыаруа ауысу жне т.б. жадайларда тиімді. Квалификация шін тлеу жйесі АШ-та пайда болы, ал оны ке олданылуы Америка нерксіптеріндегі ндірістік бригадаларыны іс-рекет алаыны кееюімен бірге жрді. Бл жйені мні ебекаы клемі тек ана орындалатын жмысты крделілігіне байланысты емес, сонымен атар ызметкер зіні іс-рекетінде пайдалана алатын мамандытар жиынына да байланысты екендігімен сипатталады, яни наты ебек емес, квалификациялы су тленеді.

2. Ебекаы бойынша ызметкерлермен есеп айырысу есебі

2.1 ызметкерлерді рамы мен жмыс уаытын пайдалану есебі

Ебек жайлы есеп беруде кп салалы ызмет атаратын ксіпорынны жмысшылары мен ызметкерлерін негізгі ызмет атаратындар жне негізгі емес ызмет атаратындар болып екі топа блінеді. Жаадан жмыса алынан ызметкерге жмыса алушы жне ызметкер арасында жеке ебектік келісім шарт жасалуы тиіс.

Жеке ебектік келісім шарт дегеніміз жмысшымен жмыс беруші арасында жазбаша жмыс орны, келісімшартты мерізімі, ебек режімі жадайы, ебекаы, екі жаты материялды жауапкершілігі, баса да жмыскерді леуметтік трмысты амтамасыздандыру сратары бойынша келісім. Келісім шартта ебекаы млшерін жмыс беруші таайындайды, ал жмысшы немесе ызметкер екі келісімге сйкес белгілі мамандыы бойынша берілген жмысты атаруа міндеттенеді, ал жмыс беруші баса да тлемаыларда уатылы тлеп отыруа міндеттенеді.

Жеке ебек шарты мазмны мен сипаты жмыс берушіні аржы жадайы мен ндіріс алдындаы міндеттер мен оны салалы ерекшелігіне байланысты аныталады.йтсе де азастан Республикасыны ебек туралы заындаы 7,8 жне 9 баптар міндетті трде ебек шартына енгізілуі тиіс.

Келісім шарт мерізімі за бойынша белгіленбейді. Оны ебек шартына сйкес ызметкер мен ызмет алушы бірге белгілейді.Егер ебек шартында оны мерізімі крсетілмеген жадайда, ол мерізімі шектеусіз мерізімге таайындалан деп есептелінеді.

Жеке ебек шарты жасаланнан со жмыса абылданандыы жайлы жмыс беруші бйры шыаруы тиіс. Кадрлар блімі жмыса абылданандыы туралы бйры негізінде жеке карточка толтырып, ебек кітапшасына жмыса абылданандыы туралы белгі жасайды.Ебек кітапшасын жргізу тртібі азастан Республикасыны 15.02.2000 ж.№ 35-П “Ебек кітапшасын жргізу тртібі жнінде оны бекіту инструкциясы” туралы леуметтік орау жне ебек Министерлігіні бйрыы бойынша жзеге асырылады.Жеке ебек шартынан баса жмыса алушы ызметке мен азаматты-ыты келісімшарта отыруа ылы.Ондай келісімшарт жеке арнайы тапсырмаларды орындау шін жасалады.

Азаматты-ыты келісімшартты жеке ебек шартынан айырмашылыы орындаушы арнайы тапсырманы йымны ішкі ебек тртібіне туелсіз орындайды.ызметкер мен жмыс беруші арасындаы ебек жне леуметтік атынас йымды шарт бойынша реттеледі.Мндай шарта отыру, жасау жне оны жзеге асыру азастан Республикасыны “йымды шарты жніндегі” 04.07.1992 ж. № 1514-XII за бойынша аныталады. Бл шарт жмыс берушіні экономикалы ммкіндігіне байланысты, за негізінде белгіленген тменгі ебекаыдан жоары дегейде ебекаы белгілей алады. Жмыс беруші, сыйаы млшерін йымды шарта сйкес белгіленген млшерден кем таайындай алмайды.

Жыл сайыны жне баса да Ебек туралы Заа, ережелермен за актісі, йымды шарт жне демалыс графигіне байланысты ызметкерлерге берілетін демалыс туралы бйры шыарылады, оны кадр блімі екі дана етіп толтырып, біреуін кадр бліміне алдырып, екіншісін бухгалтерияа береді.Бйрыа не ксіпорын басшысы немесе рылыс блімі бастыы ол ояды.Осы бйры негізінде кадр блімі ызметкерге демалыс берілгендігі туралы оны жеке карточкасына белгі ояды, ал бухгалтерияда ызметкерді орташа ебекаысы есептеліп, демалыс уаытына тиесілі тлемі аныталады.ызметкер жмыстан шыан жадайда жеке, ебек шартыны тотатыландыы жайлы бйры шыарылып, оны кадр блімі екі дана етіп толтырып, бір данасын кадр бліміне алдырып, екіншісін бухгалтерияа ткізеді.Барлы ызметкерлер категориясы жмыс уаытыны пайдалану есебін, жмысшылар мен ызметкерлерді жмыс уаыты режіміні саталуына баылау жасау шін, істелген жмыс уаыты туралы апарат жне ебекаы есептеу шін, жмыс уаыты табельі жасалады.

ызметкерлерді німділігі мен жмыс уаытыны орындалу есебі шін жмыс уаытыны есеп табелі (Т-13, Т-13а) олданылады.Бл табельді банкілері компьютерлік техника ралыны кмегімен блек толтырылан деректемлерге мыналар жатады: ксіпорын, цех, рылымды блімшелері, ызметкерлерді аты-жні, ксібі, табель номері жне т.б.Бндай жадайда табель формасы абылданан технологиялыделген деректерге сйкес згертіледі.

Табель р айды 1-ші кнінен бастап жргізіледі, оны жргізуге укілетті тлаа бір данадан беріледі.

Табель тиісінше ресімдегеннен кейін оны ксіпорын ызметкерлеріні ебекаысын есептеуі шін бухгалтерияа тапсырылады.

Табельдік номір ксіпорында тртіпке келтірілген сериялы жйе бойынша ттас белгіленеді, рбір ндірістік блімдеріне тиесілі здеріні барлы ызметкерлерді аты-жні енгізіледі.

Табельде жмыса келмегендігіні себебі, толы емес жмыс кн туралы, жмыс уаытынан тыс істелген жмыс уаыты мен баса да тиісті жадайдан ауытулар тиісті жаттар негізінде крсетіледі (ебекке жарамсызды аазы, мемлекеттік жне оамды міндеттемелерді орындаандыы туралы анытама жне т.б.) .Жмыс уаыты есебі табельде жмыса келмеген кндерін крсету немесе тек ауытуларын крсету арылы жргізіледі.

Мезгілден тыс жмыса кеткен уаыт есебі бл жмысты орындаан тла тізімінде жргізіледі.Тізімдерді рылымды блім бастыы жасайды.Соны мезгілден тыс наты істелген жмыс сааттарыны сапасы туралы басшы белгі соады.Тізім негізіндегі мндай белгілеу табельге негізіледі.

Егер жмыс уаытында істелінетін жмыс болмай алса, осыны салдарынан бос ткен жмыс уаыты да табельге енгізіледі.

Табельге бл деректер рылымды блімше басшысы жмыс болмай алу себебін бос ткізілген жмыс уаыты туралы жазылан жаттар негізінде енгізіледі.Сондай-а, табельдік есепті табельдік табаны олданып, карточкалы діспен- баыланан сааттарды пайдалану арылы; рсаттамалы діспен- тапсыру жне беру жолмен; баылау- рсаттамалы рылыны кмегімен жне т.б. жргізуге болады.

ызметкерді жеке рамы туралы есепті кадр блімі немесе арнайы таайындалан тла жргізеді. Жмыса абылданан рбр ызметкерге жеке карточка толтырылып, оан зіні жеке табельдік номірі жазылады.Бйры негізінде немесе ксіпорын басшысыны кімімен бухгалтерия рбір ызметкерге дербес шот ашады.Онда ызметкерді анытамалы деректері крсетіледі, тапан табысы мен ебекаысынан сталан сома туралы барлы малматтар жазылады.

нім ндіру есебі ндірілген нім саны, аяталмаан ндіріс жне жіберілген аау; рбір ызметкерді атаран жмысына арай ебекаы млшерін дрыс рі уаытылы анытау; деуге жіберілген жартылай деген нім жне материялдар санымен ндірілген німні сйкестігін баылау; ндірістегі тораптар мен агрегаттардаы детальдар озалысын баылау туралы наты жне уатылы деректермен амтамасыз ету шін жргізіледі.

Ебекаы тлеу жйесі, нім сапасын баылау, есепті компьютерлендіру дегейі жне баса ерекшеліктерді олдану барысындаы ндірісті йымдастыру мен сипатына арай есеп бастапы жаттарды, бадарлы жат, німділік туралы рапорты жне т.б. р трлі есептік дістері мен формалары олданылады.Есепті оайлату масатында кп кндік бастапы жаттар, аптаа арналан жктелімдер, декада(он кндік), бір ай, жмыс кезеі олданылуы ммкін.

ндірісті жаппай- тасынды ( массово-поточное производства) жадайында німділік дайын німдерді абылдау бойынша ескріледі.р бригада мшелеріні ндірген німі мастер немесе бригадир толтыран німділік туралы рапорт негізінде есептелінеді.Бл рапорттарды негізінде бртгада мшелеріні ебекаысы есептелінеді.

німділік туралы рапорт (жинатаушы) (Т-28 жне Т-28а формалрады) р трлі кезе сайын айталанатын жмысты орындайтын бір немесе бірнеше жмысшыны ебекаысы мен німділік есебі шін жаппай ндірісте олданылады.

німділік есеп тізімдемесі (ведомосы) (Т-29 формасы) бір текті жмысты бір ай ішінде орындаан жмысшылар тобы шін толтырылады.німдік есеп тізімдемесі (30 формасы) бір ай ішінде р трлі жмысты орындаан жмысшылар тобы шін толтырылады.

ндірістік серия сипатында- німділік ауыстыру шін німділік рапортымен штастырылан бадарлы жатты кмегімен ескеріледі.Егер бйымды деу затыы бір ауысымнан аспаса, онда бір рапортпен де шектеуге болады.

Бадарлы жат (Т-23 формасы) ндірістегі детальдар озалысыны оперативтік есебі німділік есебі мен ебекаыны бірттас жаты ретінде олданылады Бадарлы жат (Т-23а формасы) ауысым шін німділік рапортымен (Т-22 формасы) штастырылып олданылады.

Ауысым шін німділік рапорт німді наты жасалуын крсетуге арналан жне жмысшылара ебекаы есептеу негізі болып табылады.

Жеке немесе за сериялы ндірістегі- німділік есебі мен ебекаы есебі кесімді ебек тлеміне арналан жктелімде (наряд) (Т-41 формасы – жекелік, Т-41а - бригадалы) жргізіледі.Орындалан міндетті затыына байланысты жктелім ауысыма немесе одан да за мерізімге (бір айа дейін) кшіріледі.Кшірілімні негізі етіп технологиялы карта немесе учаскені (цехты) ндірістік бадарламасы алынады.

Тексеріліп абылдананнан кейін осы жаттар негізінде ебекаыны есептеу бойынша есеп айырысу-тлем тізімдемесі жасалады.Жмыс уаыты мен німділік есебі бойынша жат бухгалтерияа тскеннен кейін есептік деуден ткізуге жіберіледі.

2.2 Ебекаыдан сталынатын сталымдар мен шегеру сомалар есебі

Жмыс беруші ебеккерлерді жалаысынан рекет етіп тран заа сйкес ртрлі сталымдар жасайды.Осы кнгі олданылып жрген ережелерге сйкес жмысшы-ызметкерлерді ебекаысынан тек замен белгіленген сталымдарды стап алуа болады. Жмысшы-ызметкерлерді ебекаысынан бухгалтерия арылы стауа болатын сталымдар:

- Жинаталатын зейнетаы орына аударылатын сома — 10%.

- Табыс салыы (белгіленген заа сйкес).

- За, сот органдарыны кім ааздары бойынша сталымдар (алимент жне айыппл жне таы басалар).

- ртрлі жарналар.

- Дербестік сатандыру шарттарына сйкес ызметкерді жазбаша тініші бойынша жеке басын, жаня мшелерін, млкін жне таы басаларын сатандыруа байланысты жарна аудару.

- Ебекаы есебінен алдын ала берілген тлемдер, аванстар.

- Банкіден алынатын несиелер шін сталымдар.

- Шаруашылы субъектісіне келтірген зияндары шін темаылар.

- ызметкерді жазбаша тініші бойынша зі жмыс істейін субъекті арамаындаы, яни меншігіндегі йде траны шін тленетін тлемдер жне балабашаа балалары шін тлемдер.

2004 жылды 1 атарынан салы кодексі бойынша кез-келген ебек аыдан 10% зейнетаы орына жарна жне жеке табыс салыы сталынады. Осы салы кодексі бойынша, салы салынатын табыстарына мынадай ставкалар бойынша салы салынуа тиіс:

Кесте-2.Табыс салыыны ставкалары:

Салы тлеушіні салы салынатын табысы	Млшерлеме
1) 15 еселенген жылды есептік крсеткішке дейін	табыс сомасынан 5%
2) 15 еселенгеннен бастап 40 еселенген жылды есептік крсеткішке дейін	15 еселенген жылды есептік крсеткіштен салы сомасы + одан асатын сомадан 8%;
3) 40 еселенгеннен бастап 200 еселенген жылды есептік крсеткішке дейін	15 еселенген жылды есептік крсеткіштен салы сомасы + одан асатын сомадан 8%;
4) 200 еселенгеннен бастап 600 еселенген жылды крсеткішке дейін	200 еселенген жылды крсеткіштен салы сомасы + одан асатын сомадан 15%;
5) 600 еселенген жылды есептік крсеткіштен бастап жне одан жоары	600 еселенген жылды есептік крсеткіштен салы сомасы + одан асатын сомадан 20%.

Салы агенттері жеке табыс салыы бойынша есеп-исапты салы органына салы тленетін жер бойынша есепті тосаннан кейінгі айды 15-нен кешіктірмей табыс етеді.

Тлем кезінен сталатын жеке табыс салыы, жинатаушы зейнетаы орларына міндетті зейнетаы жарналары бюджетпен есеп айырысуды патент негізінде жзеге асыратын салы тлеушілер мынадай тртіппен жргізеді:

1. аымдаы салы кезеіні 1 атарынан 1 азанына дейінгі кезе шін есептелген сомалар 20 азаннан кешіктірілмейтін мерзімде тленеді;

2. 1 азан мен 31 желтосан аралыындаы кезе шін есептелген сомалар есепті кезенен кейінгі салы кезеіні 20 наурызынан кешіктірілмей тленеді.

леуметтік салытар азастан Республикасыны бюджет кірісіне маызды сер етеді, олар бюджетті траты тсімі болып отыр. Бюджет тсімдеріні суіні бір себебі ндіріс немесе тауарды, ызмет пен жмысты ткізу клеміні артуы.

леуметтік салы экономикалы мні жаынан салы салу жйесіне кіреді. леуметтік салытарды тауар баасын ставкаа те сомаа арттыратыны белгілі, яни егер леуметтік салы ставкасы жоары болса, отанды ксіпкерді бсекеге абілеттілігіне кері сер етеді жне сауда клемін азайтады. Ал салы ставкасыны тмендеуі салы тлеушілерді салыты ауыртпалыын тмендетеді, соынмен атар ксіпорынны айналым ралдарын немдеуге жне бейресми экономиканы бір блігіні ресми экономикаа туіне алысшарт болып табылады. Егер осы бапта згеше белгіленбесе, леуметтік салы 11 проценттік ставка бойынша есептеледі. Арнаулы салы режимдерін олданатындарды оспаанда, дара ксіпкерлер шін тиісті аржы жылына арналан републикалы бюджет туралы зада белгіленген айлы есептік крсеткішті екі еселенген млшерінде жне рбір ызметкер шін айлы есептік крсеткішті бір еселенген млшерінде леуметтік салы тлейді.

Компанияда ебек аы айына екі рет тленеді: аванс жне соы айлы. Компанияны жмыскерлері ебек аыны шыыс касса ордерімен алады.

Мекеме тіркелген салы комитетіне тосан сайын бір рет жалпы ебек оры жайлы жне сталынан табыс салыы жайлы, зейнетаы орына аударымдар туралы есеп беріп отырады. Жылды аяында рбір жеке тланы тленген табысы туралы, сталынан табыс салыы жне зейнетаы орына аударымдары туралы тізім ткізіледі.

Жне ебек аыдан за сот органдарыны кім ааздары бойынша сталымдар: алимент, арыздар сталынып, екінші тлаа ауларылады. кім ааздарында сталым млшеріні пайызы, мерзімі, аударыду трі жне кімге екені жазылады. Бухгалтерия сталынаннан кейін кім аазын толтырып, сота айтарып береді. Егер кім аазы бойынша жмыста жо адама жне ммкіншілігі жо болан жадайда сота хабарлайды. 2005 жылы “Неке жне отбасы туралы” заына сйкес сот тртібімен ндіріп алынатын алиментті млшері ай сайын мынадай млшерде: 1 балаа — ата-ана табысыны жне зге де кірісіні — трттен бірін, 2 балаа — штен бірін, 3 жне одан да кп балаа — те жартысын ндіріп алады.

Бл лестерді млшерін сот тараптарды материалды немесе отбасылы жадайларын жне назар аударарлы зге де мн-жайларды ескере отырып, кемітуі немесе кбейтуі ммкін. Нотариалды кулендірген алимент тлеу туралы келісімні негізінде алимент осындай келісімні жне атару жаттарыны негізінде сталып алатын жалпы сома алимент тлеуге міндетті адам жалаысыны жне зге де кірісіні 50%-нан асан жадайда да сталып алуы ммкін.

азастан Республикасыны “азастан Республикасындаы Ебек туралы” Заыны 79 бабында, жалаыдан стап алу былайша крсетілген: ызметкерді жалаысынан стап алу сот шешімі бойынша, сондай-а азастан Республикасыны за актілерінде кзделген жадайда жргізіледі. ызметкерді жалаысын бір немесе бірнеше атарушы жаттар бойынша ндіріп алан кезде оны жалаысыны кемінде 50% саталуа тиіс.

2.3 Есеп айырысуды синтетикалы жне аналитикалы есебі

Ксіпорындардаы жмысшылар мен ызметкерлерді бріне жне оларды райсысына бір айа тленуге тиісті бекаыны жалпы сомасын табу шін алашы жаттар бойынша ндірілген німдер мен істелген жмыстара жне осымша тлемдер мен ебекаыларына оса тленетін жалпы соманы анытап одан сталуа тиісті сомаларды алып тастау керек. Жмысшылар мен ызметкерлерді табысын, оны ішінде табыстан сталынатын сталымдарды жне олара тленуге тиісті ебекаы сомаларын жинатап, орытындылауа арналан жатты есеп айырысу тлеу тізімдемесі деп атайды. йымдарда бл тізімдеме рбір цехтар, блімшелер бойынша толтырылады. Ебекаы жніндегі есеп айырысу тлеу тізімдемесі рбір жмысшы мен ызметкер бойынша есептелген ебекаымен баса да тлем сомаларын жне одан сталынатын сталым сомаларын жинатаушы жат болып табылады. Бл тізімдеме жмысшы-ызметкерлерді аты-жні, табельдік нмері, олара есептелген негізгі жне осымша ебекаылары мен одан сталынатын сталымдарды трлері бойынша сомалары жне сол айды басы мен соындаы ксіпорынны жмысшылар мен ызметкерлерге немесе жмысшылар мен ызметкерлерді ксіпорына арыс сомалары крсетіледі.Жмысшылар мен ызметкерлер осы есеп айырысу тлу тізімдемесі бойынша йымны кассасынан зіне тиісті ебекаыны алып, ол ояды. Кейбір йымдарда есеп айырысу-тлеу тізімдемесі мен дербес шотты орнына есеп айырысу тізімдемесі ана толтырылып жргізіледі. Бл есеп айырысу тізімжемесі журнал трінде жасалып, негізгі жне осымша беттерден трады.Негізгі бетінде жмысшылар мен ызметкерлерге есептелген негізгі жне осымша ебекаылары мен жрдемаыларыны сомасы олардан сталатын сталымдарды есептеуге керекті мліметтері крсетіледі. Тізімдемені осымша беттеріні саны бл журналды андай мерзімге ашыландыы байланысты болады. Бл тізімдемені титулды бетінде жмысшылар емн ызметкерлерге тленген жне депотентелген ебекаы сомалары жазылады. Тізімдемені толтыру барысында оны е осы бетіне жиынты сомалары жазылады. Бл жоарыда аталан жаттарды толтыранда жазылан сомаларды алдымен жмысшылар мен ызметкерлерге ебекаы есептегенде толтырылатын алашы жаттарда крсетілген сомаларына сйкестігін тексеру ажет. Бл тізімдеме бойынша жмысшылар мен ызметкерлерге есептелген ебекаы сомаларыны лдан сталынатын сталымдарды жне олдарына берілуге тиісті сомаларыны дрыстыын анытау шін тізімдемені тік жне клдене жатарыны жиынты сомалары арифметикалы жолмен тексерілуі тиіс. Ксіпорындарда жмысшылар мен ызметкерлерді ебекаы бойынша есеп айырысу есебі 3350 «Ебекаы тлеу бойынша ыса мерзімді берешек» деп аталатын синтетикалы, пассивті шотта есептеліп жргізіледі. Бл шот бойынша деректер мен апараттар лгілі трі №10 жне №10-1 журнал-ордерінде крсетіледі.Жмысшылар мен ызметкерлерге жмыс істегендері, ызмет атарандары жне нім ндіргендері шін есептеліп тленетін ебекаы ндіріс шыындарыны бір элементі ретінде ебекті пайдалану баытына арай шыындарды есептейтін тленетін ебекаы ндіріс шыындарыны бір элементі ретінде ебекті пайдалану баытына арай шыындарды есептейтін белгілі бір шота оны ішінде тиісті ндірістік німге апарылуы керек. Сонымен атар бл туралы ебек оры жайлы тиісті орындара есеп берілуі ажет. Сондытан да рапорттар мен німдерді ндіру тізімдемелері, тебельдер жне таы да баса алашы жаттар негізінде р цех блімше бойынша есептелген ебекаы оларды трлері жне ызметкерлерді санаттары бойынша толтырылады. Бл топтау журнал-ордерлерді лгі трі №3 жне №4 деу кестелерінде жргізіледі, ол кестені сол жаында дебиттеленетін шоттар номерлері, ал о жаында жмысшы-ызметкерлеріні маманды дрежелеріне сйкес олара есептелген ебекаы сомалары трлері бойынша блініп жазылады. йымдарда есептелген ебекаы сомасы блу тізімдемесіні негізінде шыындар есептелетін шоттара былайша жазылады:

Кесте-3. Ебекаы есептеу бойынша счеттар корреспонденциясы:

Операциялар мазмны	Счеттар корреспонденциясы
	дебет	кредит
Ебекаы есептеу	1620;2920; 7110;8111	3350
Жеке табыс салыын стау	3350	3120
Зейнеткерлік жинатау орына міндетті трде аудару шін сталан зейнеткерлік жарналар	3350	3220
Ебеккерлерді карт шотына аударылан, жне кассадан алынан ебекаы сомасы	3350	1030,1010
Сот шешімі бойынша жауапты тлаларды арты жмасаан шыындары жне т.б. ебекаыдан сталан сомалар	3350	3390,3540
Келтірілген шыынды алпына келтіру, арты жмсаан жауапты тлаларды аржысын айтару щін ебек аыдан сталан сомалар	3350	1250,2150,6160,6280
Кассадан кімшілдік персоналдара ебекаы берілді	3350	1010
Жмысшылар мен ызметкерлерге ебекаы, сыйаы жне баса да тлемдер есептелінді: -негізге ндіріс жмысшыларына; -осалы ндіріс жмысшыларына; -цехты ызметкерлеріне; -ксіпорынны басару аппараты ызметкерлеріне; -маркетинг бліміні, баса да тауарларды сатумен айналысатын жмыскерлерге	8112 8312 8412 7440 7110	3350 3350 3350 3350 3350
Лауазымды тла болып саналатын жмысшылар мен ызметкерлерге есептелген тлемдер	7210	3390
Есептелген леуметтік салы сомасы	7210,8112	3150

ОРЫТЫНДЫ

орыта келгенде ебекаы экономиканы категория ретінде жмыскерлерді ндірісте жмсаан ебегіні саны мен сапасына сйкес оларды жекелей ттынуына келіп тсетін ажетті табысты ашалай крінісі. Басаша айтанда, ебекаы жмыскерлерді жасаан ебегіне алатын аысы. Ол ебекті ны немесе баасы болып табылады. Бізді елімізде ебекаы тлеуді жетілдіруді барлы жолдарын арастыруымыз керек. Е бастысы есептеуді азіргі заманы жаа технологияларын енгізу.Сонымен атар ндірітер ебек німділігін жне нім сапалыын ктеру шін жрдемаыларды, стемелерді, жеілдіктерді сондай-а бірдей лауазымды тлаларды аттестациядан ткізу жоары нтижелерге келеді.

Ебекаыны функциялары:

1. дайы ндірістік функция.

2. Жмыс кшіні дайы ндірісін амтамасыз етеді.

3. Ынталандырушы функция.

4. Жмыс нтижесіне ызыушылыты ктеруге баытталан.

5. Есепті-ндірістік функция.

ндіріс процесіне адам ебегіні атыму млшерін амтамасыз етеді.

Ебекаы тлеу кезінде келесі аидалара кіл аударылады.

1. Ебек нтижесінде материалды ызыушылы.

2. Ебек саны сапасы мен шартына байланысты дифференциялау (рі тараптандыру).

3. Ебек німділігін дегейі, ебекаы дегейімен суі.

4. Мемлекеттік реттеу жне ксіпорынны дербестігі.

Р жаа Салы кодексіне сйкес оны млшері 21%-дан 20%-а дейін тмендеді. Президентті Р кіміндегі жолдауында 1.07.2005 жылы осылан салыы 16 пайыздан 15 пайыза, ал леуметтік салы 20%-а тмендеді. Бл адал жалаы беруге жол береді. Жеке ксіпкерлер салыты 3 айлы есеп крсеткіші плюс жмысшыны 2 айлы есеп крсеткішімен аныталады.

Ебекаы тлеуді тарифтік жйесі зіне: тарифтік ставкаларды (айлы аы), тарифтік торды, тарифтік коэффициенті осады. Орындалатын жмыстарды крделілігі оларды тарифтеу негізінде айындалады. Жмыстарды тарифтеу жне ызметкерлерді тарифтік разрядтарды таайындау жмыстар мен жмысшы ксіптеріні бірттас тарифтік-біліктілік анытамалыын, басшылы ызметті, мамандарды жне ызметкерлерді бірттас біліктілік анытамалыын ескере отырып жргізеді. Аталан анытамалар мен оларды олдану тртібі азастан Республикасыны кіметі белгілейтін тртіпке бекітіледі.

Ебек кодексімен кзделген орташа жалаыны млшерін айындауды барлы жадайлар шін оны есептеуді бірыай тртібі белгіленеді. Орташа жалаыны есептеу шін осы тлем кздеріне арамастан тиісті йымда олданылатын тлем трлеріні кзделген барлы жйелері ескеріледі. Жмысты кез-келген режимінде ызметкерді орташа жалаысын есептеу оан наты есептелген жалаыдан жне тлеу алдындаы 12 айда наты істелген жмыс уаытынан туындап жргізіледі.

Орташа кндізгі жалаысы демалыстарын жне пайдаланбаан демалысы шін тем тлеу шін соы 3 кнтізбелік айды есептелген жалаы сомасын 3-ке жне 29,6-а (кнтізбелік кнні орташа айлы саны) блу жолымен есептелінеді. Кодекспен кзделген жадайларда жмыс кндері берілетін демалыстарына тлеуге арналан орташа кндік жалаысы есептелген жалаы сомасын кнтізбелік алты жмыс кндік апта бойынша жмыс кндеріні санына блу жолымен айындалады.

Осы курсты жмысымда ебекаы туралы толыымен ашып крсеттім деп ойлаймын.

Ебекаы тлеуді йымдастыруды теориялы негіздерімен айын танысты.

ОЛДАНЫЛАН ДЕБИЕТ КЗДЕРІ

1. Р Президентіні 2030 жолдауы

2. азастан Республикасыны Конституциясы. Алматы -2008 ж

3. Салы кодексі. 2008

4. Азаматты кодексі. 2008

5. Мырзалиев Б.С., Стмурзаев А.А., Эбдішкіров Р.С. «Бухгалтерлік есеп теориясы жне тжірибесі» Алматы:Экономика 2008ж

6. Баймуханова С.Б., «аржылы есеп» Алматы:Экономика 2007ж

7. Назарова В.Л., «Шаруашылы жргізуші субьектілердегі бахгалтерлік есеп» Алматы,Экономика 2006ж

8. Баймуханова С.Б., « Бухгалтерлік есеп» Алматы, Экономика 2005ж

9. Кеулімжаев .К., дайбергенов Н.А., «Бухгалтерлік есеп теориясы жне негіздері» Алматы, Экономика 2006ж

10. Эбдімаханов ., «Бухгалтерлік жне аржылы есеп принциптері» Алматы,2006ж

11. Ф.С. Сейдахметов. «азіргі замандаы бухгалтерлік есеп». Алматы 2008

12. Сайдахметова Ф.С., «азіргі замандаы бухгалтерлік есеп» Алматы, LEM баспасы,2008 ж

13. Г.К. Тлешова. «Дамыан аржылы есеп» . Алматы 2005 ж

14. Мырзалиев Б.С., бдішкіров Р.С., «Ксіпкерлік ызметте бухгалтерлік есепті йымдастыру» Алматы 2006ж

15. С.М. Мхамбетова жне А.Н. Нрзаова. «лтты есептер жйесі». Алматы 2007ж

Скачать архив с текстом документа