Еліміздегі экологиялы проблемалар
СОДЕРЖАНИЕ: АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ М.теміслы атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіАЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.теміслы атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті
Реферат
Таырыбы : « Еліміздегі экологиялы проблемалар»
Орындаан: 07101 топ студенті
Ерешова Г.Н.
Тексерген: б..к.,доцент
Ералиев А.С.
Орал 2010
Жоспар:
I. Кіріспе
II.Негізгі блім
1) Арал теізіні проблемалары
2) Семей полигоны
2.1. Семей ядролы полигонындаы сынатарды адамдара, оршаан ортаа сері
III. орытынды
IV. Пайдаланылан дебиеттер
Кіріспе
Экологияны крт нашарлап кетуі адамдарды табиата антропогендек серін болып отыр. Атмосферадаы кмірышыл газдарды концентрациясыны артуына байланысты климат згеріп, температураны жоарлауына келіп соады.
Энергия кзі ретінде кмір, мнай, табии газды пайдалану нтижесінде жне машиналарды кбейіп индустриялы революциясыны ркендеуіне байланысты бл процесс тезірек жреді.
Жер планетасындаы атмосфераны температурасы артатын болса, планетаны кптеген бліктерінде рашылы болады, баса жерлерде жабыр кп жауып, жерді топан су аптайды. Полюстегі мгі мздар еріп аралдар мен жаалауларды, мхиттар мен теіз сулары басып кетеді. Ауыл шаруашылыыны німі нашарлап, халытар мекенін тастап, кн крісті амымен баса жерлерге кшеді.
Табиатты орау мселесі бкіл дниежзілік проблемаа айналуда. Экологиялы проблема дегенде е алдымен Арал, Балаш, Каспий, Семей асіреттері еске тседі.
Арал теізі - азастанны інжу-маржаны. Арал теізі ірі экологиялы апата шырыаана дейінгі клемі - 1066 км2, тередігі - 30-60 м, тздылыы - 10-12% болан. ойнауы ксіптік баалы балытара бай, жаасы оа мен амысты теіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мы балы ауланса, теіз жаасынан едуір млшерде блын терісі игерілген.
1966 жылдардан бастап Арал ірін игеру ола алынды. Осы айматаы игерілетін жер клемі брыныдан збекстан мен Тжікстан 1,5, Трікменстанда 2,4, азастанда 1,7 есеге сті. Ал Амудария мен Сырдария бойындаы халыты саны 1960-1987 жылдар аралыында 2,2 есеге артты. Халы саныны суіне орай суа деген ажеттілік те артты. Осыан орай 1970-1980 жылдар аралыында арала йылатын су млшері азайды. Оны негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі зен бойындаы суды мол ажет ететін кріш пен мата сіру ісі арында дамыды (Шардара).
Оны стіне ауылшаруашылыыны баса да салалары барынша дамыды. зен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жзеге асты. Мселен, Арала 1960-1965 жылдар арасында 44 мы м3, ал 1990 жылдары екі есеге ысарды. Нтижесінде, Арал теізіні дегейі 23 м-ге дейін тмендеп, оны су айдыны 30-200 км-ге дейін усырылды. Суды тздылыы 40 %-а дейін артты. Оны стіне екі зен бойындаы шаруашылытарда тыайтыштар мен химиялы препараттарды олдану брын-соды болмаан крсеткішке жетті. Тыайтыштарды олдану 10-15 есеге сен. Осындай антропогендік факторлар Арал ірін экологиялы апата шыратты. рап алан теіз тбінен жыл сайын айналаа зияндылыы те жоары 2 млн. тонна тзды шадар ктеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болан факторлара:
- жергілікті жерді тарихи-табии ерекшеліктерін ескермеу;
- ауылшаруашылыын дрыс жоспарламау, суды орын есепке алмау;
- суды те кп ажает ететін кріш, мата даылдарын барныша кбейтіп жіберу;
- жерді игеруді агротехникалы шараларын сатамау жне суды немді пайдалнбау;
- табиат ресурстарын пайдаланудаы жіберілген ателіктер мен оны мегеруді ылыми трыдан негізделмеуі болып табылады.
Осы аталан факторлар Арал теізі экожйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялы дадарыса келді. Бл жадайлар адам баласыны олдан істеген ателігі ретінде дниежзіне белгілі болды.
Арал ірінде туындап отыран азіргі экологиялы апаттар нышаны жыл ткен сайын теіз суын таратуда. Оны фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жаын. Топыраты тздануы те жылдам жруде. Арал теізінде балы сіру шаруашылыы тоталып, соы 1-2 жылда ана айта ола алынды. Ондаы трындарды леуметтік жадайы тмендеп кетті. Теіз тбінен ктерілген улы тздарды млшері жылына 13-20 млн. тонна деп есептеледі. Тіптен, тзды шадар сері сонау Орта Азия республикалары аумаына жетіп, ауылшаруашылыына зардабын тигізуде. Арал іріндегі климатты згеріуі шл белдемені табии ландшафтарын бірте-бірте крделі рі айтымсыз атропогендік экожйелерге арай ыыстыруда.
Арал іріндегі антропогендік факторлар ондаы трындарды салт-дстрлеріне, экономикалы-леуметтік жадайына тікелей сер етуде. Жмыссыз алан балышылар леуметтік жаынан ораусыз алып, баса айматара еріксіз оныс аударуда.
азіргі Арал ірінде адамдарды денсаулыы крт тмендеп кетті. Бл ірде соы мліметтер бойынша туберкулез, бйрекке тас байлану, сары су, кпе-тыныс жолдарыны абынуы, жпалы ауралар республиканы баса ірімен салыстыранда жоары крсеткішті беріп отыр.
Арал теізіні болашаы дниежзі халытарыны толандыруда. Оны біржола жойылып кетуі Орта Азия мен азастанды ана емес кптеген Шыыс елдеріні тыныс-тіршілігіне згерістер келмек. Ал ауытушылытар антропогендік экожйелерді трасыздыын тудырады. Арал мселесі соы 10 шаты жылда географ жне эколог алымдар арасында жиі-жиі пікір таластар туызады. Арал мселесі туралы халыаралы конференциялар йымдастырылды. ркениетті елдер аржылай кмек крсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалар, Ресей, АШ, Жапония, т.б. мемлекеттер.
Арал теізін тару жнінде бірнеше ылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:
1.Сібір зендерін азастана бру.
2. Амудария мен Сырдария зендеріні суын реттеу арылы суды молайту.
3.Арал теізін жартылай сатап алу.
4. Каспий теізіні суын жасанды канал арылы келу.
5.Жер асты суларын пайдалану.
6.Арал теізіні здігінен табии реттелуін немесе толысуын кту.
рине, бл жобалар болашаты ісі боланымен, уаыт талабы оны кттірмейді. Бріде аражата тірелуі ммкін. Ал оны іске асуы адамзат ауымыны білімі мен біліктілігіне байланысты екені аны.
азіргі кезде Аралды тару баытында батыл да жоспарлы трде ылыми негізде жмыстар жасалуда. Арал тадыры - адам тадыры боландытан оны сатап алу аа рпаты болаша алдындаы борышы.
Балаш клі - азастандаы е ірі экожйелерді бірі. Кл Балаш - Алакл ойысында орналасан. Клемі - 501мы км2, зындыы - 605 км, ені - 9-74 км аралыында. Ал е тере жері - 26 м. Бл клді 1970 жылдарындаы сипаты болса, азір млдем басаша. Жетісу зендеріні ішінде Іле, аратал, Асу жне Лепсі зендерін Балаша яды.
Балаш клі шлейт жне шл табиат белдемдерінде орналасандытан, оны климаты шыл континентті болып келеді. Су айдыныны булануы те жоары. Осыан байланысты суды дегейі тез згеріп отырады.
за жылдар тіршілігі траты болып келген су айдыныны алыпты жадайы згере бастады. Балаш кліні экологиялы жадайыны нашарлауц себебі аратал, Лепсі, Асу зендеріні мол суыны Балаш кліне жетпей суармалы егістерге жмсалуынан. Оны стіне брыны кездерде Аягз, Биен, Сарханд жне Басан зендері Балаша йып, оны табии су дегейін сатап отыран.
Осындай апаттарды болдырмас шін 1992 жылды маусымында Б-ны Рио-де Жанейродаы болан айналаны оршаан орта жніндегі конференциясы климатты згеруі туралы рамкалы Конвенция абылдап, оан 150-ден астам ел ол ойды. 1999 жылды 19 наурызында Б-ны штаб квартирасында азастанны кілетті кілі Амарал Арыстанбекова да рамкалы Конвенцияа ол ойды.
1. Арал теізіні проблемалары
Арал теізін апаттан сатау шін кптеген жобаларды сыныланы белгілі. Алайда оларды кпшілігі тенізді толтыруды емес, оны тек бгінгі дегейде стап алуды кздейді. Ол сыныстар мынандай болатын:
1. Сыр жне Амудария зендеріні суларын тиімлі пайдалану;
2. Отстіктен солтстікке карай Возрождение аралын пайдаланып дамба салу. Кіші Аралдан тз ндіріледі, ал лкен Арал Сыр жне Амудария есебінен саталады;
3. Жел транда аспаннан тз жаумас шін жаалаулара сексеуіл т.б. жасыл желек ааштарды отырызу;
4. Арал аймаын Иран еліндегідей жер асты суларымен камтамасыз ету;
5. Сібір зендеріні бір блігін Арала бру.
Бл шараларды теізді брыны алпына келтіре алмайтыны аны. рине Сібір зендеріні бір блігін Арала тартуа болар еді, біра ол біріншіден ымбата тседі, екіншіден Ресей оан келісе коймайды.
АШ, Жапония, Канада алымдарыны Арал теізіні суын брыны дегейіне жеткізу шін 200 миллиард доллар ажет дейтін крінеді. Аралды брыны алпына келтіру шін іргелі зерттеу жолымен Каспий-Арал каналыны ылыми-техникалы длелдемесі жасалынады. Сол жоба бойынша Арал апатын шешу шін 300 млн доллар жеткілікті екеніне кз жеткізген.
Каспий теізінен дегейі бір кезде ктеріліп, бір кезде тмендеп кететіні, яни асырлы тербелісі брыннан белгілі былыс. Соы ктерілуінде теіз дегейі 214 см-ге сіпті. Каспиймен шекарасы жанасан мемлекетттерді (Ресей, Казастан, Иран, Трікменстан, зірбайжан) біраз жаалы жерлері суды астында алды. Кзірді зінде де бл елдерді мнай ндіріп тран кптеген кен орындары мен халы орналасан жерлері су астына кету аупі бар.
Егер жоарыда крсетілген (214 см) суды абатын Каспий теізіні акваториясыны ауданына (380 000 км2 ) кбейтсек, ол 800 км текше километр (800 км3 ) су болады. Бір кызыы, дл осыншама су клемі крып бара жатаны Арала жетпей тр! Каспий теізіндегі арты суды шарпып алып Арала йса екі теіз де здеріні баяы кйлеріне келер еді. Мны екі теізді каналмен косу арылы оай жзеге асыруа болады. Арал Каспийден 74 метр биіктікте орналасан жне екеуіні араашытыы 500 километрді райды. Жоба бойынша Каспий-Арал каналын салуды 2 кезеге бліп жргізу керек. Алдымен каналды аса тере емес табан блігін минерал жынысты ішінен азып, одан шыан топыраты каналды бойлай жаалауа йеді. Каналды бетонмен каптап, жылына 25 текше километр (25 км3 ) су жретіндей етіп іске осады. Екінші кезеде, каналды жаасында жиналан йінді топыраты тегістеп жайып, каналды екі жаынан бірдей дамба ктереді. Соны нтижесінде каналды клемі кенейіп, 40 текше километр (40 км3 ) су жретін болады. Бл есептеу жайдан-жай, кездейсо алынып отыран жо. Олар Аралды алпына келтіру жмысында рылыса те аз шыын жмсап, энергияны немді пайдалануа ммкіндік береді.
рине, аталан жоба бойынша бірінші кезектегі каналды рылысын 3-4 жылда, ал екінші кезектегі рылысты асыпай, келесі 15-20 жылды ішінде салуа болар еді. Біра та, біз кткенмен де Каспий ктпейді, сондытан бл жмысты за мерзімге алдыруа сте болмайды.
Канал жаалауларынын дамбасын салуды каналды азу жмысымен атар жргізгенде оны толыымен 5-6 жылда аятауа болады. Жоарыда, соы 15 жылды ішінде Каспийді суы 800 км3 -ге артты делік. Яни, ол жыл сайын 53 км3 су осыланын, немесе теніз денгейіні жылына 14 см-ге ктерілетінін білдіреді. Егер Каспий теізінен жылына 40 км3 су алынып трса, ол теіз суыны ктерілуіне жасы тежеу болма. Аралды суа толтыруа кажетті 25 жылды ішінде су дегейіні ктерілу арыны осы кйінде саталанны зінде Каспий суыны дегейі 3,5 метрді орына тек 0,87 метрге ана ктеріледі. Сйтіп 25 жылды ішінде Арала 1000 км3 су йылады.
Канал стірт шоысынан тетін боландытан Каспийді суын насоспен айдап, оны 150 метрге ктеру ажет. Канал крылысы мен насос станцияларыны шыыны 300 млн долларды райды. Оны 4/3 блігі канал рылысына, ал аланы насос станциясы сияты косымша ондырылара жмсалады.
Суды булану нтижесінде Каспийді тзы Аралды тбіне жиналып, оны тздылыын арттыруы ммкін. Оны алдын алмаса, таы да 100-150 жылдаы кейін ол зіні пайдалы маызын жояды. Осындай жадайды болдырмас шін енді Аралдан Каспийге арай аатын екінші канал салу керек. Сонда Каспий-Арал каналы Аралды сумен толуды камтамасыз етсе, екінші Арал - Каспий каналы теізді тздылану балансын біралыпты стап отырады. Екінші Арал—Каспий каналын салу кп аржыны талап етпейді. Жоба бойынша ол 30 млн доллара бааланып тр. Бл канала насос станиясыны ажеті жо, канал азылып суа жол берілсе болды, ылдиа арай суды зі зымырайды. Каспийге кятын Арал—Каспий каналыны зындыы негізгі канала караанда 2,5 есе ыса болма.
Екінші каналды крлысын елімізді экономикасы бекіп, аяынан тік трып, Аралымызды арнасы суа толаннан кейін 25-30 жылдан со бастауа болады. Иншалла!
Каспийге ятын Арал Каспий каналы іске косылан со Арал Каспийден жылына 20 км3 су алумен ана шектеледі. Каспийді су балансыны тепе-тедігі 20 км3 судан бзылмайды.
300 млн доллар! Кзіргі жадайда бл тиімді баа ма, лде кп пе? Адамзатты уайым-айысыз, шаттанып мір сруі шін лкен екі аймата тратын миллиондаан халыты апаттан таруа жмсалатын 300 млн доллар ешкандай ымбатшылы емес! Брі де салыстырмалы трде айын болады. Мысалы, Стеллс атты американды бомбалаушы шаыны ны 840 млн доллар. Ла-Манш арылы тетін туннельді крлысы 80 млрд доллардан асып тсті.
Кріп отыранымыздай, Аралды тарумен асау Каспийге тсау салуа 300 млн доллар соншалыты ол жетпейтін сома емес. Каспий жаасында орналасан аза жеріне суды ктерілуіне байланысты 40 млрд теге (40 млн доллар) зиян келтіріледі. Оны стіне сіресе тмендегі мселелерді ескерсек, канал рлысыны тиімділігіне таы кз жеткіземіз.
1. Арал бкіл планетаны жанды жарасы. №1 экологиялы апат. Орталы Азия мен Казастанны жне т.б. елдерді тадыры Арал мселесін дрыс шешуге тікелей байланысты.
2. Каспий теізін айналдыра дамба салу шін жмсалатын аражат пайда келтірмейтін лі капиталмен те.
Жоарыда айтыландарды то етер тйіні, орта іске атысы бар мемлекеттер бірігіп, керекті 300 млн доллар аржы жинап, орасан крделі екі экологиялы ахуалды шиеленісуін шешпесе болмайды.
Ол шара Аралдын шипалы суын калпына келтіріп, балыын халыа йіп-тгіп бергеннен со, барлы шыынды тейді. рі асау Каспий де біраз тынышталып, Орта Азияны негізгі екі зеніне кмектесіп, Аралды мы жылды семдігін таы да 1 000 жыла оздырма.
Арал теізіні 2010 жылы риды деген ылыми болжам бар: шынды па, дапырт па? азіргі Арал теізіні экологиялы проблемалары осы жйедегі бгінгі тада лі шешімі табылмаан крделі мселелерді бірі болып отыр. Негізінен, Арал теізі жайлы соы толы зерттеулер 1946-1950 жыддара жатады. Ол мліметтер бойынша теіз клемі 66 мы шаршы шаырым, е зын блігі 424 шаырым, ал е енді блігі 292 шаырым. Орташа тередігі 16,1 метр. Теізді шыыс блігі тайыз деп саналан. Тек жаадан 60 шаырым заанда барып, оны терендігі 10 метрге жеткен. Суды тздылыы 10-11 пайыз. Теізді су балансыны кірісіде зен суларыны лесі 52 текше шаырым 5,3 текше шаырым. Ал, маусымды су дегейіні орташа ауытуы 25 сантиметр деп есептелінген, ал оны кп жылдыы 3 метрден. Демек, 1960 жылы Арал теізіні абсолютті биіктігі 53,4 метр болса, ал 1967 жылы 51,66 метрге дейін тмендеген.
І985 жылы Сырдария мен мудария зендері Арал теізіне юын млдем тотатты. 1967-1985 жылдары Арал теізі 800 текше шаырым суды кем алды.
Яни, екі зеннен Арал теізіне йан суды клемі 1960 жылы 46 текше шакырым, 1970 жылы 35,6, 1980 жылы 10 жне 1985 жылы 5 текше шаырым. Ал, 1986 жылы екі зенні аысы теізге жете алмай егіс далаларындаы атыздарга тарап тотады.
Демек, 25-30 жылды ішіце бір рпаты кз алдында жер бетінен аумаы 6 миллион гектара созылан, терендігі 68 метр теізді жоалып кетуі адам сенбейтін жадай. йткені, теізді дегейі тмендеген сайын зерттеушілерді мліметтеріне караада, оны бір шаршы шаырым кепкен орнында 7 мы тонна тз алады екен.
ызылм мен арама араанда, жаадан пайда болан шл дала казір жай ана сусыз айма емес, бетін жауып тран шбі жо, брыраан мды, сортады шлге айналды. Бгінде, оны аумаы шамамен 3 млн гектарды райды.
арамны тсынан Ам деп аталатын тзды, сортады кауіпті айма пайда болды. Оны клемі кн сайын лаюда. Демек, бл осы ірдегі табии сімдік жамылысыны суіне топыраты кшті тздануы з серін тигізіп отыр деген сз.
Брыны теізді астауын сатап келген ысым бірте-бірте азайып, енді теіз тбіні ктерілу процессі бастау алды. Демек бл процесс негізінен екі баытта яни, онтстіктен солтстікке, шыыстан батыса арап бет ала бастады. Осыан орай кейбір алымдарыны есептеулері бойынша Арал теізі тбіні бгінгі ктерілу жылдамдыы жылына 5-7 мм, ал жарты асырдан кейін 50-70 сантиметрге жетеді екен.
Сйтіп, жергілікті трындарды тіршілік етулері жыл ткен сайын, оларды айтарлытай усырып, иындатып барады. Сонымен бірге бл аймата жылына 15 рет катты дауыл соып, тзды шады жздеген шаырыма таратады. Яни, майда тз аралас ша атмосфераны аынымен сонау иыр Шыыстаы Амур зеніні бассейніне жне АШ-ты Онтстік Штаттарына дейін жетіп транын длелдейтін деректер з алдына.
Міне, соан араанда бл былыс келешекте жасы міт кттірмейтін сияты. йткені азіргі Арал апатын, оны айналасында жан-жаа етек ала жайылып бара жатан сор шадаты, брыраан шл даланы кргенде Африкандаы лемге йгілі Сахара шлі кзге еріксіз елестейді.
Ол айма та кезінде егінді, малды, глденген лке болан. Біра, кезінде сол жерді мекендеген халы табиатты заымен санаспай, шаруашылыты алай болса солай жргізуді нтижесінде ланайыр ке жер елсіз, сусыз шлге айналан крінеді.
Ал, біз болса, сол кайылы тжірибені кайталауа бірте-бірте жакындап келеміз. Міне, осыан орай теізді сумен толтырмаанмен оны кепкен лтанындаы м, тз, шады шырмауды тезірек бір амалын жасаан жн.
Арал теізі Каспийден 74 метр биіктікте жатыр, ал Каспий ара теіз дегейінен 26 метр тмен, демек Арал теізіні айдын беті кезінде мхит дегейінен 48 метр биік болан. Аралды тбіні е тере жері мхит бетінен 20 метр тмен, ал Каспий айдынынан 6 метр жоары.
Сондай-а, Каспий теізіні тередігі 944 метр, ал Арал теізі е тере жері небрі 68 метр ана. кінішке орай, осы уаыта дейін теіз астыны пия аыстары мен иірімдерін ана зерттеген ылым шін жер асты суларыны зара карым-атынас аыс иірімдері лі жмба. Алайда Арал мен Каспий егіз боланымен, мінездері кереар. йткені, Каспийде су кбейсе, Арал да азаяды. Ал, Аралда су кбейсе Каспий шегінеді. Демек, осы екі теіз зара ттасып жатан жо па деген сауал орыт дуірінен бері ала тартылып келеді.
Аралды кайылы тадыры мен ызарлы зардабы азір айма шеберінен асып, бкіл лем биігінен білінуде. Осыдан-а теізді казіргі жадайы тым ауыр, келешегі тым кгірт екенін тсінуге бден болады.
азір Аралды кебуі кнмен есептелуде. Демек, бгінгі тада кезек кттірмейтін мселе - раан теіз табанындаы тз, шаны кбеюін алайда бседету. Ол шін жоарыда сз боландай сол кепкен теіз лтанындаы км, тз шадарды жет сті немесе жер асты суымен бастыру, сол сияты сімдік трлерін егу жмыстарын айрыша назара алан жн. лі де Арал теізі бассейніндегі проблемалара орай, халыкаралы орлар мен йымдарды каржылары мен мумкіншіліктерін жмылдыру ажет-а.
Егер де жоарыда аталан жмыс клемдері толы іске асырылан жадайда Арал іріні атмосфералы ауа абаттары тазарып, сондай-а аймата ттенше ауру трлеріні адай трі болса да таралмауына о жадай туар еді.
2.Невада- Семей полигоны
КСРО заманында азастан аумаында атом бомбалары сынатан тті. Ол шін арнайы 18 млн га жер блініп, Семей ядролы полигоны ашылды. Бастапысынды адамдара, жануарлар мен табиата тікелей зардабын тигізген ашы сынатар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларыны жарылыстары смды ауыр болды. Семей маындаы радиациялы сер аймаында тратын 500 мыдай адам осы сынатан азап шекті.
1949 жылдан 1963 жыла дейін жер бетінде жасалан сынатарды зардабы сіресе мол боланы рас. Бл айматаы ауруларды есеп-исабы 1990 жыла дейін мият жасырылып келді. Облыста онкологиялы, жрек-ан тамыр, жйке жне психикалы аурулар саны крт сті. Азап шегіп, лім шан адамдар аншама. Отбасыларында кемтар балалар кбейді. Бны зі аза лтыны келешегіне тнген зор ауіп болатын 1980 жылдарды аяына арай халыты тзімі таусылып, шегіне жеткен еді.
Баса ядролы державалармен салыстыранда, азастан аумаында иратыш луеті жаынан орасан зор ядролы арсенал болды.
азастандаы аруды жиынты ядролы уаты брыны Кеес Одаыны барлы ытимал дшпандарыны аса маызды стратегиялы объектілеріні барлыыны тамтыын да алдырмауа жетіп артылатын. Бл аруды олдану миллиондаан халы бар мынан астам аланы, ол былай трсын, ттас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге ммкіндік беретін.
азастан стратегиялы ару-жара пен оны жеткізу ралдары орналастырылан жай ана орын болан жо. Бізді елде жайласан смды скери-техникалы лует уаты жаынан ттас бір индустрия, зіндік бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді.
КСРО-ны ыдырауы нтижесінде азастан толы скери ядролы циклды: ядролы аруды сынау, жаырту жне ндіру циклын жзеге асыру ммкіндігі алды.
Невада-Семей полигоныны инфрарылымы
Сол ядролы сына полигондарыны бірі – Семей полигоны Кеес Одаыны аса маызды стратегиялы объектісі болды.
Осынау полигонны кемел инфрарылымы: Курчатов аласын (Семей – 21), реакторлар кешенін, «Балапан», «Г» (Дегеледегі сейсмокешен), «Ш» («Тжірибелік ала» дейтін) сына аладарын, толып жатан баса да са тжірибелік аладарды амтиды.
Семей ядролы полигонны осынау тжірибелік аладарында 456 ядролы жарылыс жасалды. Осынау сынатар атом аруыны иратыш аруын айтарлытай арттыруа ана емес, оны жаа трлерін де жасауа ммкіндік берді.
Семей ядролы полигонны алашы жргізілуі
Семей ядролы полигонындаы сынатарды жалпы саны 456 ядролы жне термоядролы жарылысты рады. Оларды 116-сы ашы болды, яни жер бетіндегі немесе уе кеістігінде жасалды.
Семей полигонында уеде жне жер бетінде сынатан ткізілген ядролы зарядтарды жалпы уаты 1945 жылы Хиросимаа тасталан атом бомбасыны уатынан 2,5 мы есе кп болды.
1949 жылы 29 тамызда тп-тура таы саат жетіде кз ілеспес жылдамдыпен лайып бара жатан отты доп кенеттен Жер денесіне адалып, оны шарпып тіп, аспана ктерілген. Отты шардан со, срапыл уат пен кз арастырар суле бас айналдырып жібергендей бір стте жер абыыны ысты клі мен иісі ккке ктерілген. Жер лыпасыны рте иісі ола атар ттінні ащы иісін олдан жасалан жел п-стте жан жаа таратты.
Таяу жерлердегі сирек ауылдарда тратын адамдар дір ете тскен жер мен жарты аспанды алып кеткен от-жалына таырап, йлерінен арап тран.
Жалыз тп шп алмаан, ттігіп арайып кеткен даланы тл жамылысы. Жан-тсілім алдында жанталасан тышандарды, арсатарды кесірткелерді лі денесі табылан.
Жаадан келгендер бл тозаты Семей ядролы сына полигоны ретінде белгілі № 2 оу полигонында РДС-1 (зымыранды крсеткіш снаряды) плутоний зарядан жер бетінде сынатан ткізу жарылысы деп атады.
Бл КСРО-да тыш атом бомбасыны жарыдуы еді.
Полигонда жаа таталды жлдызды тууын Лаврентий Берия, Сергей Курчатов, скери бастытар мен ататы алымдар, Кеестік атом бомбасыны толып жатан идеологиялы, идеялы жне техникалы аталары тасадан баылап трды.
2.1. Семей ядролы полигонындаы сынатарды адамдара, оршаан ортаа сері
Тыш атомды жарылысты радиоактивті німдері айматы барлы елді мекендерін жауып алды. Крші онан скери объектіде не болып жатаны туралы титімдей тсінігі жо жаындаы ауылдарды трындары радиациялы сулені смды дозасын алды. Халыа сына туралы ескертілмеген де еді.
Ядролы жарылыстар туралы халыа 1953 жылдан бастап ана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттарды таралу аймаынан уаытша кшіру, оларды арабайыр ораныш объектілеріне, орлара немесе кепелерге жасыру кзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан быланан жерлердегі з йлеріне оралып отырды.
Жарылыс толыны кптеген йлер терезесіні шынысын шырып жіберген, кейбір йлерді абыралары ирады. Кейінірек сына алдында уаытша кшірілген адамдар полигон жанындаы туан жерлеріне айтып орала бастаанда, оларды кбісі йіні орнын сипап алды, не аырап кеткен абыраларды крді.
Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері туралы алашы шын да жйелі деректер аза КСР ылым академиясы жргізген ке ауымды медициналы-экологиялы зерттеулерді нтижесінде алынды.
Зерттеулерді, ылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басарды.
Радиацияны адама ыпалыны механизмі азіргі кезде едуір жасы парыталан. Бл орайда е ауіптісі – иондалатын радиацияны ыпалы гендік кодты дауасыз згерістерге сотыруа ммкін екендігі.
1949 жылы алашы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей жне Павлодар облыстарыны радиациялы сулеленуді ыпалына шыраан баса ауматарды трындарыны арасында сырат саныны дайы сіп келе жатаны байалады. Блар кпе мен ст бездеріні рагы, лимфогемобластоз жне баса да атерлі ісікті патологиялары. Жалпы аланда рак ісігі сынатар басталалы бері ш есе сті.
Семей полигонына жаын на сол аудандарда жетілуіндегі ртрлі ауытулар, тндік жне естік кемшіліктер рилы сбилер дниеге ерекше кп келеді.
Мамангдарды айтуынша, соны брі на ыса мерзімді жне алдыты радиацияны кесірінен болатын генетикалы мутациямен байланысты.
Адамдар ана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтерді жинала беруі жерді нарлыын азайтады.
Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний жне баса металдар рттрлі днді даылдар адам организміне сіеді.
орытынды
азіргі кезде бізді оршаан ортаны ластаушы кздерін тмендегідей топа блеміз:
1. Физикалы ластану – радиактивті заттар, электрмагнитті толындар, жылу, шулар жне тербелістер.
2. Химиялы ластану – кміртегі німдері, ккірт, кмірсулар, шайынды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы осылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.
3. Биологиялы ластану – ауру оздырыш бактериялар мен вирустар, рттар, арапайымдылар, шектен тыс кбейіп зиян келтіретін жндіктер.
4. Эстетикалы зиян – табиатты айталанбас слу ландшафтарыны блінуі, орман-тоайларды жойылуы, т.б.
Осындай апаттарды болдырмас шін 1992 жылды маусымында Б-ны Рио-де Жанейродаы болан айналаны оршаан орта жніндегі конференциясы климатты згеруі туралы рамкалы Конвенция абылдап, оан 150-ден астам ел ол ойды. 1999 жылды 19 наурызында Б-ны штаб квартирасында азастанны кілетті кілі Амарал Арыстанбекова да рамкалы Конвенцияа ол ойды.
1997 жылы 24 шілдеде АШ президенті Клинтон ататы алымдарды жинап (оны ішінде 3 Нобель сыйлыыны лауреаты бар) «парниктік эффекті» тудыратын газдарды азайтуа баытталан зады абылдап, глобальды жылынуа арсы кресетін лтты компанияны рып, бл мселені радикалды трде шешуге жмылдырды. 1997 жылы 29 шілдеде «Вашингтон папкасы» абылданды.
«ызу серіні» салдарынан болатын климатты згеруі жалпы лемдік клемдегі проблема болып табылады жне оршаан ортаны жан-кйіне барынша ытимал атер тндіреді.
азастан 1995 жылы Климатты згеруі жніндегі Б лгілік конвенциясын бекітті, ал 1999 жылы осы Конвенцияда Киото хаттамасына ол ойды.
Аталан хаттаманы бекіткен жне ол кшіне енген жадайда азастан ызан газдарды шыарындыларын ысарту жніндегі санды міндеттемелерді зіне жктей отырып, І осымшаны Тараны болады.
азастанны Киото хаттамасын бекітуді масата лайытыын айындау шін 2004 жыл барысында ызан газдарды шыарындыларын ысарту жніндегі санды міндеттемелерді азастанны экономикасына сері туралы зерттеулер жргізу ажет.
Талассыз экологиялы тиімділігінен баса, Киото хаттамасын бекіту бізді ел шін халыаралы инвестицияларды тарту, баса елдерді экономикасына активтерді орналастыру ммкіндігімен инвестор рліндегі бірлескен жзеге асыру жобаларына жне «таза даму» процестеріне атысу, ндірістік энерготиімділігін арттыру шін жаа технологияларды олдану, сырты энергетикалы рынокта елді экономикалы мдделерін орау шін кміртегі кредиттерін шоырландыру, ызан газдарды шыарындыларына квоталар жніндегі перспективалары ашады.
Киото хаттамасын біткеннен кейін наты жобалар мен іс-шараларды іске асыруды кздейтін азастан Республикасында ызан газдарды шыарындыларын азайту жніндегі 2015 жыла дейінгі бадарлама зірленетін болады.
Табиатпен тіл табысу шін, біріншіден, ндірісті экологиязациялау масатына сай келетін біратар шараларды іске асыру ажет. Табиатты орау шін барлы елдерді кш уатын біріктіргенде ана экологиялы шаралар тиісті нтиже бере алады.
Адам мен табиатты арым-атынасын жасарту баытталан таы бір шара – табиат байлытарын ттынуды аыла сиымды млшерде зіне – зі шек ою. Халыты экологиялы санасын алыптастыру міндетті экологиялы білім мен трбие беруді біратар комплексті мселелерінен трады. Олар – экологиялы ылыми сананы алыптастыру, экологиялы этиканы, экологиялы психологияны жне экологиялы ыты сананы алыптастыру ажет.
рбір экономикалы табысымыз шін табиат бізден кек алады. Сондытан біз табиатты аялай білейік!
Пайдаланылан дебиеттер:
1. Н.. Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі». – Астана «Елорда», 2001
2. О. Жанайдаров «Мені елім - азастан». – Алматы: «Балауса баспасы», 2003
3. Журнал «Арай» 1988 жыл № 10
4. Зерде республикалы ылыми-кпшілік журнал.
№9. 2002 ж.
5.Атамекен газеті 1 атар 2001 ж.