М а али Ма атаев М скеуде о ы ан кезе і
СОДЕРЖАНИЕ: СЕЗІМ САЯСЫМЕН САЛЫСТЫРАНДА ТЕІЗДІ ЖАНЫНДАЫ ТАМШЫДАЙ С.М. Исматова, . Ж. Шаатаева Тараз мемлекеттік педагогикалы институты, Тараз .СЕЗІМ САЯСЫМЕН САЛЫСТЫРАНДА ТЕІЗДІ ЖАНЫНДАЫ ТАМШЫДАЙ
С.М. Исматова, . Ж. Шаатаева
Тараз мемлекеттік педагогикалы институты, Тараз .
Поэзия нер млкі ретінде ыр-сыры мол жан-сезімнен тыс поэзия болмайды. Оны ішінде лирика тікелей сезімдік туынды екені млім. Алайда р аынны сол сезімді поэзияа зек етуіндегі эстетикалы арсеналдары трліше. Негізгі объект алдымен талант ырларында жатыр. Айту мнері шабыт кзінде жатыр. Лирика – белгілі бір уаыт пен ортаны жемісі, сол орта мен уаыт перзентіні кіл-кйі , жан тебірінісі. Оны бойындаы барша асиет – адірді наты мезгіл рухы, дуір мазмны айындама. Ендеше біздегі лирика – замандасымызды рухани міріні, сезім леміні, ой дниесіні крікті сурет екені даусыз. Лирикадаы басты образ – лирикалы аарман. Бл образды тп негізі - аынны зі боланмен лирикалы кейіпкер – жинаталан, дараланан, яни толы маынадаы деби бейне санатына ктерілген, аынны ана емес, оны замандастары атынан сйлеу хаына ие болан тла, яни аын мен оырман, ле мен оырман проблемасына белгілі дрежеде, сол лирикалы аарман мен оырман арасындаы арым-атынас трысынан араймыз.
дебиетті негізгі ралы – тіл. ста металды, суретші бояуды андай жаын білсе, аын тілді сондай жасы білуі керек. Онсыз ол зіні ой-сезімін, мір тжірибесін басалара суреттеп жеткізе алмайды. мір картинкасын, адам образын жасамайды. Тиіс – сан сзді жиынтыы, ал сздерді ішінде тере ой, слу сын, нзік сезім, аса кіл, жет ерлік таы баса адам мінезіне тн ерекшеліктерді кркем суреттейді.
Аын зіні шыармаларында кркем образ жасауда сзбен сурет салуды зіне тн згеше мнер, машы танытып, крікті ралдарын те шебер олданады.
Маали былтулары мен айшытауларында олдана – олдана бден жауыр болан кріктеу ралдары жо, аын мен зінше ізденіп, бейнелі сздерді жаарта, жаырта олданады. Аынны иыннан иыс тараан объектіні мір былыстарын ышамды, бейнені рі наты затты крсетеді.
ай леін алып арайы, оларды райсысында троп атаулыны былып, лпырып, оларды жылы лебімен, тере сері зара ріліп, згеше неге алан, йлесім тапан Абай айтандай «Сылдырап кей келісім, тас бла ты суындай» айрыша гармонияа кшіп отырады. М.Маатаев туан халыны ауыз дебиеті мен жазба дебиеті лгілерінен мол сусындаан, згеше неге алан, оны ледері халыты лтты сипаты да айын, дстрге з жаалыын осып, сз нерін біршама байыта білген.
М.Маатаев поэзиясында мір былыстарын кз алдына аз – алпында еш оспасыз трлі дістерді олдана отырып, кркем суреттейді.
мір былысын суреттеуде эпитет, тееуді аын ледерінде те шебер олдана біліп, кркем шыуына септігін тигізген, ледерінде те жиі олданан. Адамны не затты, не табиат былыстарыны сз арылы ерекшелендіріп, белгілерін аны кз алдыа елес арылы трлі озалыса ендіріп, адамны ой – иялына, сезіміне сер етіп, аылымен бірге сенде былып, згеріп, сіп, уанып, айырып отырасы. Мысалы:
А айыдар, тал теректер… алтын сары сыралар,
Туан жерді кеудесінде тнжырайды жылалар.
айда кеткен жасыл алап, жасыл орман, жасыл ма?
айда кеткен жат глдер па далаа шашылан?
/Таы да кз/
Ткаппар таулар жатан жан – жаында,
Барып айт салын жайлау, малды айыла.
/Бзылан й/
Ткаппар таулар жатан жан-жаында, барып айт салын жайлау, малды ауыла.
Бзылан й.
Эпитетті олдананда аын жай олдана салмаан. Белгілі масатпен олданады. Аынны олданан эпитеттері, суреттеген нрсесіне зіні атынасын крсетіп тр. Келтірілген мысалдаы аынны олданылып отыран эпитеттері, оларды табиатпен байланысын крсетеді. «А жайы», «Жасыл алап, жасыл орман», «Жасыл ма», «Ткаппар тау» ойланбай алына салан нрсе емес.
Табиатты айта жасаушы, табиатты адам мірімен тыыз байланысты жасырмас блігі екендігін, уаытты зі табиат былуларымен, былыстарымен лшеулі, шекті екенін крсетіп отыр. Ткаппар мен салын андылы адам мінезіне тн ерекшеліктер, аын оны жааша табиатты ерекшелігіне суреттеу арылы, табиатты баса ырынан крсеткендей, жааша ырын ашандай соны леп еседі.
Келесі ледерінде:
Арым міне, сттей аппа алдымен кп жылап тр,
Жаутадаан жанарыда жалыз ана сра тр.
/Міне, таы ашу келіп, алымына тыылды/
Ке дние, тсіді аш, мен келемін,
Алынбаан аым бар, сенде мені.
айрат мдар – бйыып шлдегенім,
Бура блттар – бусанып терлегенім.
/Ке дние тсіді аш мен келемін/
бл зінділердегі «жаутадаан жанар», «ке дние, бйрат мдар, бура блттар» эпитет, адама берер сері алдыы ледерден зге. йткені, аын мнда алдыы зіндіде адамды арыны таза екендігін длелдейді. Жаутадаан жанардан сраты транын, кмн келтіруді ізі трандыын эпитет арылы серлі етіп крсетті.
Ке дние – траты эпитет, ал дебиетте бйра сзін жааша «т» дауыссызды осу арылы олданан, тйені бурасы болушы еді, бл жерде сол бурадай, лкен деген маынада жааша маына білдіріп, жаа тіркес ніп тр.
Аын ледерінде бір былысты, нрсені суреттеу барысында, згеше белгілерін крсетпей-а, оны екінші нрсемен салыстырып суреттеуде тееуді те тымды олданан.
ас-кірпігі арлыашты анатындай ап-ара,
лбіреген жзі сені а жібек пе, мата ма?
Сені кзі тпсіз тере тиытан жаралан
Клкі айда кмістей сыырлаан?
Жзі неге ымырттай тнжыраан?
/айран жегем/
Келтірілген ледерді зінділері арылы екі нрсені кеейтіп нрсемен теелетін нрсені сырты састыы боландытан теелгені крінеді.
Тек сырты жаы емес, оны тпкі ызыы аынны кздеген масатымен байланысты болып трандай.
Аын бл жерде «анат» сзіне – дай жрнаын осу арылы тееуді білдіріп тр, ас кірпігін арлыашты анатындай, - деп аралыын, тсін білдіріп тр.
«Кмістей, ымырттай» кмісті сыырындай ерекше нге теесе, кнні батуы, сл араылы басуы кіл-кйіні болмайтынын айтып тр.
Сонымен атар аын баса да ледерінде тееуді соны трлерін, жаа сз тіркестерін енгізді. Мысалы:
Бл асыр – мені жрек саатымдай,
Тамырым бірге онымен соатындай,
Амалсыз, абайсызда алып кетсем,
асырым бірге йытап алатындай.
/Мені асырым/
Кез-келген аын з асырын, леуметтік жадайын суреттесе, малім з асырын суреттейді, зімен бірге тыныс алып, мір сруде, сыруда, жылжуда. Аынны жрек саатындай онымен бірге соатындай, егер аын йытаса онымен бірге йытап алатындай
Аынны келесі тек ледеріндегі «лын-тайдай те скен рбыларынан», «Жрегім жйкем бар тлам
Бір кнде сымдай тартылан»
/Жрегім жйкем бар тлам/
зеніне асыан блатайын,
Енесіне жгірген латайын,
Жайалайын жаныа ратайын,
Енді мен де саан кеп тратайын.
Асар тауа соылан дауылдайын,
Атарылан аспаннан жауындайын,
Дамылдайын, саан кеп дамылдайын,
Ауа бермей аулаа саымдайын.
/ зеніне асыан блатайын/
Алдыы ледер – дай жрнаы арылы тееу дісін олданса, ал, кейінгі зінділерде аын – тайын, дайын жрнатары арылы тееу тсілін те тымды пайдаланан.
Сол сияты аын лені соында, басында, ортасында олдансын нзік сезімні сырын кркем ре тседі. Аынны зат есімні етістікті соынан жалау арылы ашпа ойын дл жеткізеді. Мысалы:
«Таыдай тауда скен тарлан едім», «Кезбе блттай кей ойлар кгімдей», «орасындай бір салма орасындай кетер емес денемнен», «Осындаы таыдай, блттай, орасындай сздері тееу болып тр».
Тсілдерді ай-айсысы болсын орнымен, те шебер олдана білген.
Айталы, айындау, яни эпитет – затты, былысты айрыша сипатын, сапасын анытайтын суретті сз. Эпитетсіз айтарыды анытау, суреттеп отыран нрседі натылау иын. Малім з ледерінде брын-соды олданылып, ыыр болан эпитеттерді айталамай, зіндік ерекшелікпен жаа пішінді, соны маыналы эпитеттерді олданан, тудыран. Мысалы:
Ткаппар таулар жатан жан-жаында,
Барып айт салын жайлау, малды ауыла
/Бзылан й/
Арым, міне, сттей аппа алдыма кеп жылап тр,
Жаутадаан жанарында жалыз ана сра тр.
/Арым, міне, сттей аппа/
ап-ара тнді крдім де,
Жап-жары таа кездестім.
/ап-ара тн/
А айыдар, тал теректер… алтын сары сыралар,
Туан жерді кеудесінде тнжырайды жылалар.
айда кеткен жамыл алап, жасыл орман, жасыл ма?
айда кеткен жат глдер па далаа шашылан?
/Таы да кз/
Сені асаймын, айнаан а бастаулар,
А бас таулар – самайын а басандар.
Сені асаймын, азіргі а бас шалдар,
Брыны реден рт ап ашандар
/Нені асаймын/
оыраулатан аспанды,
Найзаай шаншып ткенде.
/Есіе мені алайсы/
Талас жо бл эпитеттер ледерге ты ажар беріп тр. Осы ледердегі «Ткаппар таулар», салын жайлау «андай серлі?, леге айын маына бітірген, сздегі суретті длдеп, ойды ыпалын кшейткен. Біз биік тау, аласа тау немесе жасыл жайлауды білуші едік, мндаы аынны олданан тіркесі те серлі шыан.
Жаутадаан жанар, жасыл алап, жасыл оран, жат гл, па дала, а бас таулар жне т.б. райсысы аынны аса жыры. Су жаа нсалылыты эпитет клегейлеп крсетпей тран жо, айта айындап, аша тсіп тр, тіпті р эпитет зі тран жерге не слу сипат, не соны сыр дарытан. Оырманны кз алдында тере маына бітіріп, бір шумаа бір ша мазмн берген.
Аындар поэзияда з ойыны семдігі шін емес, серлілігі шін былту тсілін яни троп трлерін олданады. Сздерді тура маынасында емес, брама маынасында олдану, шындыты бейнелеп, кейде тіпті керделеп таныту, ойды згертіп, кейде тіпті ін айналдырып айту. деби тілді дылыстауды, ажарлауды алашы, е арапайым трі.
Малім ледерінде суретші олындаы бояу секілді, шіні тауып оны былта білген. былан сз серлілік стіне адам баласыны танымын байытуа, сз серлілік стіне адам баласыны танымын байыта тсіп, оны трледеп былту арылы тіршілікті сан-алуан сырын тануа септігін тигізеді.
дылтуды трлері кп. деби тілдегі е басты былтуды бірі – ауыстыру, яни метафора. Аын ледеріні мні дерінде згертіп айтып суреттеп отыран затты не былысты айындап, ажарлы, крікті, серлі шыу шін оларды здеріне сас зге зата не былыса былай отырып, суреттеп отыран затты не былысты маынасын стеу, мазмнын тередету арылы серін кшейте олданан.
Маатаев поэзиясы атан тйеніні жйесі ктерген бір ана таырып тірегіне тотасан. Ол адам мен заман, туан халыны тадыры мен тарихы зерделей зерттеп, теренен толап жазуа леін де зін де атар баыштаан аиы аынны туан халыны мын мдап, жоын жотау жолында з жыр кмбезін - мірлік ескерткішін з олынан орнатып кеткен лы перзентіміз, лы аынымыз екені уаыт сынынан ткен тарихи шынды. Халыны бостандыы жолында басын бйгеге тіккен боздатарды кесек тлалы образдарын рнектей отырып, аын Райымбек сынды халы барыны ел алдындаы азаматты борышын адал арындауыны лтымыз шін аншалыты мртебе екенін еске салады. Сйтіп, ерлік дастанында елді наыз халыты матанышы марапатталып, оны жас рпаты мірінде жаласын табуын діттеген арман – тілегін айдай лемге айатап тр. Бір сзбен тжырымдар болса, аталмыш поэма – дуірлік шыарма. Маатаев жоар шапыншылыы жніндегі шыармасында аза ауымын осы тарихи шайас – илы кезені жаа ырын ашты.
Маали Маатаев – азіргі аза поэзиясыны классигі, лтымызды лы аыны.
Туан халыны арман – масатын тере тсінген, толай жазан, сйтіп, жанны жыршысы болан аиы аынны екінші мір мгілік мыры енді басталып отыр.
лмес нері - леімен жалпа еліні жрегіне жол тауып, бкіл халыты сйіспеншілігіне бленген лы перзентіні рпаа ран болан жырларын елі де ешашан есінен шыармасы шынды. Енді ел-жрты аынны алдындаы борышын теуде.
аза халыны бір ана Абай болса, Маалиы да жалыз. Сол шындыты шын жректен тсінсек ана тарлан талан, жыр жампозы Маалиды лтты матанышымыз екенін мойындаймыз.
олданылатын дебиеттер:
!--[if !supportLists]--1. Шыан «Маали» атты естеліктер кітабы жайлы /Ег.аз. 1996-9 апан/!--[endif]--
!--[if !supportLists]--2. аулынбайлы Т. «Болашаа аттанан жырлар» /М.М. ледеріндегі имандылы иірімдері/ аза елі – 1998-6 наурыз!--[endif]--
!--[if !supportLists]--3. М.Маатаев «йелдер-ай» ле аз малімі 1998-2 наурыз!--[endif]--
!--[if !supportLists]--4. М.Маатаев «йелдер-ай» ле аза елі 1998-6 наурыз!--[endif]--
!--[if !supportLists]--5. М.Маатаев «Ажал алдында трандаймын» Аиы аын Маатаевты 1874 жылы КОП Оп.Ком 1 – хатшысы Д.А.онаева жазан хаты. Егемен азастан 1998 -30 атар, 1795, 1931 – 37!--[endif]--
!--[if !supportLists]--6. М.Маатаев «Кешірген ала» Жас Алаш 1998-10 апан!--[endif]--
!--[if !supportLists]--7. Асылбекова А. «мір дегені – бір кндік суле екен ой жне Маалиды еске тсіру» Егемен азастан, 1998-7 апан!--[endif]--
!--[if !supportLists]--8. Сгіров С. «Хан тірдей аса туан піріміз немесе аын рухымен сырласу» Алматы ашамы, 1998-4 апан!--[endif]--