Нары м ні, пайда болуы, ызметі 2
СОДЕРЖАНИЕ: БОТАЙ МДЕНИЕТІ Ботай мдениеті - энеолит дуірінде Солтстік азастанды мекендеген тайпалар мдениеті. Солтстік азастан облысы Айыртау ауданы Никольское ауылынан отстік-шыыса арай 1,5 шаырым жерде Ботай оныстарына байланысты аталан.БОТАЙ МДЕНИЕТІ
Ботай мдениеті - энеолит дуірінде Солтстік азастанды мекендеген тайпалар мдениеті. Солтстік азастан облысы Айыртау ауданы Никольское ауылынан отстік-шыыса арай 1,5 шаырым жерде Ботай оныстарына байланысты аталан.
Ботай ескерткішіне 1981-1983 жылдар аралыында Солтстік азастан университетіні археологиялы экспедициясы профессор Виктор Зайбертті жетекшілігімен азба жмыстарын жргізген. Ауданы 15 гектар жерді алып жатан оныстан 158 йді орны азылып аршылан. Кейбіреулерінде 30-а тарта йлер болан. Сулетшілерді бзылан трын-жайлардан алан ойпаттар ызытыран. алымдар ежелгі трын-жайлар рылысын айта трызуа ммкіндік алады. Алашыда дгелек жне кпбрышты азан шыр азып алынды. азан шырды тередігі 60-80см, ауданы - 30-дан 70 шаршы метр. Кейін сазды сулап, домарда кйінде абыраа салан, сыртынан жануарлар сйегімен бекіткен. Ежелгі трын-жайлардыабыра ені 80-120 см, биіктігі - 60-100 см. Трын-жайлар маында арнайы ор азылып, ол жерден еден, абыраа арналан сылауа ажетті саздар алынды. абыра периметрлері бойынша бренеден шатырлармен аптап, ортасында ттін шыаратын тетік жасалды. Брене сазбен сыланып, жоарыдан жануар терісі мен ыртыспен жабылды. имаратты ішкі биіктігі 250-320 см рады. айта трызу сараптама жолы арылы жргізілді. 1983 жылды жазында ежелгі трын-жайдыстіне ежелгі Ботай трын-жайы салынады. айта трызу з-зін анытады. Жазда сараптамалы трын-жайда суырі ра болатын. Кз-ыс мерзімінде температурасы бір алыптан тспеді. Трын-жайды траты трде ктім жасаандытан, адамдара апталан сыртыны беріктігіне арай труа олайлы жасады (кем дегенде 15-20 жыл). рине, жыл сайын абыра, азан-ошаты ішкі блігі сыланып отыран.
азба жмыстарын жргізгенде ботайлытарды трын-жайлары бір-бірімен тыыз жаласып жатты. Трын-жайды ішкі жобасы туралы біраз нрсе айтуа болады. Ортада еденде оша орнатылан. абыра маайында са шаруашылы шырлар болды. азан ошатарыныабырасында кптеген шаруашылы жне діни ажеттіліктер тізіліп тран. Ботайлытар абыра айналасында шыа беріске арсы скілерді орнатып, терілерді тсеген. «Шыр-консервілерде» за уаыт бойы сатаан. Ол былай жасалан: 1 метрге дейін шыр азып, оны ішіне жылы етін ттастай салып, терісімен жне сазбен жапан. стінен от жаып, оттегіні толымен жанып боланын ктеді. Дайын болан ет ауасыз да, сол шырда бзылмай саталады.
зен жаасы маындаы ндірістік рылыстарда ежелгі адамдар тас, ааш, адарды сйегі мен терісін деп, киім тіккен, ыш ыдыстар дайындаан. Тастан жасалан жебе, сада, анжар, пыша, найза штытарыны кптеп табылуы оам мірінде ашылыты рлін айын крсетеді. Сонымен атар жылыны сйегінен аашты дейтін ашауыш, с сйегінен киім тігуге арналан инелер, жуалдыз, тескіштер, тмар мен шекей бйымдарыны кездесуі шаруашылытыр саласынан хабар береді.
алымдарды табылан ат сйектеріні кптігі таалдыран. Жмыса адар сйегін зерттейтін алым-остеологтар шаырылды. Олар ауымды істер атарды. 133 мыдай жылы сйектері зерттелді. Нтижесінде аныталаны, Ботай аттары брыныда белгілі жылылар тріне жатпайтын боп шыты. Ботай аттарыны сйегі зге де ежелгі аттар сйегінен ерекшеленіп трды. алымдар бірауыздан ботай аттарыныола йретілген деген пікірді станды. Олар далада жрген жабайы жануар еместігін айтады. Жылылар й шаруасында, а аулауда олданылан. Кні бгінге дейін жылылар ола кеш йретілген деген пікірлер айтылды. онысты материалдарымен лемні барлыылымдары ызыа бастады. Ботай жылысын зерттеп білуге Солтстік азастан облысына Новосібір, Мскеу, Англия, Германия алымдары келді. Кптеген алымдар орта пікірге сйенді, яни Ботай онысы Еуразия даласында мал шаруашылыы орталыы болан.
Солтстік азастан археологиялы экспедициясыны жетекшісі Виктор Зайберт Англияны Кембридж университетіне Ботай онысы бойынша лекция ткізуге шаырылан. алымдар Ботайды 28 жыл бойы зерттеді. Оншаты маала жазылып, кітаптар басылды.
Ботай мдениетініалыптасуына Атбасар неолиттік мдениетін жасаан тайпалары араласан. Ботай мдениеті Ертіс пен Жайызендері аралыын мекен еткен тайпалар мдениетіне жатады.
Алайда, Ботай жері сатаан жмбатар ліде бар. лі де ежелгі адамдарды тайпалас адамдарды алай жерлегені аныталмаан. Бірнеше ежелгі адамдардыалдытары табылып, археологтара жаа жмбатара кенелтті. Олар бзылан трын-жайлардан табылды. сіресе, адамны бас аасы ызыушылы туызды. Ол азірде облысты тарихи-лкетану мражайында сатаулы тр. Ботай жеріндегі азбалар жаласуда.
азастан жерлерінде де неолит, ерте энеолиттік (хвалын, ойыты, келтеминар, маханжар) мдениеттерін сомдаан жрттарды дстрлерін рі арай кшпелі трмыс талабына сай жаыртушылар боланына кмн жо.
Осынау мдениеттерді Ботай (Ккшетау, ызылжар, останай атырабындаы) мдениетіні (б.д.д. ІV–ІІІ мыжылд.) алыптасуына еткен сері оматы болды. Бл мдениеттікілдерінілемде жылыны алаш ола йретумен кеінен айналысандыы жніндегі мліметтер бізге дейін
жеткен.
1983 жылы жылы малы алаш рет азастанда ола йретіліп баыландыы жніндегі жаалы жарияланан еді. Енді, міне 2008 жылды суір айында Ккшетау маынан ымыз саталатын ыдыс табылып, оны жасын археологтар (В. Зайберт) 6000 ж. деп белгілеп отыр. Бл – неолит дуірі деген сз [28]. Міне, сол дуірдітаы бір оматы тарихи ждігерлеріні (таса ашалып, суреті бедерленген домбыра) табылуы жоарыда жасалан тжырымызды нытай тседі [29].
лы Далада мезолит пен неолиттік дуірлерде Атбасар, Маханжар, Усть-Нарын жне т.б. мдениеттер ркен жайса, энеолитте Ботай мдениетінісері Минусинск ойпатында ыла берді. Зерттеушілер Ботай мдениетін Атбасар мдениетіні тікелей ізбасары ретінде таниды. Ал, Атбасар мдениетіні ары тегі мезолиттік Балантау, Сыр бойы, Ферана рдістерімен сабатасып жатыр.
Ботай тектес мдениет жол-жнекей ыпалдасуды бастан кешіре отырып Ертіс пен Енесей алаптарына тя тіреп, кнешырлытар рдістеріні шыысындаы трі – энеолиттік Афанасьев мдениетіні уыын ктеруге атсалысты. Кнешырлытар мен Афанасьевтіктерді жерлеу дісі, антропологиялы трлері, ттынан бйымдары, сірген малдары тым сас.
алымдар Афанасьев рдістеріні Ботай, Усть-Нарын мдениеттеріне тн ждігерлерге жуытайтын сипаттармен штасып жатанына назар аударады [30]. Ботай жоралылары Жейтун аясындаы оныстара тн жерлеу жораларына бейіл трады. Мысалы, мрделермен бірге абыраны жаалата жылыны бас сйектері атар ойылан, мрделерді басын отстік-шыыса аратып шаласынан жатызылан. Бл кнешырлырдіс Ботай мдениетіне де тн еді. Бларда мрдені ашып оны жанына жаа лгендерді атар жайастырып жне еден астын азып жерлеу деті болан.
Жалпы аланда, Ботай, Келтеминар, Отстік Трікменстандаы Геоксюр мдениеттерінісас та ттастыы крінеді. Ботайда йлер трызылатын жер шебер немесе сегіз брыш (кейде трт брыш) трінде белгіленеді. Келтеминар йлеріні шатыры кмбездеп жабылыпты. Бл – палеолит пен неолит замандарында шырасатын тсілдер. Мндай баспаналарды археологтар неолиттік Атбасар мдениеті аясынан да тапты. Ботайда ет саталатын ралар болан. Демек, азатарды соыма жылы сою дстрініуелгі нышандары сонау Ботай заманынан бастау алады. Ботайдыйлері – кмбезді тбелі йлер. Бл Афанасьев, кнешырлытарды бітімінде бар жйт. Обаны кмбездеп ю, мрделерді басын кн шыар жаа арата кму детін, Кнешыр мен Ботай мдениеттеріні тіршілік салттарын, олардан кейін мір срген петров, андрон тайпаларынырдістері арылы са, хун, трік, дешті-ыпша тайпалары рі арай жаластырып кеткен еді.