Кадыр Мырзалиев
СОДЕРЖАНИЕ: #1178;адыр Мырзалиевтей #1179;адау талант#1179;а #1171;ана айтылар ба#1171;аны#1187; салма#1171;ын ешбір с#1257;збен жеткізе алмайсы#1187;. Бізді#1187; б#1201;л с#1257;зімізге шегі барлар балалар ба#1179;шасын кеше атта#1171;ан балдыр#1171;адыр Мырзалиев Жымпиты ауылында туан. Ол ататы аза аыны, халы жазушысы. аз МУ-ды филология факультетін бітірген. 1958-1993 жылы « Балдыран» журналында деби ызметкер, «Жлдыз» журналында поэзия жне сын бліміні мегерушісі, жауапты хатшы болды. Мырзалиевті алашы леі 1954 «Пионер» журналында жарияланан. Ол «А отау», «Домбыра», «орамса» т.б. шыармаларын жазды. Ол шетел елдері шін е ататы адам. Оны ебектерін шеделдіктер те жоары баалады.
адыр Мырзалиевтей адау таланта ана айтылар бааны салмаын ешбір сзбен жеткізе алмайсы. Бізді бл сзімізге шегі барлар балалар башасын кеше аттаан балдыран ббегіні тіл ашар тапатарын тыдасыншы. Сонда соларды аузыдаы бала ккірегіне салматысы, оай айтылып, иынды тырар ойнаысы , тал бойында бір мін жо кркемі мен жинаысы адыр аламынан шыан болып шыары даусыз. Оны аламынан туан ертегілер мен балладалар , сюжетті ледер мен пейзаждар, мысалдар мен мазатамалар, жаылтпаштар мен жмбатар, санаматар мен диалогтар аза балалар дебиетіні классикасына осылып, сби оушыны рухани тбетін ашып, ой-санасын оятар хрестоматиялы лгілерге айналды.
Ер жетіп келе жатан лдары мен бой жетіп келе жатан ыздары бар аайын солар айтып жрген ндері мен жаттап жрген жырларына, сезім штар сырларына ла тосып крсінші. Сонау лы Абайдан бермен арайы «латан кіріп бойды алар» сиыр сазды наз жырларды е салатырыны арасынан таы да адыр аламы ен таан слей туындыларды мол шырастырамыз.
Тіпті жастарды ойып, егделенген зімізді де иялымыз ыры саа жгіріп , атпары мен алтарысы кп, тіршілікті небір шытырман , шыраладары кес-кестеп, дадара алан сттерде ары-бергіден аылдасар сырлас іздеп, йтыан сезімге басу, тоыраан кілге демеу дметіп, баы Бар мен батыр Махамбеттен бермен тартан дуалы ауыздара жгінгенде алдымен кілге оралып, ола ілігетіндерді санаулы санатынан таы да адыр табылады. Бл бл ма, зын кепті ыса айырып, тбеден тскендей тте айтылар уытты ой, даусыз бтуа іздегенде ыылым заманнан ыждаатпен жиналан асыл сздер, маал-мтелдермен жарысып, адырдан ттиыл тжырымдары мен млтіксіз атар а мылтытын оындай дп тіркістері тілді шына з-зінен орала кететінін айтерсіз...
адырды лі ріп танымаан блдіршін ббектен бастап, ріпті кзілдіріксіз крмейтін арияа дейінгіні брі біледі. зін білмесе де сзін біледі.
Танымал болуды жолы кп. Даулы таырып, дааза пафос, итры сз, иар мінез, ызыл крсе аралай сынан ашараты, зін крсетер жер, зіне бас шлыр ел іздеген жиыншылды...Ж, санап тауысуы ммкін емес. Бір ажабы: адыр соны брінен ада. Ол дбір мен дрмектен ашпаса, жгірмейді...Біра, соан арамастан, кеінен танымал...Е анибеті: кпті назарына зі жгіріп танымал болып жрген жо, оны жыры мен сырына кпті зі жгіріп танымал болып жр.
Мндай даусыз да, татаусыз танымалдыты сыры неде? Оны сыры таы да сол адыр талантыны арапайымдалыында. адыр Мырзалиевті «Блбл баында» леінде бір сырлы шума бар:
Жйрік арман уып жете алса-а,
Жалт береді,
Соны зі бір саба!
Осалдар жр зін жрттан арты деп,
Ал мытылар зін жрттан кем санап!
Тап-таза шынды!
Алдымен, азамат ойды айдынында ешашан арман таусылма емес. Ардан туан адам рашан арман уады жне арман уудан жалыпайды, туаннан лгенге дейін уады жне сол арманны шегіне жетпейді, жетсе де жеткенін сезбейді. «Арманым жо дейтіндер» ателеседі, яки тірік айтады. Адамны арманы болмаса, ертеі болмааны; арманы бітсе, ертеі, бітеді, масаты тгесілгені; арманны таусылан жері-адамны лген жері. Саналы кісіге мны зі саба екені рас.
лкен мытылы иесіні бірі-адыр. Длірек айтанда, адырды адірі-мытылыанда.
адырды мытылыыны бір длелі: адыр ле лкесіне кйбесіз, кібіртіксіз, тіпті ешашан ешбір жаттыу жасамаандай бірден кнігі шебер алпында келеді. Мны біз тыш рет аза университетіндегі уезов аудиториясында танып-білген едік.
Кні кеше «сз сиырын» йреткен шабытты шатарда лы стазды зі шынта сйеген биік мінбеге киікті асыындай ана шып-шымыр ара бала жгіріп шыан емес, тура шиырылып тскендей...дік етіп алшысынан тра алды да, аытыла жнелді:
«Адам жылап туады, жатады жрт жбатып,
Жне жылап леді, згені де жылатып.
Жылайтыны туа сап,-жамандар бар инайтын,
Жылайтыны лерде,-жасылар бар имайтын»
Жым-жырт тна, тына тыдаан дйім жрт кенет ду-ду етіп, зал іші самал шайаан клдей теселді де кетті. Жртты брі бір деммен тыныстады. лгі шуматы тыдаан р адама ас пен кзді арасында брын ешкім айтпаан бір сыр айтылып, ешкім ашпаан бір шынды ашылды да алды. ле ркімді зіні згеше философиялы тереіне тартып, оыс ойа шомдырды да ойды.
Жаным-ау, жанартау ой мынау – деп аты кп ішінен бір білгіш.-Жаалы, жалындаалы тран жанартау ой!
Дл осы тста адыр да дл осыан ндес таы бір тылсым сыр ашып, таы бір ызы тйін тран:
«Жанартауды снгендері-даты,
Атылмаан жанартаулар-ауіпті»
Енді жрт дуылдамай, нсіз ойланды. Таы да сыр, таы да шынды. ркім-а айтуа болатын, біра айтылмаан сыр; ркім-а ашуа болатын, біра ашылмаан шынды. Жалыз-а тыдаушылар осыны табан аузында талдап тсініп отыран жо, тамсана тйсініп отыр еді...
Сол кештен кні бгінге дейін адыр-аын алы оырманын тададырудан, тамсандырудан бір жаза басып крген жо. Неге?
Асылы, адам дебиетке слуды брымындай рілген екі масатпен келеді: бірі-зінен брын ешкім айтпаанды айту; екіншісі-зге ешкімге самай, тек зінше айту. Осы екі масат орындалан жерде ана шын мніндегі деби туынды бар. Шын мніндегі деби туынды дегенімізді, Леонид Леонов айтандай, мазмн жаынан жаалы ашу , пішін жаынан нер табу болатын себебі де сондытан.
Енді турасына кшсек, мбда аза поэзиясына осы асырды орта тсынан те бере келіп, соы жылда тек ана зіне тн згеше мазмнын ашан, тек ана зіне тн згеше пішінін тапан шын мніндегі шынайы талант екеу болса-бірі, біреу болса-зі-адыр Мырзалиев.Бір кезде зіні тлеп шан ясы аза университетіндегі уезов аудиториясы ана білетін кдімгі бала адырды бгінде бкіл елі-туан халы ттас таныан адырлы дана адыра айналу себебін де дл осы арадан іздеген жн.
Демек, азіргі аза поэзиясын кп дауысты, уатты оркестр десек, мны рамындаы адыр музыкасыны айталанбас з ні, машыы мен мнері, айшыы мен рнегі бар; адыр лирикасыны сыыры блек, сыры тере.
адыр Мырзалиев соы ширек асырда атарынан аздай тізілтіп он кітап берді: «А отау», «Блбл баы», «Ой орманы», Дала дидары», «Ккпар», «Жерйы», «ызыл кітап». Мны брі, рине, олыыздаы тадамалы томдара сыйан жо. Ал сыйан кітаптарды бірі болмаса біріне аздап кз тотатанны зінде де райсысыны шежірелік маынадаы шалар мазмн ттыстыы, симфониялы сипаттаы слу композициялы рылымы адам та аландай. Сонымен атар блар жеке-жеке транда аынны ондаан жыл бойы здіксіз нуін, рбуін, суін крсететін эволюциялы сатылар секілді де, брі осыланда тамаша талантты згеше творчестволы тласын айрыша аынды мінезін сайып келгенде, ланайыр семдік лемін алыптастыран.
Айталы, «Ой орманы». Бл кітап шін кезінде адыр Мырзалиевке азастан комсомолыны берілгені млім. Мны зі тегін емес-ті. «Ой орманы»-авторды азаматты келбетін танытан кітап. Мнда адырды ешкімге самайтын айрыша з бітімі мен мінезі бар. Аынды бітім, аынды мінез маынасында айтып отырмыз.
Кітаптаы ледерді таырыбы мен мазмны-адам, адама тн алуан трлі сезімдер, ойлар, толаныстар, адамны мірге кзарасы, адамны табиата арым-атысы, сайып келгенде, адамны тадыры мен тіршілігі. Бларды ай-айсысы да таырып-мазмн ретінде жаалы емес, сан рет толанан сырлар, жырланан шындытар, бден шиыр болан таырыптар мен мазмндар. Біра осы таырыптар мен мазмндарды андайы болмасын адырды жырлауында жаа ырынан, брын-соды ешкім айтпаан маынада, ты пішінде крінеді. Мселен, бір леде «биікке шыпаандарды ьиіктен ламайтыны» оыс айшыпен ойнаы кестеленіп, бір леде «ателесем деп оруды зі-ателік» екені тымды жеткізілсе, енді бір ле да туралы; да деген де бір шы секілді, шы басына шыа алмай, «етекте аландарды іші кйсе, басына шыандарды басы айналатынын» майда, жмса юмормен аартады. Осыларды брі шейін ауызекі айтыла салмайды, сем рнекпен, аынды шабытпен шебер айтылуыны стіне, р оушыны зі ойлап, іздеп тауып аландай пия сырмен, ызы астармен айтылады. лені ойлылыы дегенні зі осы емес пе?
рбір шын мніндегі суреткер секілді адырды да кешегі жыры-Адам туралы болатын, бгінгі жыры да-Адам туралы, ертегі жыры да – Адам туралы болма.
Ал адам, оны тадыры тіршілігі деби шыармада рашан белгілі бір уаыт пен кеістікте крсетілуі шарт. Демек, адырды Адамы да мезгіл-мекенсіз лдебір абстракциялы нрсе емес. Сондытан Мырзалиев поэзиясына зілмейтін зекті желі боп тартылып, жан-жаты ашыла суреттеліп, жиатала тлаланып келе жатан бір крделі образ бар. Ол аза даласыны образы. Осынау шетсіз-шексіз ке далаа, зіні туан даласына адыр»Ой орманында» бір блім арнап айрыша бір мол шабытпен ккірегін кере, матана сйлеп;»Уа, дала! Кедігіе тамсандым кп, айта алман брін жазып тауса алдым деп. Сен алып-алып пластинка дгеленген, ине бол трады ыли н салым кеп!»-десе, соны іс жзіндегі дерегі секілді келесі кітабын тп-тгел далаа арнап, тп-тура «Дала дидары» деп атады.
«Дала дидары»-адыр аындаыны жаа белесі, ты рісі. Бл кітапты, яки кітапа енген жз лені бір ана кркемдік ны мен идеялы асиетін бір сзбен айтса, ндестік деуге болар еді.
Александр Блок аынны аындаы-ндестік деп ан жне осы ымын тере теориялы тжырыма айналдыран. Ал ндестік, яки гармония дегенді шебер суреткерді шындыты сыра, сырды жыра айналдыруы, мірді нерге, нерді мірге кшіруі, сйтіп мынау лемдік тіршілікті небір пия сырларын ажайып келісімге кшіре танытуы деп тсіндіреді.
«Дала дидарында» тек сырт араанны зінде кзге бірден шалынатын бір трлі бір композициялы бірлік, ты келісім бар. Кітаптаы трт блім зара ттасан трт алуан сыр мен шындыты желілі, арнаулы трде тарата жырлап жатса, осыларды ара-арасында аын ш мрте арнайы лирикалы шегініс жасп, оырманын згеше бір толаныстара тсіріп, оны сезімін тербейді. Сйтіп, аын мен оырманны кіл кйлері зара таы бір ты йлесім, ндестік тапандай болады.
Ал мазмн жаынан келсек, мндаы жз ле бір идеялы масата жарыса жол тартан таы да ттас толамды сыр, толынды жыр. Мысалы, «Кне заман кріністері» атанан бірінші блім бір ана басты таырыпты кезеді былыстарын жан-жаты рі аз-атар ре, рістете толайды:»Жар-Жар», «Крес», «Барымта», «Ккпар», «ыз уу»...осыларды райсысында байыры кне ауылды р алуан шындыы р ырынан крініп кеп бірттас бейне-дала дидарын алдымыза тартады. Сонда бір ле осы даланы клкісі мен уанышы болса, енді бір ле айысы мен кз жасы, бір ле ні мен назы болса, енді бір ле мны мен зары, бір ле кші мен ірілігі болса, бір ле лсіздігі мен кйкілігі...секілді зара ріліп-ттасып, ріліп-ттасып кете барады. Жо, кете бармайды, аын зі суреттеп отыран шынды быластардан ызы-ызы ойлар, философиялы байыптаулар, парасатты тйін-тжырымдар орытып отырады.
Мселен, «Бабамызды шо басан табанымен, бірдей екен жасысы жаманымен: бір жаманы-тынымсыз кше берген, бір жасысы имаан даланы ке. Бір жаманы-жел сзге ерген екен, бір жасысы-тілге ерік берген екен: бір жаманы-кетпенге орашола, бір жасысы-найзагер, мерген екен. Бір жаманы-кешігіп ліппе ашан, бір жасысы-кйлері кбік шашан;бір жаманы-ыздарын мала сатып, бір жасысы сйгенін алып ашан. Бір жаманы-шаруасын мандытпаан, бір жасысы-улыпен жанды тпаан; бір жаманы-йленіп жегесіне, бір жасысы-жесірін аытпаан. Тату-ттті кршілер шыр бзбаан, бірде тоып суыта, бір мздаан; бір жаманы-сонда да й салмаан, бір жасысы-абаты трызбаан!...» Міне, бл-бір жаынан,осыан дейін р ырынан суреттеліп дала шындыын енді бірде ойша байыптаудан туан жиынты-синтез болса, екінші жаынан, байта далада асырлар бойы мыр кешкен бтін бір халыты бір алуан мінез-лы екені даусыз.
Байаса, осы секілді леде жне жинатаы бар леде автор мп-млдір шындыты тап-таза аыса, аынды аыса айналдырып, соншалы бір ке тыныспен еркін, ешандай итысыз есіле, ксіле жырлаан. р ле кдімгі «иыннан иысу» жаынан жасандылытан аула, соншалы табии, тіпті оп-оай йыла салан секілді.
Е жеілі мынау эпифораны крелікші:
«Кншілдер леді
Кілін от арып,
Батырлар леді
Борышын атарып.
Бзытар леді
Пышаа лшынып.
Слулар леді
шата тншыып.
Арыма леді
Артында ша алып,
Аындар леді
Бріне та-алып!»
лені мазмнындаы оспасыз шындыты айтпаанны зінде, пішіндегі мндай шынайы, слу айшыты, яки фигураны асан шебер аын ана жасай алады. «Дала дидарындаы» ледерде, міне, осындай зіндік дидар бар...
Сонымен, бірінші томдаы бірнеше кітап – «Ой орманынан» «Дала дидарына», одан «Блбл баына» кшіп, аыр-аяында аза ССР Мемлекеттік сыйлыын алан «Жерйыа» келіп, зіні аынды нер биігіне осылай сатылап рлеген адыр енді бір тста поэзия жайлауына «А отау», яки з отауын, зіні жыр отауын тігеді де трінде отырып, екінші томда олына йылжыан кіл кйіні екі ішекті, он екі пернелі «Домбырасын» алады, сйтіп таы да сол зі тапан ырапен мнер-машыпен тірегін аыл-тегіл шалыан кербез кйге, сылым сыра, сырбаз жыра толтыра кмбірлетіп кетеді.
Сзімізді зарта бермей, тжырымдай тсу шін біз «Блбл баын» араламай-а, «А отауа» кірмей, «Жерйыа» бармай-а, бірден «Домбыра» сазына сл ла тріп крсек дейміз.
«уып шыар ызыл сзді ой кейін,
Мен олара киліккенді ой дейін.
зі ктер,
Алтын тиек идеям,
Егіз ішекті беу-беуі мен
Гй-гйін!»
адыр «Домбыра» тиегін осылай ондырады. Мны зі домбыра тиегі болуымен бірге екі кітапты ле-эпопеяны беташары да:Тиек тіреп ктерген екі ішек р йылжып ойнамады, ой айтады, сыр шертеді, демек адыр домбырасыны тиегі шаа пен ішек арасындаы млшері болуа тиіс.
дебиет:
«адыр Мырза ли» кітабы