Нары м ні, пайда болуы, ызметі 3
СОДЕРЖАНИЕ: Аша – жалпыа бірдей балама ретінде ызмет ететін ерекше тауар. Ашаны мні оны атаратын ызметінен крініс береді. Аша, негізінен, ш трлі ызмет атарады:Аша – жалпыа бірдей балама ретінде ызмет ететін ерекше тауар. Ашаны мні оны атаратын ызметінен крініс береді. Аша, негізінен, ш трлі ызмет атарады:
- айналыс ралы ретінде – ашаа кез келген тауарды сатып алуа болады
- н лшемі ретінде – ашамен нарыа сынылан кез келген тауарды ны лшенеді
- орлану оры ызметін атарады – егер тауар ндіруші тауарды сатаннан тскен ашаны зге тауарларды сатып алуа за уаыт пайдаланбаса, андай аша азына рау ызметін атарады
р уаыттарда жне дниені трлі бліктерінде адамдар аша ретінде р трлі тауарларды – асты, мал, амбат тастар жне металдарды пайдаланды. за уаыттар бойы аша есебінде алтын жне кміс жрді. ымбат металдарды физикалы асиеттері (біртектілігі, мытылыы, ндылыы) аша атаруа тиісті талаптарды толы атады. Сондай-а металл ашаларды маызды асиеттеріні бірі – одарды блуге болытын еді. ымбат металдар, клемі андай болса да, зіні пайдалы асиеттері мен ндылыын жоалтпайды. нды металды белгілі бір клеміні саталуына мемлекеттік кепілдік ететін алтын жне кміс тегелер пайда болды.
Соы асырларда алтын жне кміс тегелерді орнына ааз ашалар жре бастады. ааз ашаны ны алтынмен кепілденді жне олар алтына еркін айырбасталды.
Аша — жалпыа бірдей балама ретінде барлы баса тауарларды нын крсететін ерекше тауар. Ал барлы тауар ндірушілер, сатушылар, ттынушылар арасындаы экономикалы байланысты аматамасыз етеді. Аша тауар ндірісі мен тауар айырбасыны тарихи дамуы нтижесінде пайда болды. Алашы кезде бір ебек німі екінші ебек німіне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуыны барысында нны жай формасыны орнына нны толы жне жайылыы формасы келді. Одан рі ндіріс пен айырбасты дамуы нтижесінде тауарлар арасынан бір тауар блініп шыып, баса тауарлар осы тауара айырбасталды. Сйтіп, нны толы жне жайылыы формасы нны жалпылы формасына орын берді. нны е жоары аша формасындаы жалпыа бірдей балама рлі бір тауарды еншісіне тиді, яни ерекше тауар трі – аша пайда болды. Осы кезде р трлі тайпалар мен халытар арасында аша ретінде ішкі жне сырты сауда-саттыты басты заттары болып табылатын тауарлар блініп шыты. Аша рлін кейбір халытарда (гректер, римдіктер, славяндар, моолдар, т.б.) мал, ертедегі Русьте, Скандинавияда – а терісі, ытайда – шай, Абиссинияда – тз атарды. азастанда ішкі сауда-сатты жргізу шін жалпыа бірдей балама ретінде тоты немесе саулы ой пайдаланылды. Бертін келе тауар ндірісі мен тауар айырбасыны дамуы жне халытар арасындаы арым-атынасты лаюы нтижесінде аша рлі трлі металдара ауыса бастады. йткені, металл (сіресе алтын, кміс) зіні табии асиетіні арасында аша рлін атаруа те олайлы болды. Алтын мен кмісті жалпыа бірдей балама рлін атаруына байланысты нны жалпылы формасы аша формасымен айырбасталды. Ол кез келген тауара айырбасталды. Бізді заманымыздан брыны 3 асырдаы хуннулар аша орнына кміс пышаты пайдаланып келсе, бізді заманымызды 1 асырында салы есебіне алтын, кміс ймаларды алып тран. А ндар бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (тркі-руни) жазуы бар тегелер (бізді заманымызды 5 – 6 асырлары) жасап, сауда айналымына кіргізген. аза елі (аза халын раан негізгі тайпалар) баба тркілер лы Жібек жолына орналасандытан аша жасау, оны айналыма егізуді мір ажеттілігі деп тым ерте ола алан. 6 – 8 асырларда билеуші руларды табасы ашалан, ру рмізін бейнелеген тегелер я бастаан. Сырдарияны орта алабында мір срген тайпаларды ола тегелері, 6 – 8 асырларды 1-жартысына дейінгі аралыта олданылан. Бл тегелерде Ашиде улетіні рмізі болан арыстан бейнеленген. Мндай тегелерді Суяб, Тараз алаларындаы арнаулы шеберханаларда йан. Сонымен атар Отырар маындаы алаларда да трлі тегелер жасалан. Бізді заманымызды 704 – 766 жылдары Таразда йылып, айналыма енген тегелерді бетінде «Тргеш аан тегесі» немесе «Тркіні кк ханыны тегесі» деген анытама жазулар бар. Бл – тайпалы дрежедегі теге емес, бкіл мемлекет дулетін, млкін, ел ырысын куландыратын кепілдеме. Осы сияты 6 – 8 асырлар аралыына жататын мыс, ола, кміс тегелер Суяб, Абешім алаларында да шыарылып тран. Испиджаб аласында арнайы теге сарайы болан. Бдан кейінгі кезеде арахан улеті билік ран тста азастан жне Орта Азияда сауданы кшті дамуына байланысты аша шыару, аша айналымы да ке етек алды. сіресе, мыс, кміс ашалар кптеп шыарылды. Соны ішінде Тараз, Испиджаб тегелері ел экономикасында; ал 12 асырды 2-жартысы – 13 асырды басында Отырарда шыан Мухаммед ибн Текешті тегелері азастан жеріндегі сауда-саттыта ерекше міндет атарды. Ол дуірдегі мыс, кміс, алтын ашалар зіні салмаы бойынша алтынмен бааланып, сауда айналымына енді. Монол жаугершілігіні алашы кезінде (1220 – 50) аза жерінде жалпы сауда атынасы лдырап кетті. Соны салдарынан аша атынасы да тотады. Аыры монол билеушілеріні бас пайдасы шін, халытан купчур салы жинап, хан азынасын толтыру шін 1251 жылы рылтай шешімімен алтын динарлар шыарыла бастады. Бл тегелерді рамында алтын 50 – 60% ана болды. Алтын млшеріні кп болмауы оны нын сол кездегі наты сауда тауарыны нымен жаындастыру еді. Салмаы мол алтын ашалармен ымбат тауарларды мол млшерде сатып алса, салмаы аз, майда алтын ашалармен са тауарларды сатып алатын етіп ашаны айналыма тсіріп тран. са саудаа арналан сыртына кміс жалатан мыс тегелерді салмаы 6 – 8 г болды. Бетінде «Мнг хани» (хан тегесі) деген жазуы болды. Бл аша 13 жыл бойы збей шыарылды. азастанны отстік жне батыс аудандарына осы Отырар ашасы мол тарады. Сол заманда Отырар ашасымен дегейлес Амалыта шыарылан тегелер де алымдарды назарын аударып отыр. 1271 ж. Масудбек реформасы аша айналымында жаа кезе ашты. Бл реформа бойынша алтынды аша орнына олдану млдем тотатылып, салмаы 2 г, тазалыы 78 – 81% кміс ашалар айналыма кіргізілді. Бл кміс ашаларды азастанны Тараз, Кенже алаларында шыдау дісімен зірлеп, 1271 жылдан 14 асырды басы кезеіне дейін айналымда болды. 1321 ж. жргізген Кебек хан реформасыны да лкен маызы болды. Ол бкіл мемлекет атынан «Кебек хан тегесін» айналыма енгізді. Ашаны салмаы 8 г. Кмістен шыдап жасаан. «Кебек хан тегесі» азастанны Испиджаб, Тараз, Отырар, Сыана алаларында зірленді. збек хан, Жнібек хан, Бердібек, Наурызбек, ызыр хандарды атынан шыарылан Алтын Орда тегелері Жетісу – Тркістаннан Еділ жаалауына дейін ке тарады. Бдан кейін 1428 ж. енгізген лыбекті аша реформасы Орта Азия жне азастан жеріндегі халытар арасында кеінен белгілі болды. 16 асырда Отырарды мыс тегелері, Ясыны (Тркістанны) кміс тегелері Отстік азастан жерінде сауда айналымында з міндетін атарып келді. 16 асырды соы – 17 асырды басында аза хандарыны атымен ндірілген мыс ашалар болды. Бл ашаларды дизайнды шеберлігі жоары дрежеде болмаанымен аза хандыында сауда ісін бір жола оюда, халыты басын біріктіруде лкен міндет атарды. Еліміз егемендік аланнан кейін 1993 ж. азастан Республикасыны жаа ашасы шыарылды. Аша р алуан ызмет атарады: тауарлар мен р трлі ызметтерді нын крсетеді, айналым ралы, тлем ралы ретінде пайдаланылады, сол сияты ор жинау жне сатау ралыны рлін атарады. Аша німді шыаруа кеткен шыынды лшеуге, ебекті сан жне сапа жаынан баылауа ммкіндік береді. Аша белгісіне алтын, кміс ашалар орнына айналымда пайдаланылатын, біра ны жо банкноттар, ааз ашалар, ны толыпаан металл тегелер, т.б. жатады. Аша – ааз аша жне нды ааз трінде шыарылады. Аша шыару ісін орталы банктер жргізеді. р елде аша шыару жйесі сол елді заына сйкес алыптасады, ол банкнот шыару тртібін, эмиссия млшерін, оны амтамасыз етуді нормасы мен дістерін анытайды. азастанда аша шыару, оларды айналымын йымдастыру жне оны айналымнан шыару ісін тек азастан лтты банкі жзеге асырады. азастан лтты банкі банкноттар мен тиындарды ажетті млшерін анытайды, оларды жасалып шыарылуын амтамасыз етеді, олдаы аша аражатын сатау, инкассациялау тртібін белгілейді. лтты банкті аша шыаратын банкнот фабрикасы бар.
Тауар тсінігі
Тауар – мтаждыты не ттынысты анааттандыруа назар аудару, иелену, пайдалану не ттыну шін нарыа сынылатын барлы зат. Ол физикалы обьект, ызмет, адам, орын, мекеме жне идея болуы ммкін. Тауарды жасарда оны дайындаушы ш дегейлі идеяны абылдауы керек. Нарыты жинаты зерттеу ереже бойынша, тауарды зерттеуден басталады, йткені тауарды нтижелі пайдалану, ттыну асиеті, ттынушы сранысы осыан тікелей байланысты. Сондытан зетртеуді негізгі масаты – нарытаы тауарды шынайы сранысын анытау, оны тымды лшемде шыару шін не ажеттігі, оны техникалы сипаттамасы, экономикалы негізделген баа саясаты.
Зерттеудегі негізгі баытты бірі-сол тауар шыаратын фирманы бсекелестік асиетін талдау, ттынушылы сапасын салыстыру, баа, ндірісті зіне сас бсекелестік тудыратын фирмаларды крсеткіштерімен салыстыру. ылыми-техникалы жне тжірибе конструкторлы дістер жргізу нтижесінде, байалан кемшіліктер тзетіледі.
азіргі мірді жаа тауар трін ойлап табу мен ндіру ксіпорынны ркендеуіне шешуші болып саналады. Сонымен бірге, шетел баспасы былай деп крсетіп отыр, коммерциялы табыстар тауарды ойлап табу шін (мысалы, барлы шыынды тейтін жне нарыа шыаратын) 60 шаты жаа идеяны зерттеп білуді жне соны ішінен нарыты болаша талабына жауап бере алатынын дрыс тадап алу ажеттігін тсіндіреді.
Баса сзбен айтанда, жаа тауар нарыа шыанда жоары ажеттілікке жауап бере алуы керек. Бдан келіп екі талап шыады: біріншіден: жаа ажеттілікті болжау жне жинатау; екіншіден: шетелдік ксіпкерлерді тжірибесі крсеткендей, нарыа шыарылан 10 німні 8-і оларды артан мітін атамайды десек, онда жаа тауарды коммерциялы лдырауа келіп сотыратын себеп андай? Сйтсек “жер асты су тастары” тізімінде бірінші болып сраныс клемін ате анытау (45%) одан кейін тауарды кемшіліктерін (29%) жарнаманы жеткіліксіздігі жне тауарды ткізуге аз жмсалуы (25%), жоары баа (19%), бсекелестерді жауаптары (17%), нарыа шыатын уаытты тиімсіздігі (14%), ксіпорынны шешілмеген проблемалары (12%) крсетілген. Сондытан, е бастысы, жаа тауарды тадау кезінде ксіпорын проблемасына басты кіл аудару ажет. Сол себепті растыру кезінде жаа техникалы жне технико-экономикалы рлеуге емес, “жаа нарыты тауарды” пайда болуына молыра кіл бліну керек. Жаа идея абылдананнан кейін фирма жетекшілері келесі хабарламаларды зерттеуді жаластырады:
1. Конструкциялы жне технологиялы табысты ммкіндігі.
2. Эксперименталды жмыса жіберілген шыын.
3. Жаа ндіріске аша блу немесе ескіні модернизациялау.
4. Жмыс кезеін аятау уаыты.
5. ылыми- зерттеу жне тжірибелі- конструкторлы жмыс ткізуге осымша аржы тартуды ажеттілігі.
6. Тауарды нарыа шыан кездегі жне одан кейінгі уаыттаы нарытаы туін барлау.
7. Бсекелесушіні мінез-лыы.
8. Тауарды ажет етуші, нары секторы.
9. Болжауды баа жне оны ту клеміне атысы мен бсекелестер ызметі.
10. арсыластардаы бсекелес тауарды пайда болу ммкіндігі (уаыты, тауарды сапасы).
Барлы сынылан идеялар, жаа тауарлар аталан критерийлер бойынша салыстырылады. Осыан орай тауарды белгілі бір нарыта те ажет екендігін атап ту тиімді. Ішкі нарыта табысты тауарды сырты нарыа ажет болуы тиімді емес. Американды “ Rucer менеджементі” журналы 187 корпорацияа зерттеу жргізіп жаа тауарларды растыру кезінде иынды тудыратын техникалы емес сипатты себептерін млімдеген. Бірінші орында олар конструкторлар мен маркетингтік ткізу блімі (37%) арасындаы нашар арым-атынасты ойды. 25%-тік жадайда ылыми кадрларды творчестволы жеткіліксіздігі, “ылыми ауырлыы” 14% жадайда за уаыта арналан жоспарларды, графиктерді жне аны ойылан масатты жотыы. 9% нашар аржылау жне шыындану есебіні жоы, жобаны нашар тадалуы за мерзімдік жоспардаы жадайды дрыс кре алмау, жаа идеяа аз кіл блу-осыны брі 8% лдырауа келеді. Шетелде жаа тауарды растыру кезінде лидер мен бірнеше маманнан ралан “масатты тор ” дісі табысты пайдаланылады, бл баса функционалды блімдердегі мамандарды зіне тартады. Топ жетекшісіні жасы йымдастыру абілеті жне сол техника саласында ірі маман болуы керек. Тар клемді маман здеріні растырандарын те кілге онымды санайтындытан бл топа здерінше білгіш санайтын з “адвокат дьяволдарын” сайлайды. Топ зді-зі болмыс шін олара екі-ш жоба сынады, ал ол атысушыларды ой-рісін, араласуын кеейтеді. Масатты топты рамы 4 адамнан кем болмау керек, ал оан адам абылдау з еркімен емес, маман ретінде осында істегісі келетіндігін іс стінде крсете білген адам болуы ажет. Жобаны жасау тиімділігі-міндетті трде ксіптік оу мен мамандарды білімін жетілдірумен штасып жатады. з білімін крсетуге ынтасы жотар мен оыысы келмейтін адамдарды аз мамандандырылан жмыса ауыстырып отыру немесе оларды жмыстан шыаруа тиіс. Зерттеуші-мамандарды фирма 6 жылда 1 жыл немесе 3 жылды ішінде 6 ай немесе 1 жылда 1 ай оытып отырады. Бл уаытта адамдар жмыстан арнайы босатылады, немесе кешкі оуа орналастырады. Мнда сырттай оу тиімді емес деп есептеледі. “Нарыты жаа тауарды” пайда болу процесіні технологиясын анааттандыру тріне, тауарды конструктивтік ерекшелігін ажеттілікке арай кптеген идеяларды сынылуын жатызуа болады.
Жапонды компанияларды тжірибесіне орай, ксіпорынны барлы жмысшыларын тауарды модернизациялауды жаа идеяларын жне сіресе жаа нім ойлауа итермелеуді ажеттігі сезіледі. Ондаан ірі жапонды компаниялар жыл сайын з ызметшілеріні 10 миллиондаан сыныс енгізітін матаныш ттады. Бл фирмаларда 1 жмысшыа 12,8 сыныстан келеді. Ол американды ксіпорынны орташа статистикалы берілгеніне араанда 85 есе кп.
Сатып алушы шынында не алды деген сраа жауап беруге негіз болатын дегей – ойланылан тауар. Шын мніне келетін болса, кез келген тауар – айбір проблеманы шешуге арналып орауышталан ызмет. Дайындаушы ойланылан тауарды орыдалан тауара айналдыруа тиіс. Реальды орындалан тауарды бес сипаттамасы болуы ммкін: сапа дегейі, асиеттер жинаы, арнайы кркемделуі, марканы аты жне арнайы орауышы. Дайындаушы тауарды ныайтушы осымша ызметтер мен пайдаларды арастыруы ммкін.