Есептеу б лімі. Шо ырландырыл ан аржылы есеп жасау
СОДЕРЖАНИЕ: Мазмны Кіріспе …; … ...4 1. Негізгі ралдар есебіне жалпы тсінік ...6Кіріспе……………;………...............4
1. Негізгі ралдар есебіне жалпы тсінік...............................................................6
1.1. Негізгі ралдарды мні жне жіктемесі........................................................7
1.2. Негізгі ралдарды тозу есебi жне амортизацияны есептеу дісі..............9 ;
2. Негізгі ралдарды жндеу жне тгендеуді, айта баалауды мнін ашу.............................................................................................................................25
2.1. Негізгі ралдарды жндеу есебі..................................................................27
2.2. Негізгі ралдарды жала алуды есебі.........................................................30
2.3. Негізгі ралдарды баалау, айта баалау жне тгендеу есебі...............36nbsp;
3. Есептеу блімі. Шоырландырылан аржылы есеп жасау...........................41
орытынды......................................................................................................48
Пайдаланылан дебиеттер...........................................................................50
осымшалар.....................................................................................................51
Кіріспе
Халы шарушылыы есептеріні арасында бухгалтерлік есепті алатын орны ерекше. Барлы экономикалы ылымдар ішінде бухгалтерлік есеп з алдына дараланып тратын блек ылыми сала. йткені, бухгалтерлік есеп оамды ндірісті дамуы жолында ажет. Бухгалтерлік есепті мліметтері мен крсеткіштері оамды ндірісті дамуын экономикалы трыдан зерттеуге бірден-бір негіз болып табылады. Сондытан да бухгалтерлік есепті негізгі міндеті – халы шаруашылыыны барлы салаларында наты тжырымды мемлекеттік талапа сай есептеу жмысын жргізеді.
Кез келген ндіріс з ызметіне рал-жабдытарн тартса ана жреді, ал ол ебек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынан жартылай фабрикаттар) жне ебек ралдары (машина, станок) болып блінеді. Бл арада ебек ралдарыны рамы сырты белгісімен емес, оларды ндіріс процесінде атаратын роліне арап аныталады. Мысала, заводта дайындалан бу азаны сол зауыт шін дайын нім болып саналады; ал орнату шін сатып алан субъект шін осы азан ебек ралы болып табылады. Осы азанды келешекте айта сатуа алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі ралдар материалды ндіріс саласында да, ндірістік емес (леуметтік) салада да за уаыт бойы (бір жылдан астам) ызмет етеді.
Осы негізгі ралдара: йлер, имараттар, кп жылды екпе ааштары, машиналар жне рал-жабдытар (соны ішінде автоматты машиналар жне рал-жабды); машиналар жне жабдытар; лшеу жне реттеу аспаптары жне ондырылар мен лабораториялы жабдытар; есептеу техникасы; баса материалдар мен рал-жабды, клік ралдары, рал-сайман, ндірістік млік жне жабдытар. Шаруашылы млкі: жмысшы жне нім беретін мал, кп жылды екпе ааштар, жерді жасартуа (имараттарсыз) шыан крделі шыын, баса да негізгі ралдар жатады.
Ксіпорында негізгі ралдарды есебі №16 ХЕC-а сйкес йымдастырылады. Осы стандарт негізгі ралды есебін жргізуді, субъектіге жататын меншік ыын, шаруашылы пен оперативтік басару жйесін анытайды.
Негізгі ралды бастапы ны мынадай жолмен аныталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе траты пайдалану ыы – актіде крсетілген сатып алу ны, озалмайтын мліктер бойынша агенттерге берілген сыйаы, сатып алу-сату келісімін рсімдеу бойынша крсетілген ызметтерді тлемі, жерді масатты пайдалануа дайындау бойынша (ескі йлерді бзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынан материалдарды сатудан тсетін табысты шегерілімінен баса) жмсалатын шыыстар;
Біра та біз мытпауа тиіспіз р бір затты ыпты стамаса онда ол бзылып алады негізгі ралдарда сол сияты бзылуы ммкін. Бндай жадайда біз оны бетін ала аламыз – жндеу арылы. Жндеу есебі ксіпорына ажет. Негізгі ралды естен шыан жадайында ндіріс процесі де тотауы ммкін. Ал ндіріс процесіні тотауы бізді пайда табуымыза кедергісін жасайды. Ал жндеу арылы біз ндіріс процесінде кп жетіктіктерге жетеміз.
1. Негізгі ралдар есебіне жалпы тсінік
1.1. Негізгі ралдарды мні жне жіктемесі
Негізгі ралдар дегеніміз - ндірісте за уаыт бойы (бір жылдан арты уаыт) пайдаланылатын, зіні бастапы заттай нысанын (пішінін, трін) сатай отырып, нын шыарылан німге, орындалан жмыса, крсетілген ызметке біртіндеп бліп-бліп есептелген амартизациялы материалды активтерді айтады. Шаруашылы ызметте пайдалануа арналан негізгі ралдарды. айта caтyа немесе ашаа айналдыруа болмайды. Ашалай бааланан негізгі орлар негізгі ралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы баамен крінеді жне субьект балансында крініс табады. Негізгі ралдар за уаыт бойы, кптеген ндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады жне зіні асиеті мен трін сатай отырып, з нын бірте-бірте жаадан ндірілген німге аударады.
№ 16 ХЕС бойынша негізгі ралдар - бл ебек ралы ретінде материалды ндіріс саласында жне ндірістік емес саласында за уаыт бойы (1 жылдан аса) олда болатын материалдым активтер.
Оан мыналар жатады:
- жылжымайтын мліктер (имараттар, кпжылды сімдіктер жнежермен байланысты озалысы жне оларды масатына зиян шектірмеу баса объектілер);
- клік ралдары;
- жабдытар, лшеуаспабы, ндірістік жне шаруашылы рал- саймандары ірі жне нім беретін малдар арнайы ралдармен баса да негізгі орлар (кітапхана ор,мражай ндылытары,жауар леміні экспорттары автомобиль жолдары) жне т.б.
Негізгі ралдар кптеген ралдар бойына пайдаланатын асиетімен нысаны сатай отырып, жанама трде тозады. зіні ны жолдан жасалан німге біртіндеп кшіреді.
Жіктелу топтарында ндіріс процесіне атысу сипатына арай негізгі орлар былай блінеді: ндірістік жне ндірістік емес.
ндірістік бл - ндірістік процесіне тікелей атысатын немесе ндірісті негізін райтын негізгі ралдар. Оны рамына мыфналар жатады: ндіріс йлер мен имараттар, машинамен жабдытар,лшеуш жне реттеуші ралы ндірістік жне баса да керек жабдытар жмысшы нім беретін малдар, кпжылды сімдіктер енеді.
ндірістік емес - бл ттыну масатындаы негізгі ралдар. Олар ндіріс процесіне атыспайды. Ол жымны, мдини, трмысты ажеттігін амтамасыз етуге арналан (йлер, имараттар, керек жаратар, денсаулы сатау, спорт)
Тиістілігі бойынша негізгі орлар былайша блінеді: меншікті жне жалданан.
Меншікті – бл субъектіге тиісті оны балансында крініс табатын негізгі ралдар.
Жалданан - жалдау шарты бойынша онда белгіленген мерзімге баса субъектілерді алынан негізгі ралдар.
Пайдалану сипатына арай негізгі ралдар былайша блінеді: олданыстаы, олданылмаан, запастаы.
олданыстаы - бл пайдалану сатысындаы негізгі ралдар.
олданылмаан (тоталан) - консерватцияа немесе баса себептерге байланысты олданылмай тран негізгі ралдар.
Запаста тран - олданылып жрген негізгі ралдар жнделу, жойылу, апата шырау жадайында олар алмастырудаы негізгі ралдар.
Тріне арай негізгі ралдар 13 топа блінеді:
1. Жер;
2. йлер - бл масатты баыты халыты ебек етуіне жне материалды ндылытарды саталу жадайынан тратын сулет ралдар;
3. имараттар - ебек заттарыны згеруіне байланысты жо андай бір функцияналды атару жолымен ндіріс процесін жзеге асыруа арналан инжинерлік рлыс объектілері (платина бырлы ткізгіштер жне т.б.);
4. Беріліс рылылар –э лектронды жылулы жне механикалы уат беруге арналан рылан (электор тарату желісі) бырлы ткізгіштер т. б;
5. Машиналар мен жабдытар - рбір машина егер оны рамына кіретін саймандарды, керек-жаратард аспаптарды баса инвентарды блігі болмаса инвентарлы объект болып табылатын инвентор дегеніміз - тгендеу. Бл тобы 5 ішкі топтан трады:
а ) Кш беретін машиналар мен жабдымашиналар жылу жне электро уатын ндіретін электрометорлар жне т.б. (трокторлар, электр озалтыштар) жне т.с.с;
б) Жмысшы машиналар мен жабдытар. Бл ебек німдерін жасау процессіне механикалы, техникалы жне химиялы сер етуге арналан машиналар апараттар жне жабдытар (насостар, элекрлік маторлар) жне т.б;
в) лшеу жне реттеу аспаптары (микроскоп, монометр, амперметр жне т.б;
г) Есептеу техникасы. Процесті жылдамдату мен автоматтандыруа арналан машиналар рылылар мен аспаптар (компьютер, конкульятор мен есептеу машиналары);
д) зге де машиналар мен жабдытар (телефон, станциялары, рт машиналары т.б.)
6. Клік ралдары. Адамдар мен жктерді озалуына арналан озалыс ралдары (теміржол, автомат, су клігіні озалмалы рамы) жне т.б.
7. рал-сайман. Темірді аашты ндеуге арналан ол ебегіні механикаланан жне механикаланбаан немесе машиналара бекітілген заттар (бала, тесетін,тратын жне с.с. ралдар);
8. ндірістік инвентар жне керек жаратар. ндіріс операцияларды орындауа немесе жеілдетуге ызмет ететін баса масаттаы заттар (жмыс стелі жне т.б.);
9. Шаруашылы инвентар. Кесеге жне шаруашылытарда ажетті заттар (шкафтар, клемдер жне т.с.с.);
10. Жмысшы жне нім беретін малдар ( ірі ара, ошар жне т.с.с.);
11. Кпжылды сімдіктер (жзімдіктер, жеміс жидектер, роза жне с.с.);
12. Жерлерді (имаратсыз) жасарту жніндегі крделі (жерлерді тастардан тазарту жне т.б.);
13. зге де негізгі ралдар (кітапхана орлары, спорт жабдытары, мражай ндылытары).
1.2. Негізгі ралдарды тозу есебi жне амортизацияны есептеу дісі
Балапанова .Ж. мен Баймханова С.Б. «Бухгалтерлі есеп» оу ралында былай делініп жазылан: негізгі рал ндіріс процесіне атысумен, жылдар мерзіміні серімен, табиат кшіні сер етумен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозуды екі трі болады: табии жне сапалы (моральды) (заман талабына сай келмеуі).
Негізгі орларды табии тозуы оларды ндіріс процесіне атысу нтижесінен жне негізгі ралдарды пайдалануа тікелей атыспай-а, трлі сырты факторларды серінен: ылалдан, атмосфералы былыстар нтижесінен, металдарды тот басуынан, ескіруінен (тозуды табии нысаны) пайда болады.
Негізгі ралдарды сапалы (моральды) тозуы техникалы процеске, ндіріс дістерін жетілдіруге жне жаартуа байланысты болып келеді. Техника мен технологияны жетілдіру жмыс істеп тран негізгі ралдарды сас німдеріні арзандауына ыпал етеді. Осыан орай, пайдаланылудаы негізгі ралдар здеріні ныны блігін жоалтып, нсызданандай болады. Машиналарды, жабдытарды, йлер мен имараттарды барынша жаа, нерлым жетілдірілген жне немді трлерін, малдарды жаа немесе жасартылан німді тымдарын, кпжылды сімдіктерді трлері мен сорттарын ндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жрген негізгі ралдарды бдан рі олдану экономикалы жаынан тиімсіз болып алады.
Негізгі ралдарды сапалы (моральды) тозуын мынадай факторлар арылы анытайды: ндірісте немесе жабдытарды жаартудаы жаалытар (ескі машиналарды жаа, нерлым німді машиналармен ауыстыру); технологиялы процесті жетілдіру – жаа технология олданан кезде пайдаланудаы машиналар мен жабдытар жарамайды; шыарылатын німні номенклатурасын згерткенде жне жаартанда (ескі машиналар мен рал-жабдытар жарамсыз болып танылады); жмысшы кшіні ебекке амтылуындаы, жмысшылар біліктігіндегі, ндірісті орналастыру географиясындаы згерімдер ндірісті жне пайдаланылатын машиналар мен жабдытар саныны азайтылуын талап ету ммкін; ндірісті деуші салаларындаы німні жекелеген трлерін шыаруа ажетті шикізат рамындаы згерістер нерксіпті ндіретін салаларында ндіріс клеміні ысаруына келіп соуы ммкін.
Моральды тозуды сері нтижесінде табиа тозу мерзімі келгенге дейін негізгі рал-жабдытар объектілері жаасына, рі нерлым пайдалы (немді) тріне ауыстырылады. Моральды тозуды болдырмау масатында негізгі рал-жабдытар объектілерін айта рып, жаарту жмыстарын жргізеді. Мражай жне кркем туынды ндылытары, кітапхана кітаптары, фильм орлары, сулет жне нер крсеткіштері болып табылатын йлер мен имараттар жне баса барлы негізгі ралдар моральды тозуа шырайды.
Амортизация (латынны «теу» деген сзінен) – тозуды нды крінісін білдіреді.
№16 «Негізгі ралдарды есебі» бухгалтерлік есеп стандартына (ХЕС) сйкес, амортизация – активті ызмет еткен мерзімі бойына амортизацияланан нды тарату процесі.
Балансты н – кез келген жинаталан амортизация жне нсызданудан жинаталан залал шегерілгеннен кейін актив танылатын сома. зіндік н – бл активті сатып алу шін немесе трызу кезінде берілген тленген аша аражаттарыны немесе аша аражаты баламаларыны сомасы немесе зге арсылама беруді діл ны, не бл олданылатын жерде мндай активті баса Халыаралы стандарттарды, мысалы, 2-«лестік ралдар негізіндегі тлемдер» IFRS наты талаптарына сйкес оны бастапы тану кезіндегі баалау сомасы. Амортизацияланатын н – жойылу ны шегерілген, активті бастапы ны немесе бастапы ныны орнына крсетілген баса сома. Амортизация – активті амортизацияланатын нын оны пайдалы ызмет мерзіміні ішінде жйелі трде блу. Наты йыма арналан айрыша н – йымны болжамына сйкес андай да бір активті пайдалануа жне оны пайдалы ызмет мерзіміні соында шыып алуына байланысты, не андай да бір міндеттемені теуге байланысты пайда болатын ашалай аражаттар тасыныны дисконтталан ны. діл н – жасы хабардар, осындай мміле жасаысы келетін жне бір-біріне туелсіз тараптарды арасында мміле жасаан кезде активті айырбастауа болатын сома. нсызданудан болан залал - активті балансты ныны оны телетін сомасынан асып тсетін сома. жылжымайтын млік, йлер мен жабдытар мынадай материалды активтерді білдіреді: тауарлар мен ызмет крсетулерді ндіруде немесе жеткізуде пайдалануа, шінші тлалара жала ткізуге, немесе кімшілік масаттара арналан; жне бір кезенен астам уаытты ішінде пайдалану кзделетін. телетін сома – екі мнні ішіндегі лкені: активті таза сату баасы жне оны пайдалану ндылыы. Активті жойылу ны – егер осы актив, болжауа болатындай, пайдалы ызмет соында болатын мерзімге жне жадайа жететін болса, шыып алуа болжанып отыран шыындарды шегеріп, активті ткізуден аымдаы кезеде йым алатындай есептік сома. Пайдалы ызмет мерзімі – бл йымны активті пайдалануы ктілетін уаыт кезеі; не активті пайдаланудан йым алады деп болжанып отыран ндіріс бірлігіні немесе сол сияты бірліктерді млшері.
Амортизацияланан н бастапы ны мен жою ныны арасындаы айырма. Амортизациялы аударым рбір есептік кезені шыысы ретінде танылады.
Жаадан пайдалануа берілген негізгі ралдар бойынша амортизация есептеу келіп тскен айдан кейінгі айды бірінші кнінен басталады, ал шыып кеткен негізгі ралдар бойынша - шыан айдан кейінгі айды бірінші кнінен бастап тотатылады.
Толыымен амортизацияланан негізгі ралдар бойынша амортизацияны есептеу орларды ны німні (жмысты, ызметті) нына толытай ауысан айдан кейін туатын айды бірінші кні тотатылады.
Тотап тран негізгі ралдар бойынша техникалы трыдан айта жаратандыру барысында, консервацияа ауыстырылан кезінде амортизация есептелінбейді.nbsp;
Жала алынан негізгі ралдар бойынша амортизация есептеуді жала беру шартыны немесе шарт талаптарына сай жала беруші немесе жала алушы жасайды.
Одан баса, мына тмендегі негізгі ралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер, нім беретін малдар, кітапхана оры, мражай ндылытары, ескерткіш архиектурасы мен нері, орта пайдаланатын автомобиль жолдары.
Жала алынан негізгі ралдар бойынша амортизация есептеуді жала беру шартыны немесе шарт талаптарына сай жала беруші немесе жала алушы жасайды.
Одан баса, мына тмендегі негізгі ралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер, нім беретін малдар, кітапхана оры, мражай ндылытары, ескерткіш архиектурасы мен нері, орта пайдаланатын автомобиль жолдары.
нсызданудан болан залал - активті балансты ныны оны телетін сомасынан асып тсетін сома, жылжымайтын млік, йлер мен жабдытар мынадай материалды активтерді білдіреді.
Сатып алу нын тлегеннен кейін за мерзімге жала алынан негізгі ралдар жала алушыны меншігіне айналады. Мндай жадайда за мерзімге жала алынан негізгі ралдарды тозуы 13-ші блімшені 12-ші «за мерзімге жала алынан негізгі ралдарды тозуы» деген аралы шотыны дебеті бойынша жне 13 блімшені 1-ші аралы шотыны кредиті бойынша крсетіледі.
Негізгі ралдарды амортизациясы есептеуді ртрлі дістері бар. Шаруашылы жргізуші субъектіні бухгалтерлік есеп стандартына сйкес дербес трыда, здеріні есеп саясатында амортизацияны есептеуді тсілі бойынша жасалынады, олар:
-нын біралыпты (тзу сызыты) жолмен есептеп шыару;
-нын орындалан жмысты клеміне пропорционалды ( немесе пара-пар) етіп есептен шыару (ндірістік діс);
-жеделдетіп есептен шыару;
-алдыын азайту жолыменесептен шыару;
-нын сандарды жиынтыы бойынша (кумулятивтік діс) есептен шыару;
Негізгі ралдарды трлері бойынша амортизацияны есептеуді рилы дістері пайдаланылады. Бл кезде негізгі ралды бір трі бойынша бір ана тсілі пайдаланылады.nbsp;
Тадап алан амортизацияны есептеу дісі субъектіні есептік саясатымен аныталу тиіс жне ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жыла туі ммкін. Егер де амортизацияны есептеу дісі згермейтін болса, онда оны себебін ашу керек.
Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозуды есептеу дісін тадау ыы кілетті органдарды еншісінде болады.
Дйсембаева К.Ш. «Бухгалтерлі есеп» оу ралында жазыландай негізгі ралдар ндіріс процесіне за уаыт бойы атыса отырып абии нысаны) табии-климатты жадайларды серінен басталады. Нтижесінде негізгі ралдар ныны блігі жоалады.
Негізгі ралдарды моральды тозуы техникалы прогреспен, ндіріс дістеріні жетілуі жне жааруымен байланысты. Техника жне технологияны жетілдіру олданыстаы негізгі ралдара атысты ндірісті арзандатуа ммкіндік тудырады. Соан байланысты пайдаланудаы негізгі ралдар з ныны блігін жоалта отырып, нсыздана бастайды. ндіріске нерлым жетілген жне немді машина, жабды, й мен имараттар трлерін, жануарларды тымдарыны, кпжылды сімдіктерді трлері мен сараптарыны жаа жне жасартылан, нерлым німдірек трлерін жасалуы мен ендірілуі олданыстаы негізгі ралдарды одан рі олдануды экономикалы тиімділігін крсетіп берді.
Негізгі ралды моральды тоздыратын факторлар:
1. ндірістегі жабдытар мен жабдытарды жааруы (ескі машиналарды жаа, нерлым німделуіне ауыстырады);
2. Технологиялы процесті жетілуі (жаа технология кезінде олданыстаы машиналар мен жабдытарды пайдалану ммкін емес);
3. Шыарылатын нім номенклатурасыны жааруы мен згеруі (бл орайда ескі машиналар мен жабдытар жаа нім шыаруа жарамсыз);
4. Тауар ндіруге арналан машиналар мен жабдытарды санын азайтуда субъектіден талап ететін, кейбір тауарлара сранысты азаюы;
5. Жмыс кшіні білікті ызметкерлерді ебекпен амтылуындаы, ндірісті географиялы орналасуындаы згерістер.
Олар ндіріс клемін, пайдаланылатын машиналар мен жабдытарды санын азайтуды талап етуі ммкін;
6. нерксіпті деуші салаларындаы шикізат рамыны жиынтыындаы згеріс, німні жекелеген трлерін ндіру ажеттілігі. Блар нерксіпті ндіру салаларындаы ндіріс клеміні ысаруына кеп сотыруы ммкін. Моральды тозуды нтижесінде физикалы тозу басталана дейін негізгі рал объектілерін жаасына, нерлым немдісіне ауыстырады. Моральды тозуды болдырмас шін негізгі рал объектілерін айта рады жне жаыртады. Мражай мен ылалам ндылытарынан, кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан, фильмдер орынан, сулет пен нерді ескерткіші болып табылатын йлер мен имараттардан баса негізі ралдарды барлыы моральды тозуа бейім.
Амортизация – бл тозуды нды белгісі. Бл негізгі ралдарды амортизациялы нын тозу шамасына арай оны кмегімен ндірілетін ебек німі мен ызметке ауыстыруды, ндіріс шыындарына осылатын амортизациялы аударымдар арнайы аша аражаттарын пайдалану немесе негізгі орларды (негізгі ралды) жай жне кеейтілген ндірісіне айналдыруды объективтік процесі.
Амортизациялы н - дегеніміз бастапы н мен жою ныны арасындаы айырмашылы. Ол негізгі ралдар келіп тскенде осалы блшектерді, сынытарды ызмет мерзіміні соында алыптасан алдытарды болжамды ны ретінде аныталады.
Амортизациялы аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалады.
Амортизация нормасы – бл амортизциялы аударымдарды жылды сомасыны негізгі ралдарды жылды орташа нына атынасы.
Нормалар ебек ралдарыны экономикалы масатта ызмет мерзіміне орай белгіленеді. Олар негізгі ралдар телуіні нормативтік мерзімін крсетеді. Оларды дегейі негізгі ралды заа шыдамдылыы мен физикалы тозуына байланысты. Мны зі ебек ралдарыны техникалы-рыымды жне материалды - затты ерекшеліктеріне, пайдаланудаы негізгі ралды (сіресе машиналарды, жабдытарды) наты жасына, олданыстаы ебек ралдарыны моральды тозуына байланысты аныталады.
Автомобиль клігіні жылжымалы рамыны амортизациялы аударымыны нормасы 1 000км жрісті балансты нына процентпен белгіленуі ммкін. Жыл бойы рбір айдаы амортизациялы аудырымдарды млшерін анытау негізгі ралдар рамыны ткен айда згеруіне байланысты, сондай-а негізгі ралдарды толы амортизациясына нормативтік ызмет мерзіміні аяталуына байланысты белгіленген нормалара тзетілген амортизация нормасына арай жргізіледі.
айтадан пайдалануа берілген негізгі ралдар бойынша амортизация есептеу енгізілген айдан кейінгі айды бірінші кнінен басталады. Шыарылан негізгі ралдар бойынша амортизация есептеу шыарылан айдан кейінгі айды бірінші кнінен бастап тотатылады. айтадан ру мен техникалы айта жаратандыру бойынша, егер олар толытай тотатылса жне Н консервацияа жіберілмесе, амортизация есептеу жргізілмейді.nbsp;
Жала алынан негізгі ралдар бойынша амортизация есептеуді жалдау шартыны нысанына жне шартты талаптарына сйкес жалгер немесе жала беруші жргізеді.
Амортизациялы аударымдар рбір есепті кезеде негізгі ралдар рбір тріне жмсалан шыындар ретінде танылады. Амортизацияны р трлі дістерін олдануа рсат етіледі. Амортизацияны есептеуді субъект тадап алан дістері есеп саясатымен аныталып, бір есепті кезенен келесісіне арай олданылуа тиіс.
Т.. бдіалыовты «Аудит жне бухгалтерлік есеп» атты ебегінде негізгі ралды ( йлер мен имараттар, машиналар, кліктер, т.б.) ндіріс процесінде пайдаланылан кезде здеріні бірте-бірте тозуына байланысты ндарын здеріні кмегімен ндіріліп шыарылатын, жаадан жасалан німдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бл процесс «амортизацияraquo; - деп аталады. Амортизация сзі латын тілінен аударанда «теу» - деген маынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір млшерде німні зіндік нына осылып отырады. Ал мны амортизациялы аударым деп атайды. Амортизациялы аударым рбір німні зіндік нына кіріп, ал нім сатылан кезде айтарып отырады, яни негізгі ралдарды тозуына байланысты ныны кемуі амортизациялы аударым жасау арылы айтарылады.
Амортизациялы аударым млшері – дегеніміз негізгі ралдарды бастапы нынан белгіленген пайызбен (процентпен) есептеп шыаран бір жылды амортизациялы аударым сомасы.
Шаруашылы субъектілерінде негізгі ралдара ай бойы есептелген амортизациялы аударым сомасы ай сайын ндірілген німні, істелген жмыстар мен крсетілген ызметтерді зіндік нына осылады. Маусыммен жмыс істейтін шаруашылы субъектілерінде негізгі ралдара жыл бойы есептелген амортизациялы аударым сомасы жыл соында субъектіні жыл бойы ндірген німдері мен крсетілген ызметтеріні зіндік нына кіргізіледі.
Шаруашылы субъектілеріне жаадан келіп тскен, кіріске алынан негізгі ралдара амортизациялы аударым келесі айды бірінен бастап есептеледі. Ал субъектіні баласынан есептен шыарылан негізгі ралдара келесі айды бірінен бастап амортизациялы аударым есептелмейді. ;
Бухгалтерлік есепті №16 ХЕС «Негізгі ралдарды (рал-жабдытарды) есепке алу» - деп аталатын стандартында негізгі ралдара амортизациялы аударым есептеу шін мынадай дістер бекітілген:
1. нды біралыпты (тура жолды) есептеп шыару дісі.
2. нды орындалан жмысты (ндірілген німні) клеміне тепе-те млшерде есептен шыару дісі (ндірістік діс)
3. жылдамдатып есептен шыару дістері
а) алды нны кему (алды азайту) дісі
б) сандарды жиынтыы бойынша нын есептен шыару (коммулятивтік діс) дісі.
Амортизациялы аударым есептеуді олдануа тадап алынан дісі шаруашылы субъектіні есеп саясатында крсетіліп, бір есеп беру кезеінен екінші есеп беру кезеіне дейін дйектілі трде олданылады. Егер негізгі ралдара олданылатын амортизациялы аударым есептеуді дісі згертілген жадайда осы згерісті андай себептермен боланы аржылы есептемеде айтылып крсетілуі керек.
Жылжымайтын млік, йлер мен жабдытар объектісі ауіпсіздікті амтамасыз ету шін немесе оршаан ортаны орау масаттарында сатып алынуы ммкін. Осындай жылжымайтын млік, йлер мен жабдытарды сатып алу олда бар наты жылжымайтын млік, йлер мен жабдытар объектісін пайдаланудан алынатын болаша экономикалы пайдаларды лаюына тікелей байланысты болмаса да, йыма тиесілі баса активтерді пайдаланудан алынатын болаша экономикалы пайдаларды йымны алуы шін ажет болуы ммкін. жылжымайтын млік, йлер мен жабдытарды осындай активтері активтер ретінде танылуы ммкін, йткені, егер осы объектілер сатып алынбаан болса, алынуы ммкін болатындардан тыс тиісті активтерден йымны болаша экономикалы пайдалар алуын амтамасыз етеді. Мысалы, химия компаниясы ауіпті химиялы заттарды ндіру немесе сатау кезінде экологиялы нормаларды саталуын амтамасыз ететін жаа технологиялар енгізе алады; технологиялар мен жабдытарды жетілдіру жніндегі тиісті шаралар актив ретінде танылады, себебі компания оларсыз химикаттарды ндіріп, сата алмайды. Солай бола трса да, ондай активті жне осыан байланысты активтерді балансты ныны жиынты мні 36-«Активтерді нсыздануы» IAS Халыаралы стандартына сйкес нсыздану мніне байланысты тексерілуге тиіс.
Келесі шыындар айтылан тану принципіне сйкес, йым жылжымайтын млік, йлер мен жабдытар объектісіні балансты нында осы объектіге кнделікті ызмет крсетуге арналан шыындарды танымайды. Оны орнына, ондай шыындар пайдалар мен залалдар шегу жадайына арай сонда танылады. Кнделікті ызмет крсетуге арналан шыындар негізінен жмыс кшіне жне шыыс материалдарына жмсалан шыындардан трады, сондай-а жиынтытаушы бліктер сатып алуа шыатын шыындарды амтуы ммкін. Бл шыыстарды масаты кп жадайларда жылжымайтын млік, йлер мен жабдытар объектісін «жндеу жне аымдаы ызмет крсету» ретінде крсетіледі.
.К Кеулімжаевты., Н.А. дайбергеновты «Бухгалтерлі есеп теориясы жне негіздері» атты оулыында былай деп жазылан: Негізгі ралдарды ндіріс рдісінде бірте-бірте тоза бастайды, яни зіні бастапы сапасын жоалтады. Олар белгілі бір уаыт ткеннен кейін пайдалануа жарамай алады да, бл ралдарды орнына жаа негізгі ралдар аустырып алуа тура келеді.
Негізгі ралдарды тозуын табии жне сапалы тозу деп екіге бледі. Негізгі ралдарды табии тозу оларды материалды жаынан тозуы болып табылады, яни жмыс істеу дерісінде машиналар мен ралдарды жеке бліктеріні ажалып мжілуі, йлер мен имараттарды тозыы жетіп лайтындай дрежеге жетуі. Негізгі ралдарды табии тозуы оларды кп уаыт бойы пайдаланылмаандыына ана байданысты емес, оан сонымен атар баса да табии жадайлар сер еткендігіне байланысты. Яни негізгі ралдарды табии тозуы (физикалы тозуы) оларды за уаыт пайдалануы жне олара баса да факторларды сер етуі нтижесінде болып табылада.
Негізгі ралдарды сапалы тозуы оларды толы табии тозуы жетпей-а нсызданып, ндірісті даму рдісінен кейін алуы, яни активтерді ылым мен техниканы дамуыны бгінгі кнгі талаптарына сйкес келмейтін жадайда болуынан пайда болады.
Осы жоарыда айтыландарды орыта келе, негізгі ралдары тозуы дегеніміз, оларды табии жне сапалы сипаттарын жоалтуы деп те айтуа болады.
Негізгі ралдарды сапалы тозуыны бірінші себебі - ндіріс салаларында ылыми-техникал прогреске байланысты ебек німділігіні суі болып табылады. Ебек німділігі скен сайын белгілі бір дайын бйымды, рал-жабдыты жне таы да басаларды ндіруге кететін уаыт азаяды да, оны ны сорлым тмендейді. Осыан сйкес ебек німділігіні суіне байланысты жаа рал-жабдытары, машиналарды, яни негізгі ралдарды баасы брын сатып алынан тура осындай негізгі ралдарды баасына араанда арзан болады. Мндай жадай йымдара ымбат жне тозыыраан машиналар мен кліктеріні рал-саймандарны таы да баса негізгі ралдарыны орнына жаа рі сапасы жоары негізгі ралдарды сатып алуды тиімді етеді.
Негізгі ралдарды айта баалау №16 ХЕС сйкес, негізгі ралдарды бастапа нын белгілі бір кнге рекет етіп тран баасымен сйкес келтіру шін объектілерге айта баалау жргізіледі,содн со ол есепте жне есеп беруде крініс табады.Оны барысында негізгі рал-жабдытары наты бары жне рылымы, оларды наты алпына келтіру ны мен тозу дрежесі туралы дл де толы млімет алынады. Негізгі ралдарды айта баалау ксіпорына німні зіндік нын, рентабельділігін анытауды экономикалы тиімді жадайларын тудырады, сондай-а нарыты атынастар жадайында ете маызды болып табылады. Негізгі рал-жабдытары айта баалау техникалы прогресті дамуын есепке ала отырып амортизация нормаларын натылауа негіз бола алады, азіргі заманы дайы ндірісті жетілдіруде ажетті жадайларды жасап, негізгі рал-жабдытары сатау мен тиімді пайдалануа жол ашады.
Инфляция (ашаны нсыздануы) жадайында негізгі ралдарды айта баалау негізгі рал-жабдытары баалауды реттеу масатын жне де німні, жмысты жне ызметті зіндік нындаы амортизация лесін реттеуді кздейді.
Негізгі рал-жабдытары айта баалауды ткізу шін мліктік тгелдеудегідей комиссия рылады. Негізгі ралдарды айта баалауды ткізерді алдында мліктік тгелдеу жреді. Негізгі раларды айта баалауда оларды бастапы (аымдаы) ны негізгі млімет болып табылады. айта баалау меншік тріне, ызметіне жне жмыс істеу жйесіне арамастан барлы ксіпорындарда жылына бір рет негізгі ралдарды жыл басындаы кйі бойынша жргізіледі. айта баалау з меншігінде жне за мерзімге жала алынан негізгі рал-жабдытара жргізіледі. Сондай-а лі орнатылмаан, оймадагы рал-жабды, бітпеген крделі рылыс та айта бааланады. айта баалау нерксіптік німді шыарушы ксіпорындарды ктерме баасына белгіленген салалы индекстер бойынша негізгі ралдарды нын сіру коэффиценттері бойынша жргізіледі. азастан Республикасы кіметіні тапсыруы бойынша коэффиценттерді Статистика Агенттігі таайындайды. ;
Негізгі ралдарды тгендеу.
Бухгалтерлік есеп пен есеп беруді деректеріні дрыстыын амтамасыз ету масатында шаруашылы субъектісі жылына кем дегенде бір рет мліктермен аржылы міндеттемелерге тгендеу жргізеді.
Бухгалтерлік есепті 24 «Бухгалтерлі ызметті жмысын йымдастыру» деп аталатын стандарта сйкес рбір шаруашылы жргізуші субъект з бетінше жйелі трде тгендеу жмысын жргізіп отыруды кздейді.
Негізгі ралдар тгендеуді негізгі міндеті болып табылатындар: ;
1. Есепте тіркелмегенобъектілерді оса аланда, негізгі ралдар наты олда барын анытау;
2. Наты олда барын бухгалтерлік есеп деректерімен салыстыру арылы негізгі ралдар саталуын баылау;
3. Жиынтыы бзылан жне куйреуді,тозуд жне баса себептерді салдарынан бдан рі пайдалануа жарамсызнегізгі ралдар объектілерін анытау;
4. Машиналарды,мехннизмдерді,жабдытарды,клік ралдарын жне негізгі ралдар баса объектілерін стау жне пайдалану тртіптерін сатауды тексеру;
Тгендеуді:
Жылды бухгалтерлік есептемені жасамас брын,біра есепті жылды бірінші арашасынан кешіктерместен,nbsp;
Ксіпорын млкін жала бергенде,темін тлеп аланда, сатанда, сондай-а шаруашылы субъектісі жргізген кезде тгендейді;
Негізгі ралдарды мліктік тгендеу жылды аржылы есеп беру мен баланстарды жасау алдында,жылына е аз дегенде 1рет араша айында жргізеді. йлерді, имараттарды жне баса жылжымайтын объектілерді 3 жылда 1 рет; нім беретін жне жмыса пайдаланатын малды тосан сайын жне жылды есепті жасау алдында (есепті жылды 31 желтосанында) тгендеу жргізіледі.
орытынды
Сонымен орыта айтатын болса, субъектідегі негізгі ралдар есебі ХЕС 16-шы «Негізгі ралдар» стандартына сйкес йымдастырылады. Бл стандарт меншік, шаруашылы жргізу немесе жедел басару ыымен субъектіге арайтын негізгі ралдар есебіні дістемесін айындайды.
Активті амортизациялау, ол пайдалану шін ол жететіндей болан кезде, яни актив орналасан жер мен оны жай-кйі йым басшылыыны ниетіне сйкес оны пайдалануды амтамасыз ететін кезде басталады. Активті амортизациялау мына екі кнні ертерегі бойынша тотатылады: 5 IFRS сйкес активті сату шін арналан ретінде жіктеу (немесе оны сату шін арналан деп жіктелген шыу тобына енгізу) кні жне аталан активті тану тотатылан кн.
Негізгі ралдар олар за уаыт жмыс істейтін материалды - затты ндылытар имараттар, ткізгіш тетіктер машиналар, жабдытар клік ралдары, рал - саймандар, ндірістік жне шаруашылы млкі, жмыса пайдаланылатын жне нім беретін мал жне басалар. Шаруашылы ызметте пайдалануа арналан негізгі ралдарды. айта caтyа немесе ашаа айналдыруа болмайды. Ашалай бааланан негізгі орлар негізгі ралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы баамен крінеді жне субьект балансында крініс табады. Негізгі ралдар за уаыт бойы, кптеген ндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте - бірте тозады жне зіні асиеті мен трін сатай отырып, з нын бірте - бірте жаадан ндірілген німге аударады
Негізгі ралдар кптеген ралдар бойына пайдаланатын асиетімен нысаны сатай отырып, жанама трде тозады. зіні жолдан жасалан німге біртіндеп кшіреді
Айналым ралдары бір ана ндірістік процесте ттынылады. зіні ны жаадан жасалан німге толытай кшіріледі. Негізгі ралдар ылыми негізделген жіктемесі ала ойан масата жету шін маызды шарт болып табылады
Ебек заттары адам ебек процесіеде ебек ралдарыны кмегімен сер ететін заттар. Олар бір рет ана атысады, толыымен ттынылады жне зідерні нын нім нына кшіредіБосалы блшектер немесе сервистік ызмет крсету детте босалылар ретінде ескеріледі жне пайдада немесе залалда оны пайдаланылуына арай танылады. Алайда, ірі босалы блшектер жне резервтік жабды, егер йым оларды бір кезенен астам мерзім ішінде пайдалануды йарса, жылжымайтын млік, йлер мен жабдытар ретінде сыныпталады.