Нары ты экономикада ы аржылы жоспарлауды ерекшеліктері
СОДЕРЖАНИЕ: АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Курсты жмыс Таырыбы: Нарыты экономикадаы аржылы жоспарлаудыАЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖНЕ
ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Курсты жмыс
Таырыбы: Нарыты экономикадаы аржылы жоспарлауды
ерекшеліктері
Орындаан:_____________________
_____________________
Тексерген: _____________________
Астана 2009
Жоспар
Кіріспе.................................................................................................................
I. аржылы жоспарлауды теориялы аспектілері
1.1. аржылы жоспарлауды мні, дістері мен аидаттары
1.2. аржылы жоспарлауды жйесі
1.3. Жоспарлауда олданылатын аржылы крсеткіштер
ІІ. Мемлекетті аржысын жоспарлауды тжірибесін талдау
2.1. Мемлекетті аржысын жоспарлау
2.2. Мемлекетті бюджеттік тсімдерін болжамдау
2.3. аржыны жоспарлауды шетелдік тжірибесі
ІІІ. Нарыты экономикадаы аржыны жоспарлауды жетілдіру жолдары
орытынды
Пайдаланан дебиеттер
Кіріспе
І. аржылы жоспарлауды мні, дістері,жйесі мен крсеткіштері.
1.1. аржылы жоспарлауды мні, дістері мен аидаттары
аржылы жоспарлау мен болжау бл аржы механизміні осалы жйесі, саналы басаруды аса маызды элементтеріні бірі жне леуметтік экономикалы жоспарлауды рамды блігі. Олар экономиканы йлесімді жне тепе тедік дамуына жетуге, бірттас лтты шаруашылы кешеніні барлы буындарыны ызметін лестіруге, оамды ндіріс суіні жоары арынын амтамасыз етуге, халыты леуметтік орауа баытталан. аржылы жоспарлауды зіндік ерекшелігі сол, бл жоспарлау ндірісті материалды заттай элементтері турасында, ашамен оамды дайы ндіріске белсенді ыпал жасау турасында аша озалысыны салыстырмалы дербестігімен шарттасылан аша нысанында жзеге асырылады.
аржыны табысты іс-рекет етуі жне оамды процестерге белсенді ыпал ету кбінесе аржы ресурстарыны озалысын, шаруашылыты жргізуді барлы дегейлерінде аша орларын алыптастырып, блуді алдын ала лгілеуге байланысты болады. Мндай процесс тртіпті (реттілік) анытайтын зара йлесілген тапсырмаларды, крсеткіштерді кешенді жйесін жасауды, аша тсімдерін жмылдыруды прогррессивті нысандарын олдауды ажет етеді.
аржылы крсеткіштерді, белгіленетін аржы операцияларын негіздеп длелдеуге, кптеген шаруашылы шешімдерді нтижелілігі сияты, аржылы жоспарлау мен болжау процесінде ол жетті. Бл те сас ымдар экономикалы дебиет пен практикада жиі теестіріледі. Іс жзінде аржылы болжау жоспарлауды алдында болуы жне кптеген нсаларды баалауды жзеге асыруы тиіс (тиісінше макро жне микродегейлерде аржы ресурстарыны озалысын басаруды ммкіндіктерін анытауы тиіс).
аржылы жоспарлауды кмегімен белгіленетін болжамдар натыланады, натылы жолдар, крсеткіштер, зара йлесілген міндеттер, оларды іске асыруды дйектілігі, сондай а тадалынан масата жетуге кмектесетін дістер аныталады.
аржылы жоспарлау бл аржы жоспарларын (тапсырмаларын) зірлеу, аралан мерзімде оларды орындау, белгіленген масаттара жетуге баытталан поцесі. Жоспарлау басаруды элементі ретінде аржы саясаты ралдарыны бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылы згерістерді байсалды жне елеусіз жасауа ммкіндік туызады.
аржылы жоспарлауды объектісі шаруашылы жргізуші субъектілері мен мемлекетті аржылы ызметі, ал орытынды нтижесі аржы жоспарлары мен жеке мекемені сметаларынан бастап мемлекетті жиынты аржы жоспарына дейінгі аржы жоспарларын жасау болып табылады. рбір жоспарда белгілі бір мерзімге белгіленген кірістер мен шыыстар, аржы
- 5 -
жне кредит жйелеріні буындары мен байланыстары аныталады. аржылы жоспарлауды натылы міндеттері аржы саясатымен айындалады. Бл: жоспарлы тапсырмаларды орындауа ажетті ашаны клемі мен олардын кздерін анытау; крістерді сіруді, шыыындарды немдеуді резервтерін анытау; орталытандырылан жне орталытандырылмаан орлар арасында аражаттарды блуде отайлы йлесімдерді белгілеу жне басалары.
Жоспарлау.
1) экстенсивтілігімен (леуметтік саяси жне экономикалы былыстарды ке шеберін амтиды)
2) арындылыымен (кміл техника мен дістерді олдануды тсінеді);
3) тиімділігімен (орытындысында аржыны басару ойан міндеттерге жетуді ажеттілігін білдіреді) сипатталады.
аржылы жоспарлауды мына тсілдемелер пайдаланылады:
а) автоматты (ткен жылды деректері келесі жыла кшіріледі). Инфляция кезінде деректер инфляцияны коэффициенттеріне кбейтіледі. Бл діс е арапайым діс болып табылады жне, деттегідей, уаыт жетіспеушілігі кезінде пайдаланылады;
) статистикалы (ткен жылдарды шыыстарын осып, ткен жылдарды санына бледі);
б) нлдік база тсілдемесі (барлы айындамалар айта есептелуі тиіс бл діс натылы ажеттіліктерді есепке алады жне оларды ммкіндіктерімен йлестіріледі).
Нарыты экономика жадайында жоспарлау басаруды функциясы ретінде экономикалы жне леуметтік ызметті барлы жатарын жалпыа бірдей амту нысанын алуы тиіс. Егер жоспарлау экономикада аржы жоспарлауда сйеніш блгіштік процестерге жасалынса, нарыты экономикада айырбас сферасына сйенеді, бл сфера арылы тауарлар мен ызметтерді ткізу жне оларды ндіру мен ткізу кезінде оамды ажетті шыындарды тану (мойындау) жзеге асырылады.
Демек, нарыты экономикада тауарлар мен ызметтерді ндіру мен ткізу процесіндегі байланысты стемдік жне айындаушы дісі ашаны, бааны, н заын, сраным мен сыным заын кіріктіретін зіні механизмі бар рынок болады. Нарыты механизміні мндай табиаты ндіріс пен айырбас нтижелерін анытауды дісі ретінде, біра жоспарлауды элементтері болатын болжауды ажеттігін анытайды.
аржылы жоспарлауды мазмны ашалай табыстар мен орланымдарды жасау, блу жне айта блу экономикалы процестермен отайландыруды кні брын аныталан ммкіндік ретінде крінеді жне осыны негізінде орталытандырылан жне орталытандырылманан аша орларын алыптастыру жне пайдалану.
- 6 -
аржылы жоспарлау экономиканы жне оны буындарын басаруды аса маызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басаруды органдары, мекемелері жне оларды жоары рылымдары жзеге асырады.
Шаруашылыты жргізуді нарыты жадайында аржылы жоспарлау шаруашылы жргізуді белгіленетін тпклікті нтижелеріне ыпал етуші кптеген факторларды екі штылыына байланысты кбінесе болжау ретінде жргізіледі.
аржылы болжау мемлекетті ммкін болатын аржы жадайын алдын ала кре білу, аржы жоспарларыны крсеткіштерін негіздеу (длелдеу). Болжамдар орташа мерзімді ( жыл) жне за мерзімді (жылдан астам) болуы ммкін. аржылы болжау аржы жоспарларын жасау стадияларынан брын болады, оам дамуыны белгілі бір кезеіне арналан аржы саясатны тжырымын жасайды. аржылы болжауды масаты болжанан кезедегі аржы ресурстарыны шынайы ммкін болатын ауымын, оларды алыптастыруды кздерін жне пайдалануды анытау болып табылады. Болжамдар аржы жйесіні органдарына аржы жйесін (рамын) дамыту мен жетілдіруді трлі нсауларын, аржы саясатын іске асыруды нысандары мен дістерін белгілеуге ммкіндік береді.
аржылы болжау р трлі дістерді олдануды ажет етеді:
- экономикалы процестерді анытайтын факторлара арай аржы жоспарлары крсеткіштерін динамикасын бейнелеп крсететін экономикалы лгілерді жасау;
- корреляциялы регрессиялы талдау;
- тікелей сараптамалы баалау дісі.
Шаруашылы жргізуді нарыты жйесінде сонымен бірге индикативтік, яни сынбалы (нсамалы) жоспарлау пайдаланылады; ол апаратты йлестіруші рлді орындайды жне арды ызметіні субъектілеріне эконмикалы реттеушілер арылы жанама трде ыпал етеді. Индикативтік жоспарлау нарыты экономиканы мемлекеттік теттеуде жне экономиканы ойдаыдай дамытуды бкіл шегі аныталды.
азастанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері олданылады. Оны жасау барысында батыс Еуропа жне шыыс Азия елдеріні тжірибелері негізге алынып келеді. 1996 жылдан бері аымдаы индикативті (жылды) жоспарлау негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жмыстары алыптасады.
Индикативтік жоспарлауды азіргі кезедегі басты ерекшелігі зерттемелік асиеті. Яни оамдаы тенденциялара тере жне жан жаты сараптама жасау арылы леуметтік экономикалы дамуды нысандары кзделінеді, рі алда тран небір зекті мселелер натылы белгіленеді. Арналан индикативтік жоспарды басты масаты экономикада бсекелестікті арттыру.
- 7 -
Индикативтік жоспарды ажыраысыз блігі индикативтік аржылы жоспарлау болып табылады, бл жоспарлауды басты масаты болжанан дамуды амтамасыз ету шін аржы ресурстарыны шамаланан ауымын жне оларды баытын анытау.
Индикативтік аржы жоспарларыны мемлекеттік секторда ана міндетті сипаты, ал меншікті баса нысандарыны секторлары шін кепілдемелік сипаты болады. Соыа экономикалы тетіктерді реттелетін бааны, субсидияларды, кредиттрді, салы млшерлемелері мен жеілдіктерін, жеделдетілген аморизацияны жне басаларды пайдалану арылы жетеді. Аса маызды индикаторлара мыналар жатады: валюта баамы, инфляяцияны болжанан дегейі, лтты банкті айта аржыландыру млшерлемелері, амортизациялы аударымдарлы нормалары.
леуметтік экономикалы болжау жйесінде аржылы жоспарлау белсенді рл атарады. аржы жоспарлауды зірлеу кезінде ндірістік тапсырмаларды ауырттылыыны дрежесі тексеріледі, нім ндіру мен оны сапасын жасарту бойынша ндірістік уаттылытарды нерлым толы пайдалану есебінен, шыындарды тмендету жне німсіз шыасыларды арастыру резервтері есебінен аржы ресурстарын кбейтуді ммкіндіктері аныталады. ндіріске олда бар материалды ресурстарды таратуды, айналым аражаттарыны айналымдылыын тездетуді, рылысты сметалы нын тмендетуді, басару аппаратын стау шыындырын арастыруды жне т.б. ескере отырып, сондай-а ашаа деген ажеттілікті азайтуды жолдары арастырылады. Сйтіп аржылы жоспарлау, бір жаынан, аржыны басаруды ралы, баса жаынан оамды ндірісті процесіне ыпал жасауды белсенді ралы болып табылады.
аржылы жоспарлауды дістемелігі аса маызды мына аидаттара негізделеді:
Орталытандарылан жне орталытандырылмаан тсілдемелерді йлесуі. Бл аржы жоспарларыны жасаанда екі негізді (бастауды) орталытандырылан аржылы жоспарлауды жергілікті (тменгі) бастаманы барынша дамытумен етене штасуын білдіреді. Орталытандырылан аржылы жоспарлау мемлекетке бірыай аржы саясатын жргізуге, мемлекет ауымында аржы ресурстарын блуді жне айта блуді нысаналы басаруа ммкіндік береді. аржылы жоспарлаудаы децентрализм ндірістік бліністер мен билікті жергілікті органдарды натылы жоспарлар жасап, оларды орындаудаы, ндірісті ркендеуді жне оны нтижелілігін арттыруды резервтерін іздестірудегі шыармашылы белсенділігін дамытуа жрдемдеседі.
Билікті жергілікті органдары бюджеттеріні оларды аумаында орналасан шаруашылы жргізуші субъектілер ызметіні нтижесіне туелділігіні белгілейтін за мерзімді нормативтерді негізінде айматарды аржыларын басаруды экономикалы дістеріне кшу лкен
- 8 -
маыза ие болып келеді. сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік аржыларды жйелі трде ныайту, мемлекеттік бюджетті кіріс блігіні тратылыын, оамды ндіріс дамуыны леуметтік бадарлануын кшейтуде, тиімділікті арттыруда оны рлін арттыру ажет;
Бірлік аидаты аржылы жоспарлауды экономикалы жне леуметтік жоспарлаумен тыыз зара байланысы мен зара туелділігінде крініп білінеді. аржы жоспарларыны негізінде экономикалы жне леуметтік даму жоспарлары мен болжамдарыны крсеткіштері жатыр. Сонымен бірге аржылы жоспарлауды барысында объектіні дамуыны белгіленген параметрлері длелденіп аныталады, экономикалы жне леуметтік жоспарды жеке элементтері мен блімдеріні балансты байланыстары тексеріледі. аржылы жоспарлауды бірлігі сонымен бірге аржы жоспарларыны барлы трлеріні тыыз зара байланысын білдіреді. Жоары йымдарды аржы жоспарларыны крсеткіштері оан атысты субъектілерді жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік дегейде жасалынатын аржы жоспары (мемлекеттік бюджет) басаруды жергілікті органдарыны ксіпорындары мен йымдарыны аржы жоспарларыны крсеткіштерін тірек етеді;
Жоспарлауды здіксіздік аидаты перспективалы жне жылды аржы жоспарларыны тыыз йлесуін шамалайды, бан перспективалы жоспарлауды іс-имылыны мезгілін зартумен жне жылды жоспарлауда оларды міндеттерін натылаумен ол жетеді. аржыны жоспарлауды бл аидаты аымдаы жне перспективалы жоспарлауды арасында зілісті болдырмауа, шаруашылы жргізуші субъектілерді, оларды натылы даму перспективаларын анытай отырып, дрыс баыттауа ммкіндік береді. Бл аидат шыыстарды кпшілігі шін, сіресе мемлекет аржысын блуді есептеу кезінде олданылады. Бл жоспарлауды жйелік трлендірме дісі жоспарлау, бадарламалау жне бюджет жасау:
- жоспарлау зіне масаттар мен міндеттерді алыптастыруды жне баяндауды кіріктіреді.
- бадарламалау деп масаттара жету шін пацдаланылатын ралдарды олда барын іріктеуді жне жааларын табуды тсіндіреді;
- бюджет жасау жалпы кпжылды бадарламаларды аржы жылдары бойынша жылды бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бл дстрлі бюджеттік топтастыру бойынша сан жаынан тлаланан операцияларды бкіл жиынтыын блу процесі.
аржыны жоспарлау (болжау) белгілі дістерді кмегімен жзеге асырылады, оларды атарына жататын е маыздылары мыналар:
1. Экстрополяция (немесе коэффициенттер) дісі. Оны маынасы аржылы крсеткіштерді оларды динамикасын белгілеу негізінде анытауда болады. Есеп исаптар есепті кезені жетістіктері жне оларды суді немесе тмендеуді салыстырмалы траты арынына тзету негізінде жргізіледі. Мндай тртіпті айтарлытай кемшіліктері бар :
- 9 -
- ммкін болатын ішкі шаруашылы резервтер анытауды есепке алмайды;
- материалды жне аша ресурстарын пайдалануа теріс сер етеді, йткені жоспарланатын кезеге оларды клемі ол жеткен дегейге арай аныталады.
2. Нормативтік діске сйкес жоспарлы аржылы крсеткіштер белгіленген нормалар мен нормативтерді негізінде есепке шыарылады.
3. Матеметикалы згалеу дісі: процесті ру жне оны аржы саласына кшіру.
4. Балансты діс шыындарды оларды жабу кздерімен йлесушілігін, аржы жоспарларыны барлы блімдеріні, сонымен бірге ндірістік жоспарларыны барлы блімшелеріні , сонымен бірге ндірістік жне аржылы крсеткіштерді зара йесушін арастырады. аржы балансыны талаптарын сатау шін ксіпорынны, саланы, бюджетті, бкіл лтты шаруашылыты шыындары мен табыстарыны арасында йлесімсіздікті пайда болуынан сатандыруа; лтты шаруашылыты дамытуды ажетті арындары мен йлесімдарін анытауа; ішкі резервтерді жмылдыруды ескере отырып оларды жан жаты негздеуге ммкіндік берді.
5. Сарапты баалаулар дісі жоспарлау объектісіні жай-кйіні параметрлерін анытау шін аса біліті мамандарды тжірибесін пайдалануды ажет етеді.
Объективті талаптара жауап беретін аржылы жоспарлауды йымдастыру оны негізгі аидаттарын саналы есепке алуды ажет етеді. Отанды экономикалы дебиеттерде аржылы жоспарлауды аидаттарын анытауда р трлі кзарас бар. Алайда аидаттар басаруды бл стадиясыны негізгі ережелері ретінде дамуды барлы дуірі, кезедері шін бірдей болады. згеретін жоспарлауды аидаттары емес, тек оларды іске асыруды механизмі, ндіргіш кштеріді, ылымны жне кптеген баса факторларды даму дегейіне байланысты оны дістері згереді.
аржылы жоспарлауда тарихи мына йымды аидаттар алыптасты: ведомстволы, салалы, ауматы жне предметтік масатты. Ведомстволы жне салалы аидаттар экономиканы бір орталытан басаруды (оны ата, міршіл дістерімен) кезеіне сипатты болды.
Нарыты атынастар жадайында ауматы жне предметтік масатты аидаттар кеінен олданылатын болды. Ауматы аржылы жоспарлау міршіл ауматы бліністерді аржы ресурстарын анытауа ммкіндік береді; ресурстар ауымын шаруашылы ызметті нтижелеріне туелді ып оюа кмектеседі; объектиті себептер бойынша ресурстарды тапшылыы жадайында айматы олайлы леуметтік дамуын амтамасыз ету шін оларды орталытандырылан орлар арылы айта блу ммкін.
- 10 -
аржылы жоспарлаудаы предметтік масатты аидат белгілі бір экономикалы, леуметтік, экологиялы, мдени жне баса бадарламаларды амтамасыз ету шін аржы ресурстарын натылы алыптастыруа жне пайдалануа баытталан.
аржы жоспарларын жасау негізінен ш кезенен трады: бірінші кезеде есеп беріліп отырылан мезгілді аржылы крсеткіштерді орындалуына экономикалы талдау жасалады. аржылы крсеткіштерді талдау ндірістік мліметтермен зара байланысты жргізіледі. Мны зі аржыларды толы жмылдыруды себептерін ашуа, оларды пайдалануды тиімділігі дрежесін анытауа, ішкі шаруашылыты резервтерді табуа ммкіндік бреді.
Екінші кезеде леуметтік жне экономикалы даму жоспарлары мен бадарламаларыны крсеткіштері негізінде кірістер мен шыыстарды натылы трлеріні есеп исаптары жасалады.
шінші кезеде сметедаы тапсырмалар жне кірістерді баптары йлестіріліп, теестіріледі. Егер арастырылан шаралар мен жоспарлы тапсырмалар аша ресурстарымен сйкес келмеген жадайда табыстар мен орланымдарды кбейтуді кздері іздестіріледі, оларды аса тиімді пайдалануды жолдары аныталады, ал кейбір жадайда шыындарды жеке трлерін тікелей ысарту арастырылады.
- 11 -
1.2.аржылы жоспарлауды жйесі.
аржылы жоспарлауды негізгі жаты болып келетін аржы жоспары шаруашылы жргізуші субъектілерді, салаларды, айматарды жне жалпы мемлекетті ашалай табыстары (кірістері) мен орланымдарын руды жне пайдалануды жоспары болып табылады. аржы жоспары лтты шаруашылыты ресурстармен амтамасыз етілуін крсетеді.
Басаруды барлы дегейлеріндегі жасалынатын саны кп аржы жоспарларын бір жйеге келтіру шін оларды кптеген белгілері бойынша сыныптаан орындар. Экономикалы дебиеттерде олар негізгі екі топа блінеді: жиынты жне бастапы аржы жоспарлары.
Жиынты аржы жоспарлары жалпымемлекеттік аржы ресурстарыны озалысын негіздейді, мемлекетті аржы жйесі жзеге асыратын айта блу процестерін белгілейді.
Нысаны бойынша олар рашан жиынты жоспарлар болып табылады, біра бл оны жалыз ана белгісі емес. Сонымен бірге министрліктерді, ведомстволарды аржы жоспарларыны да рамалы сипаты болады, біра олар аржы ресурстарыны озалысын тек натылы саланы, ведомствоны шегінде ана жобалайтындытан, олар бастапы жоспарлара жатады. Жиынты аржы жоспарлары е алдымен зіні мазмнымен, ресурстарды объектісімен жне сферасымен, жоспарлау дістерімен жне арналымымен ерекшеленеді.
азіргі кезде жиынты аржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалы, ауматы жоспарларды кіріктіреді. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады: мемлекетті жиынты аржы балансы, мемлекеттік бюджет, республикалы бюджет, бюджеттен тыс орлар.
Жиынты аржы балансы деп орта мерзімді (бесжылды) кезеге арналан дамуды жалпымемлекеттік болжамыны аржылы бадарламасын айтады. Оны жасаумен аржы министрлігіні, лтты банкті белсенді атысуымен экономика жне бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Айматарда баланстын есеп исаптарын айматы органдар жргізуі тиіс. Жиынты аржы балансында мемлекетті, меншікті барлы нысаныны шаруашылы жргізуші субъектілеріні аша орларын алыптастыруды рамы мен кздері жне дайы ндіріс пен оамды , ажеттерге (леуметтік мдени шаралара, ораныса, басаруа) оларды пайдалану амтып крсетіледі.
Балансты кіріс блігі мыналарды кіріктіреді: таза табыс, ттынуа салынатын салытар (осылан на салынатын салы, акциздер, кеден баждары), амортизациялы аударымдар, сырты сауда операцияяларыны тсетін тсімдер, салытар мен алымдар, ыса мерзімді несиелендіруді ресурстары, за мерзімді несиелендіруді кздері.
Шыыстар блігіні аса маызды крсеткіштері: экономиканы дамытуа жмсалатын шыыстар (крделі жмсалымдарды аржыландыру, айналым
- 12 -
аражаттарыны сіміне жмсалатын шыындар, мемлекеттік субвенциялар); сырты экономикалы операциялар жніндегі шыыстар; леуметтік мдени шаралара жмсалатын шыыстар; басару мен ораныс шыыстары; ыса мерзімді кредит салымдарыны жне за мерзімді кредит беруге арналан аражаттарды сімі.
Жиынты аржы балансы сйтіп лтты шаруашылытын аржы ресурстарын сипаттайтын аржылы крсеткіштерді жйесі болып табылады. Жиынты аржы балансына амтылатын крсеткіштерді рамы оны елді леуметтік экономикалы даму жоспарыны материалды жне аржылы йласімдеріні тегерімділігін амтамасыз етуді тетігі болып табылатындыын крсетеді. Бесжылды мерзімге (жылдара бле отырып) жасаан кезде бл баланс аржы жне аша кердеит атынастарын дамытуды ауымы мен сипатын алдын ала айындайды. Жиынты аржы балансы ірілендірілген крсеткіштер бойынша оларды министраліктер мен ведомстволара натылы бекітусіз жасалынадын. Мселен, онда арастырылан таза табысты сомасы субъектілер, яни мекен жайлары бойынша блінбейді. Шыыстардада сондай. Бл балансты кмегімен мемлекеттік бюджет пен шаруашылы жргізуші субъектілерді аржы жоспарларын жасау процесінде жзеге асырылатын атаулы аржылы жоспарлау шін негіз аланады.
Дние жзіні барлы елдерінде оперативтік аржы жоспары мемлекеттік бюджет болып табылады. Оны жасауды керектігі мемлекетті аша ресурстарыны кздері мен ауымын анытауды жне жалпы мемлекеттік ажеттіліктерді анааттандыру шін оларды тымды блуді ажеттігімен туындайды.
Мемлекеттік бюджет аржы жоспарлары мен болжамдары мен жйесінде бастысы болып келеді, йткені оларды алыптасуы мен орындалуына ол белсенді ыпал етеді, мемлекетті трлі шаруашылы жргізуші субъектілері мен жне халыпен зара атынастарын айындай отырып оларды лестіреді. Бюджет белгіленетін жалпы мемлекеттік экономикалы жне леуметтік бадарламаларды орындауда, демек, мемлекетті функциялары оны ішкі жне сырты саясатын жзеге асыруда маызды рл атарады.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда аымдаы кезеде арналан елді, оны ауматарыны экономикалы жне леуметтік бадарламаларына сйкес бкіл кірістері мен шыыстары жоспарланады. Сонымен бірге тсім кздеріні толы жиналуына бюджет аражаттарыны тымды блінуіне жне бюджетті тапшылысыз теестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маызды оперативтік аржы жоспары болып табылатын мемлекеттік бюджетті жиынты аржы балансыны біратар елеулі айырмашылытары бар. Онда мемлекетті барлы кірістері емес тек оны орталытандырылатын блігі амтып крсетіледі. Жиынты аржы балансында мемлекетті кірістері мен шыыстары туралы мліметтер ірілендірілген трде бкіл лтты шаруашылы бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар
- 13 -
тптіштелініп (натыланып) крсетіледі. Бюджетте оан тсетін тлемдеріні наты атаулары мен оларды тлеушілер, арналымы жне оларды алушылар крсетілген.
Шаруашылы жргізуді социалистік жйесі мен аржы жйесі барлы буындарын мемлекеттендіруді жоары дрежесі жадайында мемлекеттік сатандыруды жиынты аржы жоспарлары мен леуметтік сатандыруды бюджеті сияты орталытандырылан аржы жоспарлары да жасалды. Мемлекеттік сатандыруды жиынты аржы жоспары бл йымны барлы аша тсімдері мен тиісінше стихиялы апараттарды ескерту мен жне оны зардаптарын жою мен байланысты йарылан шыындарды анытайтын. Мемлекеттік леуметтік сатандыруды бюджеті леуметтік сатандыру аражаттарын жасау мен блуді жоспарлайтын. Ол ксіпода йымдарыны барлы аша ресурстарыны, ксіподатарды, республикалы жне облысты кеестеріні бюджеттері, халыты леуметтік ажеттерін, ВЦСПС-ты орталытандырылан аражаттарын біріктіреді.
Кей жылдары бкіл лтты шаруашылыты, жеке республикаларды жиынты аржы жоспарлары да жасалады. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік сатандыруды аражаттарыны баса мемлекеттік ксіпорындарды аражаттары есепке алынады.
Дамыан нарыты экономикасы бар елдерде бюджеттен баса жалпы мемлекеттік бадарламаларды аржымен амтамасыз ету, сондай-а барлы бюджеттен тыс орларды бюджеттері трінде баса да орталытандырылан аржы жоспарлары жасалады. Кптеген елдерде леуметтік, табиатты орау сипатындаы немесе баса арнлымдарды маызды шараларын аржыландыруды арнаулы кздері ретінде алыптастырылады. Бюджеттен тыс орлар, деттегідей, жалпымемлекеттік аржы жйесіні дербес буыны болып табылады. Айрыша кздер есебінен рылады жне зіні ресурстарын функциялы міндеттерді орындауа жмсайды. Сондытан оларды аржы жоспарлары аымдаы жыла тсетін барлы тсімдер мен шыындарды анытайтын нды баланстар болып келеді.
Жиынты аржы жоспарлары тек аржы жйесіні буындары бойынша емес, сонымен бірге аржы ресурстары озалысыны дегейі бойынша да: жалпымемлекеттік немесе жеке айматарды (республикалы жне жергілікті) жоспарлыры болып ажыратылады.
Салалы (ведомтволы) аржы жоспарларыны жйесі материалды ндіріс салалары министрліктеріні (ведомстволарыны) кірістері мен шыыстарыны балансын, ндірістік емес салалар министрліктеріні шыындарыны рама сметаларын, оамды йымдарды жне т.б. аржы жоспарларын кіріктіреді.
Ауматы аржы жоспарларына мыналар жатады: айматарды жиынты аржы баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті ауматаы оамды йымдарды жне таы баса жоспарлары жатады.
- 14 -
аржы жоспарларыны барлы трлері зара байланысты: мселен, салалы жоспарлар ведомстволар арасты йымдарды жоспарларын біріктіреді; ауматы, деттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалы жоспарларды блігі болып келеді.
Мезгіліне арай аржылы жоспарлау жылды, ортамерзімді (шжылды, бесжылды) жне перспективалы болып блінеді. азіргі кезде жоспарларды жоарыда аталан барлы трлері бір жне бесжылды мерзімге жасалынады.
Шаруашылы баланстар мен экономика тедестігіні бзылуына, дадарыстан туан шаруашылы органдарыны іс-рекет ету факторларыны екі штылыына байланысты бес жылды жне перспективалы жоспарлау нарыа тпелі кезеде ата шектелінген. Арналымына байланысты бес жыла жиынты аржы балансы, біратар баса жиынты жоспарлар жасалуы тиіс, мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыыстарыны негізгі крсеткіштері бойынша есеп-исаптар жргізілуі тиіс.
Бастапы аржы жоспарларыны саны жиынты аржы жоспарларына араанда едуір кп жне нысаны мен мазмны р трлі. Бл толып жатан, зін ызметі, йымдастыру типі, басару дістері мен аржыландырылуы р алуан шаруашылы жргізуші субъектілерді, ведомстволарды аржы жоспарлары. Бастапы аржы жоспарларыны ортатыы (бірлігі) оларды шаруашылы жргізуді наты субъектісіні аша аражаттарыны жеке дара айналымын негіздеу абілетінде болып келетіндігі, осыдар барып оларды айрыша арналымын бл объектіні кірістер мен шыыстарын, оны ызметіні аржылы нтижелерін жне аржы ресурстары озалысын ортатастыратын тиісті атынастарды анытау.
Бастапы аржы жоспарларын топтастыруды негізіне кірістерді, шыыстарды рамы мен оларды есептеуді дістемесіне, сондай а мемлекетпен жне дайы ндірістік процесті барлы атысушыларымен аржылы зара атынастарды алыптасуына ыпал жасайтын трлі белгілер ойылуы ммкін. Олара е алдымен меншік нысандарын жатызуа болады. Мселен, мемлекеттік, жалгарлік, кооперативтік ксіорындарды, акционерлік оамдарды, бірлескен шетелдік ксіпорындарды, жеке меншік фирмаларды, оамды йымдарды аржы жоспарлары болып ажыратылады.
Бл топтарды райсысыны ксіпорындарыны біратар ортатыымен атар жеке субъектілерді аржы жоспарлары салалы ерекшеліктеріне, ндіріс згешелігіне, ксіпорынны ызмет сферасына, типі мен клеміне байланысты нысаны мен мазмны жаынан айырмашылытары болады. Шаруашылы саласы, ызмет трі, басару дісі (коммерциялы есеп немесе бюджеттік аржыландыру) аржыландыру кздеріне, кірістер мен шыыстарды рамына, рылымына айтарлытай сер етеді. Сондытан оларды салалы, ведомстволы белгісі бойынша, басару нысаны, сондай а ксіпорындарды трлері бойынша да (бірлестіктер, концернер, ірі, орта, шаын ксіпорындар) топтастырылан орынды.
- 15 -
аржы жйесіні барлы сфераларын, буындарыны аржы жоспарлары болады жне аржы жоспарларыны нысаны, оны крсеткіштеріні рамы аржы жйесіні тиісті буыныны згешелігін бейнелейді.
Бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелерді аржы жоспарлары смета деп аталады жне негізінен оларды шыындары аныталады, ал кірістерді осымша кздері болан жадайда шаруашылы ызмет бойынша барлы тсімдер мен шыындарды ызмет бойынша барлы тсімдер мен шыындарды негіздейтін кіріс-шыыс сметалары жасалынады. жымшылар, кооперативтік йымдар, оамды бірлестіктер жне саты компаниялары аржы жоспарларын, мемлекеттік билікті органдары трлі дегейлері бюджеттерді жасайды. Коммерциялы есепте жмыс істейтін ксіпорындар мен йымдар аржы жоспарларын брын кірістер мен шыыстарды балансы трінде жасайтын. Бл жоспарларды рылымы негізінен ксіпорындар шін де, сондай-а бірлестіктер шін де бірдей болады. Оларды кіріс блігінде табыстар мен аражаттарды тсімі,шыыс блігінде осы тсімдер есебінен жасалатын шыындар аныталады. Балансты «Ксіпорындарды бюджетпен зара арым атынастары» блігі бюджетке тсетін тсімдердін жне бюджеттен аржыландыруды крсетеді.
аражаттарыны айналымы лкен емес шаруашылы – жргізуші субъектілер екі блімнен: кірістер мен шыыстардан тратын аржы жоспарларын жасайды, оларда бюджеттен тленетін тлемдер шыыстарды рамына кіріктіріледі.
Ксіпорынны кірістер мен шыыстары балансыны ерекшелігі сол, онда шаруашылы аржы ызметіні тпкілікті нтижелері амтып крсетіледі, ал аралы нтижелер аша аражаттарыны айналымдары болмайды.
Есептеулер мен аша аражаттарыны айналымдарын тіркеу арнаулы аржы жоспарында - тлем кнтізбесінде жзеге асырылады. «Тсімдер» блімінде німді (жмыстарды, ызметтер крсетуді) ткізуден тскен табыс, банктарді ыса мерзімді ткен дебиторлы берешекті тсімдері, аша аражаттарыны басадай тсімдері, кассадаы жне есеп айырысу шотындаы алды амтып крсетіледі. «Шыыстар» блімінде тауар- материалды ндылытарды сатып алуа, ебекаыа, салытарды тлеуге жмсалатын шыындар, басадай шыыстар амтып крсетіледі. Сйтіп, тлем кнтізбесіні кмегімен шаруашылы жргізуші субъектілерде айналымдарды клеміне арай ыса уаыт ішінде ( бір айдан бес кнге дейін) оперативтік аржылы жоспарлау жзеге асырылады. Нарыа ту кезінде ксіпорын ызметін тиімді басаруды шешуші шарты ретінде фирманы ішкі аржы жоспарларыны да мні арта тсті. азіргі кезде кптеген фирмалар, акционерлік оамдар жне баса ксіпорындар аржылы жоспарлауда да жалпы дниежзілік стандарттара кше бастады.
Бизнес-жоспар – бл ксіпкерлік ызметті техникалы экономикалы негізіне сайма-сай болатын жат. Ол мемлекеттік ксіпорындарды экономикалы жне леуметтік дамуыны жоспарларына араанда жекеше
- 16 -
ксіпорындар атынастарыны барлы жатарын анарлым толы амтиды. Бизнес-жоспар німні немесе ызметтер крсетуді, ерекшеліктерін, оларды бсекелестік абілетін, тім рыногын баалауды жне сатандыруды сипаттайтын блімдерді амтиды.
Нарыты ортада аржылы жоспарлау анарлым жоары сапалы дегейде жзеге асырылады жне ылыми дістерді, азіргі заманы техникалы ралдарды жне берік апаратты базаны пайдалана отырып бл процесті жргізуге ммкіндік беретін жаа нысандармен жне дістермен молаяды.
- 17 -
1.3. Жоспарлауда олданылатын аржылы крсеткіштер
Басаруда жне шаруашылы аржылы ызметті жоспарлауда аржылы крсеткіштер шаруашылы жргізуші субъектілерді, салаларды жне жалпы лтты шаруашылыты ашалай табыстар мен орланымдарын жасаумен жне пайдаланумен байланысты ызметті трлі жатарын сипаттайтын жоспарды, есепті немесе есеп исапты мліметтері пайдаланылады. Олар абсолюттік жне салыстырмалы млшерлерде тлаланады.аржылы крсеткіштер сан жне сапа трінде белгілі бір аржы экономикалы категорияны, осалы категорияны, аржы атынастарыны элементі бейнелейді.
Шаруашылы жргізуші тменгі буындарында, мысалы, мынадай аса маызды абсолюттік аржылы крсеткіштер абылданады:
німді ткізуден тсетін табыс;
ткізілген німні зіндік ны;
жалпы табыс;
кезе шыысы;
негізгі ызметтен тсетін табыс;
табыс салыыны сомасы;
таза табыс.
Айрышалыты крсеткіштер банк, саты ызметтерінде, зейнетаы жне баса орларды пайдаланылады.
Салы салу кезінде жиынты жылды табыс, жиынты жылды табыстан шегерімдер, салы салынбайтын табыс, айналым жне импорт сияты жне баса крсеткіштер олданылады. Мемлекеттік йымдар мен мекемелерде жалпы жне жеке элементтер бойынша шыыстырды крсеткіштері олданылады.
лтты шаруашылы дегейдегі аржылы крсетікштер мемлекетті аржы ресурстарыны ауымы мен рылымын, мемлекеттік бюджет жне баса аржы жоспарлары арылы оларды блінуін, экономиканы трлі салаларыны рентабелділігін жне бюджетке тленетін табысты лесін сипаттайды. Мемлекетті аржы ресурстарын алыптастыруды тиімділігі жалпылама баалауды аржы ресурстары ауымыны жалпы лтты нім мен лтты табыса атынасын сипаттайтын крсеткіштер атарады.
аржылы крсеткіштерді есептеу кезінде нормалар мен нормативтер пайдаланылады, олар аржы жоспарларын, болжамдарын, бадарламаларын ылыми негіздеуге арналан.
Нормалар мен нормативтер салыстырмалы немесе абсолюттік шамаларда (пайыздарда, коэффициенттерде, німді лшеуді натуралды бірліктерінде, уаытта, аша лшемінде) тлаланады.
аржылы жоспарлауда аржы ресурстарын жасауды, блуді жне пайдалануды е тменгі, орташа жне жоары шекті нормалары мен нормативтері олданылады. Жиынты аржылы жоспарлауда кбінесе
- 18 -
орташа нормалар мен нормативтер, натылы шаруашылы органдарыны аржылы крсеткіштерін жоспарлаанда жеке дара нормалар мен
нормативтер пайдаланылады.
аржылы нормалар мен нормативтері сондай-а бекітілетін жне есеп исапты болып блінеді. Бекітілетін нормалар мен нормативтер олданыстаы занамамен белгіленеді, есеп исаптытары ішкі жоспарлауда пайдаланылады. Бекітілетіндерге салы млшерлемелері, леуметтік ажеттерге, бюджеттен тыс орлара аударылатын аударымдарды нормалары, есеп исаптара аударымдарды нормалары жне ксіпорындар мен йымдарды орлану жне ттыну орларын, негізгі орларды жндеу орын жасау нормативтері жне ксіпорындар мен мекемелерді аржы ызметін реттейтін басалары жатады. Сандай а бірыай нормалар мен нормативтер болып ажыратылады, р трлі шаруашылы жргізуші субъектілер мен салалар шін амортизациялы аударымдарды нормалары жне сараланан трлі шаруашылы жргізуші субъектілерде трліше болатын айналым аражаттарыны нормалары мен нормативтері.
Кптеген аржылы крсеткіштер бір мезгілде нормалар, нормативтер немесе лимиттер бола алады, мысалы, табыстылыты дегейі, трлі аржы орларыны атаулары крсеткіштер де, нормативтер де немесе лимиттер де болып табылады. ызметті аржы нтижелерін жоспарлау мен болжау процестеріндегі аржы механизіміні бл озалмалы элементтеріні тыыз тоайласуы, зара байланысы мен зара іс имылы байалып отыр
- 19 -
ІІ. Мемлекетті аржысын жоспарлауды тжірибесін талдау.
2.1. Мемлекеттік бюджетті жоспарлау
Бюджеттік ралдарды алыптасуы, блісуі жне пайдалану процесінбасару бюджетті жоспарлау мен болжамдау арылы іске асырылады. Бюджетті жоспарлау рлі мен мні бюджеттік ралдарды алыптастыру мен оларды негізгі масаттара, леуметтік реформаларды дамыту мен рі арай тередетуге, білім мен денсаулы сатауды дамытуа, индустралды-инновациялы дамуа, аграрлы секторды дамуына, пайдаланудаы мемлекетті ммкіншіліктерін анытайтын адресті аржылы жоспар – бюджетті ранда крінеді.
Бюджеттік жоспарлауды экономикалы маынасы барлы аржылы жйені р трлі буындары арасында оамды нім ны мен лтты табысты орталытандырылан трде блісу мен айта блісу бойынша мнерленеді жне р дегейдегі бюджеттерді жасау мен атару процестерінде крінеді. Бюджеттік жоспарлауды негізі болып елді мемлекеттік леуметтік-экономикалы даму бадарламасы табылады.
Мемлекетті жалпы аржылы жоспарлауды жне оны маызды рамалы буыны – бюджеттік жоспарлау, яни барлы халышаруашылыын жоспарлауды органикалы блшегі болып табылады. Сонымен атар, аржы ресурстары басарудаы бюджеттік жоспарлауды рлі те зор, себебі ол тек ана бюджетті кірістері мен шыындарыны жоспарын руы жне оларды атаруы, яни тлемдер бойынша міндеттемелер таайындау мен бюджеттік аржыландыру клемін анытаумен шектелмейді. Бюджетті баса аржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауа жалпымемлакеттік мн береді. Ол мемлекеттік басаруды реформалау мен биліктік кілеттілікті орталысыздандыруды барлы бюджеттік процеске атысушылар арасындаы аржылы жне бюджетаралы атынастырды жетілдіру байланысында жне мемлекеттік шыындарды, оларды формалары мен аржыландыру дістерін тымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау аржылы жоспарлаумен, бюджеттік арнауларды масатты сипаттарымен, резервтерді барлаымен жне кірістер мен шыындарды тегерушіліктерімен зара байланыс талаптарына сйкес болуы тиіс. Жоспарлау процесіні негізгі масаты – ол тлемдерді рбір трі бойынша салытар мен баса да кірістерді жылды тсімін анытау жне р трлі дегейдегі бюджеттер арасында кірістерді дйекті блісін амтамасыз ету. Кірістер мен шыындарды басаруды тиісті кілетті органдарды мемлекеттік бюджетке салытар мен тлемдерді тсуін болжамдау, талдау мен баылау жніндегі жмыстарын йымдастыру мен басшылы ету, бюджеттік ралдарды тиімді жмсау жне мемлекеттік бюджетті кірістік пен шыынды блімдерін атару жнінде есеп дайындаумен тжырымдалады.
- 20 -
Мемлекеттік бюджетті жоспарлау процесінде келесі негізгі масаттар шешіледі:
· Орталытандырылан жне орталытандырылмаан аржылы жоспар арасындаы ажетті араатынас пен жалпы аржылы атынастарды анытау;
· Бюджеттік процесіні рбір атысушыларыны елді дамуын аржылы амтамасыз етудегі атысу дрежесін таайындау;
· аржы ресурстарыны жалпы клемін таайындау мен оларды мемлекеттік мекемелер мен бюджеттік бадарламалар кімшіліктері бойынша блу;
· Салалар, іс-ркет салалары мен экономика секторларыны аржы жоспарлары негізінде мемлекеттік бюджет кірістеріні жалпы клемі мен р трлі кздер арылы тсетін кірістер клемін анытау;
· Бюджетті жалпы жне шыын трлері бойынша шыындар клемін анытау.
Бюджетті жоспарлау процесінде осы масаттарды шешу блек бюджеттер арасында мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыыстарын тиімді блуді, рбір бюджетті наты тегерушілігін, жыл бойы кірістерді біралыпты тсуін жне арастырылан шараларды уаытында аржыландыруды амтамасыз етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды жне аржы резервтер, жоспарларды орындау мен бюджетті атару барысына аржылы баылы арастырылады.
Мемлекеттік бюджетті болжамдау маында бюджетті кірістік жне шыысты блімдеріні дамуыны ытимал баыттарына наты бааларын анытау процесі тсіндіріледі. Бл экономика дамуын болаша жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды крсеткіштерді болаша суіні есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ылыми болжамдау ммкін емес.
Бюджеттік болжамдауды негізгі масаты – ол экономикада азіргі кезеде пайда болан тенденцияларды, наты леуметті экономикалы шарттарды жне оларды згерістеріні болаша баалауланынесепке ала отырып, бюджетті отайлы дамуын жасау мен дйектемелеу. Мндай болжамдау нтижесіні мемлекетті аржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар абылдауда те маызды мні бар.
Мемлекетті бюджетін жоспарлау мен болжауды ш маызды баыттарда жмыс істеуді арастырады:
· Кірістер мен шыындарды барлы трлері бойынша континенттерді болжамды млшерін анытау;
· рекеттегі занамалара сйкес бюджет жйесіні дегейлері бойынша реттеуші кірістерді блісі;
· аржылы жрдем,бюджеттік амсыздандырулыты теестіру себебін жоары,тмен тран бюджеттер арасында араатынасты таайындау;
- 21 -
Бюджеттік жоспарлау іс-рекетіні негізгі шарты – ол жалпымемлекеттік мтаждыа ажетті бюджеттік ралдарды траты жне біралыпты тсуін амтамасыз еру.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жаластырушылы, басымдылы, тегерушілік жне дйектемелік принциптер талаптарына сйкес іске асылылады.
Бюджеттік жоспарлауды бірлестік принципі рамына республикалы жне жергілікті бюджеттер кіретін елді мемлекеттік бюджетін румен амтамасыз етіледі. рекеттегі занамалара сйкес бл принцип республикалы жне жергілікті бюджеттерден аржыландырылан бюджеттер дегейлері арасындаы кірістер блісу нормативтері мен за мерзімді субвенциялар жне блісу нормативтері мен за мерзімді субвенциялар жне бюджеттік алымдар млшерін таайындау негізделеді.
Жоспарлауды жаластырушылы принципі орта мерзімді фискалды саясатты баыттары мен елді леуметтік-экономикалы даму болжамдарына негізделген аымдаы жне болаша бюджеттік жоспарлау тіркемесімен амтамасыз етіледі.
Басымдылы принцип елді орта мерзімді леуметтік-экономикалы даму жоспарыны басымдылыты баыттары негізінде бюджеттік жоспарлаумен амтамасыз етіледі.
Бюджетті кірістері мен шыындарыны тегерушілік принципі бюджетті алыптастыруда балансты дісті пайдалану негізі арылы амтамасыз етіледі. Бюджетті тегерушілігіні ажеттілігі айбір дегейдегі бюджетті атару масатымен длелденеді жне ол немесе жоары бюджеттен субввенция беру арылы немесе бюджет шыындарын ысаарту арылы немесе мемлекеттік берешекті алыптастыру арылы не болмаса баса да занамалармен арастырылан дістер арылы амтамасыз етіледі.
Дйектемелік прицип бюджет жобасына осы немесе баса тсімдер не шыындарды енгізу ажеттілігін анытайтын нормативті ыты актілер негізі арылы бюджет жоспарлаумен амтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлаанда айматар арасындаы табиатты климатты жне леуметтік-экономикалы ерекшеліктерді есепке алу ажет, себебі олар р айма трындары жадайларыны негізгі жне анытаушы факторлары. Сондытан бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер пайдаланады. Бюджеттік кодекске сйкес натуралды нормативтер – ол бюджетті жоспарлау мен атаруда міндетті трде пайдаланатын материалды немесе материалды емес ажетті байлыты ттынуды натуралды крсеткіштері. Олар кіметпен жасалады жне бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде олданатын кірістерді блісу нормативтер – ол р дейгейдегі бюджеттер арасындаы кірістерді пайызды арасалмаы. Бл нормативтер траты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалды саясатты негізінде аныталады жне оларды пайдалану бюджет жйесі бойынша шыынды кілеттілікті шектеуде байланысты.
- 22 -
Мемлекетті алдаы жылы бюджетке кірістерді тсуін болжамдау Салы, Бюджет кодекстер мен баса да нормативтік ыты актілерге сйкес іске асырылады. Сонымен атар республика мен айматарды орта мерзімді леметтік-экономикалы даму жоспарларыны макроэкономикалы крсеткіштері, елді ортамерзімді фискалды саясатты ережелері мен крсеткіштері, аымдаы мерзімні баалау мен салыты тсімдерге сер ететін негізгі крсеткіштерді болаша згерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдауда пайдаланатын негізгі макроэкономикалы крсеткіштер ретінде жалпы ішкі нім клемі, аша ралдарыны клемі, ебекаы орыны млшері, инфляция индексі, тауар айналымыны клемі, импортты-экспортты операцияларды клемі, лтты валюта курсы олданылады.
Бюджет кодексі мемлекетті экономикалы саясатына сйкес орта мерзімді бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын анытайды. Ал бюджеттік жоспарлауа стратегиялы баытты беретін кімет тарапынан жасалып, алдымыздаы шжылды мерзімге салыты-бюджеттік бадарламаны анытайтын арнайы жат – ол кіметті Орта мерзімді фискалды саясат атты жат. Бл жат елді Орта мерзімдік леуметтік-экономикалы даму жоспары мен баса да стратегиялы жне бадарламалы жаттар негізінде жыл сайын бір жыла зартылып отыратын шжылды мерзімге жасалады. Бл жатты маыздылыы мен ажеттілігі, е алдымен елді экономикалы дамуы кп жадайда оны аржы жйесіні даму баыттарына туелді екенімен, жргізіп жатан салыты-бюджеттік саясатты ахуалы мен оны бгінгі талаптара сйкестігімен длелденеді.
Республикалы бюджетті атарылуын азастан Республикасыны кімет амтамасыз етеді. За актілерінде кзделген жадайларда републикалы бюджетке тауарлы немесе заттай бліктегі тсімдерге жне оларды республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекетті мекемелерді жмсауына байланысты операциялар республикалы бюджетте ашалай нысанда крсетіледі.
Шикізат секторы йымдарынан республикалы бюджетке тскен тсімдерді оларды бекітілген клеміне асып тсетін блігі мен республикалы меншіктегі жне кен ндіруші рі деуші салалара жататын мемлекеттік млікті жекешелендіруден тскен аражатты азастан Республикасыны кіметі белгілейтін тртіппен бюджетті атару жніндегі укілетті орган республикалы бюджеттен азастан Республикасыны лтты орына аударады. азастан Республикасыны лтты орына аударылан сома республикалы бюджеттік атарылу туралы есепке крсетіледі.
азастан Республикасыны кіметі республикалы бюджет тапшылыын аржыландыру кздерін айындайды жне бюджетті атарылу барысында аымдаы аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы замен бекітілген бадарламалар бойынша сомаларды шегінде мемлекеттік мекемелерді рылым мен функцияларын жетілдіру жніндегі
- 23 -
іс шараларды жзеге асыруа байланысты бадарламаларды іске асыратын мемлекеттік органдар тізбесінде згерістер енгізуге ыы бар.
Бюджетті атарылуы жніндегі укілетті орган белгілеген тртіппен: тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы зады іске асыру туралы азастан Республикасы кіметіні актісіне жне бюджетке тсетін аша тсімдеріні ктіліп отыран клемін ескере отырып бюджеттік бадарламаны аржыландыру жоспарларына сйкес республикалы бюджетті аржыландыруды жиынты жоспарын бекітеді жне оан згерістер енгізеді; бюджетке тсетін наты тсімдерді республикалы бюджет пен облысты бюджетпен аудандар (алалар) бюджеттерді арасында кірістерді блу нормативтері бойынша блуді жргізеді.Бюджеттік бадарламаларды паспортына, бюджетке тсетін аша тсімдеріні ктіліп отыран клемін ескере отырып, республикалы бюджетті аржыландыруды жиынты жоспарына бюджеттік бадарламаларды кімшілеріне рсаттар береді. Республикалы бюджеттік бадарламалар кімшісіні рсатына жне бюджеттік бадарламаны паспортына сйкес мемлекеттік мекемелерді міндеттемелерін тіркеуді жзеге асырады.Растайтын жаттар негізінде мемлекеттік мекемелерді абылдаан міндеттемелері бойынша тлемдерді жзеге асырады.
Республикалы бюджетті атарылуы бойынша жргізілген операцияларды, жеке жне зады тлаларды мемлекеттік мекемелер алдында абылдаан міндеттемелеріні, орындалмаан міндеттемелеріні, республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелерді кредиторлы берешегіні, кіметтік борышты, жеке жне зады тлаларды республикалы бюджет алдындаы борышты міндеттемелеріні жне республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелер активтеріні есебін жргізеді.
Бюджеттік тсетін аша тсімдеріні ктіліп отыран клемі алдаы міндеттемелер абылдау жне тлемдер жргізу шін жеткіліксіз болан жадайда, республикалы бюджеттік бадарламаларды кімшілеріне бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспарларына згерістер енгізу ажеттігі туралы апарат береді. Аымдаы аржы жылыны ішінде, бюджетке тсетін аша тсімдеріні ктіліп отыран жылды сомасына сйкес келмеген жадайда, республикалы бюджетті одан рі атарылуы жнінде шешім абылдау шін азастан Республикасыны кіметін хабардар етеді. Уаытша бос ашасын азастан Республикасы лтты Банкісі салымдарына орналастырады; бюджеттік бадарламаларды паспорттарына сйкес республикалы бюджеттік бадарламаларды іске асырылуын баалауды жргізеді; егер республикалы бюджеттік бадарламаларды іске асырылуын баалау нтижелері бойынша бюджеттік натылау туралы сыныс зірлейді; блінген аражаттар рсаттарда кзделмеген масаттара пайдаланылан жадайда, бюджет аражаттарды кері айтарып алуды жргізеді.
- 24 -
Бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспары республикалы бюджетті аржыландыруды жиынты жоспарына жатады.
Республикалы бюджеттік бадарламаларды кімшісі белгіленген тртіппен: бюджеттік бадарламаларды аржыландару жаоспарларын бекітеді жне олара згерістер енгізеді; бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспарларыны республикалы бюджетті аржыландыруды жиынты жоспарына сйкестігін амтамасыз етеді; бюджетті атарылуы жніндегі укілетті органа бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспарларын табыс етеді. Мемлекеттік бюджетті атарылу жніндегі укілетті орган берген рсаттар шегінде бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспарларына, бюджеттік бадарламаларды паспорттарына сйкес мемлекеттік мекемелерге рсаттар береді, бюджеттік бадарламаларды іске асырылу мониторингін жне оларды баалауды жргізеді.
Республикалы бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекеме белгіленген тртіппен:
· бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспарын жасайды жне республикалы бюджеттік бадарламаларды кімшісіне оны згерту жнінде сыныс енгізуге ылы;
· республикалы бюджеттік бадарламалар кімшілеріні рсаттары шегінде бюджеттік бадарламаны паспортына сйкес міндеттемелер абылдайды;
· бюджеттік бадарламаны паспортына сйкес абылданан міндеттемелер шегінде шыыстарды жргізеді;
· республикалы бюджетті атарылуы бойынша жасалан операцияларды есебін жргізеді;
· бюджетті атарылу жніндегі укілетті органа жне Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитетіне республикалы бюджетті атарылуы туралы есепті дайындауа ажетті апаратты табыс етеді.
аржы жылыны басындаы бюджет аражаттарыны алдытары, бюджет аражаттарыны бос алдытары аржы жылыны ішінде негізгі кіметтік борышты теуге жне йымдастырылан баалы ааздар рыногында мемлекеттік эмиссиялы баалы ааздарды сатып алуа пайдалануы ммкін. азастан Республикасыны кіметі республикалы бюджетті атарылуы барысында тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы замен бекітілген жекелеген республикалы бюджеттік бадарламаларды аржыландыруды арнаулы тртібін белгілеуге ылы.
Жергілікті атарушы органдар тиісті кімшілік ауматы бліністер бюджетті атарылуын, бюджеттік аражаттарды тиімді жне нысаналы жмсалуын амтамасыз етеді. Бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспарларын жне жергілікті бюджеттік аржыландыруды жиынты
- 25 -
жоспарын жасаумен бекітеді. Жергілікті укілетті органдарды, жергілікті бюджеттік бадарламалар кімшілеріне рхсат береді.
Жергілікті укілетті орган белгіленген тртіппен мслихатты аымдаы аржы жылына арналан жергіліті бюджетті бекіту туралы шешімін атарушы органны актісіне, бюджетке тсетін аша тсімдеріні ктіліп отыран клемін ескере отырып, бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспарларына сйкес жергілікті бюджетті аржыландыруды жиынты жоспарын бекітеді жне оан згерістер енгізеді жне оны бюджетті атарылуы жніндегі укілетті органны ауматы блімшелеріне табыс етеді.
Бюджеттік бадарламаларды паспорттарына, бюджетке тсетін аша тсімдеріні ктіліп отыран клемін ескере отырып, жергілікті бюджеттік бадарламаларды кімшілеріне рсаттар береді. Бюджетке тсетін аша тсімдеріні ктіліп отыран клемін алдаы айларда міндеттемелер абылдау жне тлемдер жргізу шін жеткіліксіз болан жадайда, жергілікті бюджеттік бадарламаларды кімшілеріне бюджеттік бадарламаларды аржыландыру жоспарларына згерістер енгізу туралы апарат береді.
2008 жылдан бастап экономиканы шикізатты емес секторында шаын жне орта бизнесті жобалары бойынша инвестициялы салыты преференциялар алуды хабарлау жйесін енгізу.
Мемлекеттік леуметтік-экономикалы саясатты негізгі баыттарын тиімді шешуге арналан бюджет шыыстарын бадарлау шін мыналар кзделеді:
- стратегиялы, орта мерзімді жне бюджеттік жоспарлауды масаттары мен міндеттерін ыпалдастыру;
- бюджетті жоспарлау жне атару процесін бюджеттік шыыстарды тиімділігі мен нтижелілігіне, тиімсіз шыындарды ысартуа бадарлау;
- бюджетті алыптастыру мен атару процесіні ашытыын амтамасыз ету;
- бюджеттік бадарламаларды кімшілеріне бюджеттік тртіпті сатау бойынша ойылатын талаптарды кшейту;
- бюджет ашасын (олма-ол ашаны) басаруды сапасын арттыру.
- 26 -
2.2. Бюджет тсімдерін болжамдау
Бюджеттік кірістері ол мемлекеттік функцияларды орындауа ажетті елді бір ортаа топталан аржы ресурстарыны блігін жне занамалара сйкес билік органдарыны р дегейлеріне иелік істеуге аысыз жне айтарылмайтын тртіппен тсетін аша ралдарын крсетеді. Бюджетке тсетін кірістер, оларды жмылдыратын формалар мен дістер жиынтыы мемлекеттік бюджетті тсімдер жйесін рады. Мндай тсімдер маында Бюджет кодексімен таайындаан белгілі млшерде жне таайындаран мерзімде бюджет есебіне алынатын міндетті тлемдер тсініледі.
Бюджет тсімдеріні негізін салытар мен алымдар трлерінде жмылдыратын тлемдер райды. Республика аумаында орналасан меншік жне шаруашылы формаларынан туелсіз барлы зады тлалар мен азаматтар олданыстаы занамалара сйкес бюджетке салытар, алымдар жне міндетті тлемдер тлеуге тартылады. Салытар, алымдар мен тлем тлеушілер, яни зады жне жеке тлалар оларды бюджетке тлеуді баса тлемдерден басымдылыын амтамасыз ету мен рекеттегі занамалара сйкес оларды уаытымен жне толыымен тлеуге жауапкершіліктері таайындалады.
Бюджет тсімдерін болжау. Салы тсімдері контингентіні есеп дісіні сипаттамасы. Корпарациялы табыс салыыны болжауы бірнеше есептеу нсаларымен аныталады. Бірінші нса бойынша есептік кезеде тапсырылан салы декларацияларыны мліметтер жиынтыы пайдаланады. Бл мліметтер арылы е алдымен болжамдау мезіміне салы салынатын табыс аныталады. Сонымен бірге шешімдер клеміні згерістері де есептеледі, яни есепті мерзімі бойынша аныталан салы салынатын табыс аымдаы жылы инфляция дегейі мен келесі салы жылына болжамдап отыран инфляция дегейіне коррекцияланады. Сондай а, осыан оса зияндар клеміні згерістері мен оларды ауыстыру мерзімі есептелуге тиісті.
Бірінші вариант бойынша корпорация табыс салыыны сомасы келесі формула арылы аныталады.
Тб = Де*Ia /100%* Iб/100%* Сор., мнда
Тб – корпорациялы табыс салыыны болжамы;
Де – есепті жыла салы салынан табыс клемі;
Іа-аымдаы жылы ттынушылы баалар индексі;
Іб-жоспарлаушы жыла ттынушылы баалар индексі;
Сор.-Есепті жылы салыты орташа млшерлемесі.
Екінші вариант бойынша рбір айматаы ірі салы тлеушілер бойы корпорациялы табыс салыыны есептелген жне тленген сомасы мен салы декларациялар бойынша жылды арты – ауыс нтижесі жне алым – салы алдытары сомалар згерістері жніндегі апарат пайдаланады. Мндай есептеуде ктілетін тсімдерден траты сипатта емес жне ндірістік іс - рекетпен байланысы жо біржолы тлемдералынады да
- 27 -
салыты ктілетін сомасы жоспарлап отыран ттынушылы бааларды индексіне корреляцияланады. Болжамдап отыран тсімдер сомасы бл арада келесі формула арылы аныталады.
Тб = Со*Iб/100%*Ik/100%*Cop.
Дивиденттерден, сый берулерден, резидент еместерді ызмет крсету бойынша азастанды кздерден тскен табыстарына тсетін салытарды божамдау негізінде оларды аыры екі жыл боый тсімдеріні динамикасы мен болжамдап отыран мерзімдегі экономика дамуыны макроэкономикалы параметрлеріні згерістері бойынша жоспарланады. Тлем кзінен салынатын жеке табыс салыын болжамдау шін салы органдарыны тапсырылатын салы декларацияларыны мліметтері пайдаланады. Е алдымен есептелген салы салынатын табыс сомасы мен жеке табыс салыыны млшері пайдалана отырып, айматар бойынша ткен жылмен есепті жылды алыптасан салы алуыны орташа пайызын келесі формула арылы анытау ажет:
Оа = Сж / To * 100%,
Оа – салы алуды орташа пайызы;
Сж – есепті жылдаы тлем кзінен салынатын жеке табыс сомасы;
То – есепті жылдаы салы салынатын табысты есептелген сомасы.
Осы пайыз бен табыс сомасыны негізінде аымдаы жылдаы тсетін салытарды сомасы аныталады. Тлем кзінен салынатын жеке табыс салыыны болжамы келесі формула арылы есептеуге болады:
Сж = Тк*I / 100% * Oa / 100%
Тлем кзінен салы салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салыын есептеу шін салы салуа жатпайтын табыс сомасы мен салыты шегерімдер сомасына азайтылан тлем кзінен салы салынбайтын табыс сомасына орташа млшерлемені олданылады. Бл арада айма бойынша алыптасан орташа млшерлеме млшері сер ететін факторлара коррекцияланан есепті мліметтер арылы аныталады.
Біржолы талон бойынша ызмет атаратын жеке тлаларды жеке табыс салыын болжамдау шін айма аумаында осындай тртіппен іс рекет атаратын жеке тлаларды саны жніндегі жергілікті атарушы органдарды мліметтері мен жергілікті кілетті органдарды шешімімен бекітілген біржолы талондарды ны пайдаланады.
Зады тлалар мен жеке ксіпкерлерге салынатын млік салыын болжамдау шін аыры есепті мезгілдегі жеке тлаларды негізгі ралдары мен материалды емес активтеріні ны жніндегі статистикалы мліметтер пайдаланады. Есептеу маында жалпы нынан салы салынбайтын объектілер ны, млік салыын тлемейтін жеке тлаларды негізі ралдары мен материалды емес активтеріні ны алынады. Негізгі ралдарды салы салатын ны болаша айта баалау коэффициентіне тзетілімделіп, Салы кодекснде бекітілген салы млшерлемесі негізінеде келесі формуламен есептеледі:
См = (н*К/100%)*Сс/100%
- 28 –
Жеке тлаларды млік салыыны болжамы жеке тланы меншік ыында жеке ксіпкерлік іс рекетте пайдаланбайтын млігіні ны жніндегі укілетті органдарды мліметтер негізінде аныталады. Укілетті орган салы салатын млік нын анытау шін трын й жайларды бір шаршы метріні базалы ны, оны клемі, тозу коэффиценттерімен бекітілген млшерлемелерді пайдаланады. Сонымен оса, есептеу жасаанда рекеттегі занамаа сйкес берілген жеілдіктер де есептелуі ажет. Бл арада болжамды тсімдер сомасы келесі формула арылы аныталады:
См = н* Сс/100%
Клік ралдарыны салыыны болжамы клік ралдарыны двигатель клемі, жк ктергіштігі мен отыратын орындарына байланысты трлері жне топтары бойынша ішкі істер органдары дайындайтын оларды саны жніндегі мліметтері негізінде есептеледі. Осылай есептелген жалпы санынан салыты занамаа сйкес берілетін жеілдіктері бар зады жне жеке тлаларды клік ралдары саны алынады. Автоклік ралдарыны рбір трі мен тобы бойынша салы сомасы келесі формула арылы есептеледі:
Ск = Кс* АЕК* Сс* К/ 100%
леуметтік салы млшерін болжамдау шін аымдаы жылды осы салы бойынша салы декларацияларыны мліметтерін пайдаланады. Салы салынатын табысты наты клемі мен леуметтік салыты орташа млшерлемесі аныталады:
Со = н / Тн * 100%
Салы занамада арастырылан жеілдіктерді есептей отырып, жер салыыны болжамды срмасы келесі формула арылы аныталады:
Жж =Аж * Со * К
Жж – жер салыыны болжамды сомасы;
Аж – жер учаскесіні алабы;
Со - рбір жер категориясы бойынша орташа базалы млшерлеме;
К - занамаа сйкес жеке тлеушілер шін таайындалан коэффициент.
Жер салыын жоспарлау келесі категория бойынша іске асырылады – а) ауыл шаруашылы масатындаы жерлер; ) елді мекен жерлері; б) нерксіп, клік, байланыс, ораныс жне зге де ауыл шаруашылыы емес масаттаы жерлер.
Бірыай жер салыын болжамдау шін де декларациялар мліметтері пайдаланады. Бл салыты есептеу базасы болып жер учаскесіні баалау ны табылады, ал оны сомасы осы баалау на занамада бекітілген млшерлемені пайдалану арылы есептеледі.
Су ресурстарын пайдалананы шін тлемаыны болжамды сомасы су ресурстары жніндегі укілетті органдарды мліметтері негізі мен тлемаы тленетін объектілер бойынша жне су ттыну мен арнайы су пайдалану трлеріне байланысты кімет таайындаан млшерлемелерді олдану арылы келесі формуламен есептеледі:
Тс = Сп * С
- 29 -
Салы тсілдерін контингентіні есеп дісі келесі кезедермен сипатталады:
· бюджетті атару жніндегі орталы укілетті орган аымдаы салы тсімдері бойынша барлы мліметтерді ортындап, оларды бюджеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті органа сынады;
· бюджеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті орган елді орташа мерзімді леуметтік–экономикалы даму жоспарыны макроэкономикалы крсеткіштері негізінде салы тсімдеріні контингенттерін болжамдап, оларды бюджеттік жоспарлау жніндегі укілетті органдара жеткізеді;
· бюджеттік жоспарлау жне бюджетті атару жніндегі жергілікті укілетті органдар тиісті аума бойынша кірістер шектелімдерін жоспарлауды іске асырады.
Бюджет кірістеріні шектелімдерін болжамдау процесінде рекеттегі занамалы жне нормативтік актілерге енгізілген згерістер мен осымшаларды есептеу ажет жне тсімдер бюджет жйесіні дегейлері бойынша кезекті жыла бекітілген республикалы бюджет жніндегі Занын баптарына сйкес болуы тиіс.
Тауарлар, жмыстар жне ызметтер бойынша ішкі салытар тсімдерін болжау. Ішкі немесе жанама салытар ол тауарларды баасы арылы тленетін немесе тарифке енгізілетін сол тауарлар мен ызметке салынатын салытар. Мндай салытарды наты тлеушілері болып сол тауар немесе ызмет иелері салы сомаларын оларды ткізгенде алады. Ішкі салытара осылан н салыы мен акциздер жатады.
осылан н салыы тсімдерін екі вариантпен болжамдау ммкін. Бірінші вариантты есебі елді орташа мерзімді леуметті экономикалы даму жоспарына сйкес жалпы ішкі німні болжамды клемі мен С алуыны орташа пайызына негізделеді. Екінші вариантыны есебі С тсуіні мониторинг жніндегі салы органдарыны мліметтеріне негізделеді. Бл арада ірі салы тлеушілер бойынша есептелген жне тленген С сомалары жніндегі мліметтер пайдаланады.
азастан Республикасында ндірілген тауарлар бойынша акциздерді болжамдау шін алдыы жылда акцизделетін тауарларды ндірістік клемі жнінде мліметтер пайдаланады. ндіріс клемі орташа мерзімді леуметтік экономикалы даму жоспарыны крсеткіштері арылы аныталады. Тауарларды рбір трлері бойынша акциз тсуіні болжамды сомасы келесі формула арылы есептеледі:
Аж = к * Са , Аи = Иж * К
Халыаралы сауда жне сырты операциялар бойынша салы тсімдерін болжау. Кедендік баждар, баса салытар, халыаралы сауда мен сырты операциялар бойынша болжамдау шін есепті мліметтер талдауы мен республика аумаында аымдаы мерзімде сырты сауда айналысыны
- 30 –
атарылуы, німдерді экспорты мен импортталынан тауарларды салы салынатын кедендік ны жніндегі кеден органдарыны мліметтері жне рекеттегі кедендік баждар олданады. Сонымен аса, салы жне кеден занамаларындаы згерістер мен тегені курсы есептеледі.
Шетке шыаратын тауарлар бойынша кеден баждарыны тсімдерін болжамдау маында салы салынатын база ретінде республика немесе айматы орташа мерзімді леуметтік-экономикалы даму жоспарында арастырылан экспорт клемі алынады.
ол ойылатын бонус бойынша тсімдерді болжамдау жер ойнауын пайдалану жніндегі ол ойылан зара шарттар негізінде іске асырылады. Коммерциялы табу бонус бойынша тсімдерді болжамдау пайдалы азбаларды ндіріп алу жніндегі зара шаттар негізінде жасалады.
німді блу бойынша азастан Республикасыны лесіні болжамды тсімдерін анытау шін роялтиді есептегенде ажетті крсеткіштер керек, біра роялтиді орташа млшерлемесі орнына зара шартта таайындалан німдер блу бойынша азастан Республикасыны лес млшерлемесі пайдаланылады. стеме пайда салыты тсімдерін болжамдау есепті жылда рбір зара шарт бойынша жер ойнауын пайдаланушыларды ішкі пайда нормасы 20 пайызды стінен алынан таза табыс сомасына байланысты.
Бюджет кірістері салы тсімдерімен атар салы емес тсімдер арылы алыптасады. Оларды кбі ата белгіленген млшерлеме арылы есептелмейді жне траты фискалды сипатта емес. Сондытан баса тсімдерге араанда, салы емес тсімдерді жоспарлау ммкіндігі тмен, біра тжірибеде олар ткен жылы дегейде болжамдалады. Сондай болжамдау негізі болып салы емес тсімдерді тлеуін реттейтін нормативті-ыты актілер табылады. Салы емес тсімдерді болжамдау манында оларды бірнеше жыл бойы динамика мліметтері жне болжамды жыла есептелген ттынушылы бааларды индексі мен теге курсыны згерісі пайдаланады.
Бюджетке мемлекеттік баж тсімдеріні сомасын болжамдауы оларды ткен жылдардаы тсімдер динамикасы аныталып, аымдаы жылы тсімдері бааланып, келесі жылдаы шамаланан згерістерге коррекциялану арылы жргізіледі.
Ксіпкерлік жне ксіптік ызметтер атару шін тсетінкірістерді болжамды сомалары да оларды динамикасын талдау мен келесі жылдаы салы салынатын базаны шамаланан згерістеріне тзетілген аымдаы жылы тсімдер клеміні негізінде есептеледі. Мндай кірістерге млікті табыс, жеке ксіпкерді салы салынатын табысы, адвокаттар мен жеке нотариустарды табысы, тлем кзінен салы салынбайтын баса табыстар жатады. Млікті табыс жылжымайтын млікті, нды ааздарды, ымбат баалы тастар, металлдар мен оларды жасалан бйымдарды, нер туындылары мен антиквариаттарды сату ны мен олады сатып алу ндарыны арасындаы о айырма арылы алыптасады.
- 31 -
Капиталмен жасалан операциядан тсетін тсімдерді болжау. Капиталмен жасалан операциядан тсетін тсімдерді болжамдау осы тлемдерді тлеуді реттейтін занамалы актілерге негізделеді. Мемлекеттік мекемелерге бекітілген мемлекеттік млікті,смемлекетті меншігіндегі материалды емес активтерді шін ел мен айматарды орташа мерзімді леуметті экономикалы даму жоспарларыны негізінде жасалан орталы, жергілікті жне баса да мемлекеттік органдарды болжамды крсеткіштері пайдаланылады.
Млік сатудан тсетін тсімдерді болжамдау оларды бірнеше жылы тсімдері келесі жылы ттынушылы бааларды индексінде тзетілген клеміні негізінде іске асырылады. Бл болжамдауды ерекшелігі ол мемлекеттік мекемелер бойы бекітілген негізгі капиталды аржыландыру кздеріне байланысты блу. Республикалы бюджетке осы бюджеттен аржыландыратын мекемелерді мемлекеттік млігін сатудан тсетін тсімдер сомасы болжамдалады, ал облыс бюджетіне облыс бюджетінен аржыландырылатын мекемелерді млігін сатудан тсетін тсімдер. Республикалы маызы бар ала, астана, аудан жне облысты маызы бар алалар бюджеттеріне негізгі капитал сатудан тсетін тсімдер болжамы тиісті бюджеттерден аржыландырылатын мекемелеріні мемлекетті млігі мен жер учаскелерін сатудан алынатын ашадан есептеледі.
Капиталмен жасалан операциядан тсетін тсімдерді болжамдаумен атар бюджет жйесіні барлы дегейлеріні кірістерінде ресми трансферттерді болжамды сомалары крсетіледі. Бюджет кодексіне сйкес республикалы бюджет пен облыс, республикалы манызы бар ала, астана бюджеттері арасындаы жалпы сипаттаы ресми трансферттерді клемі рбір жыла блінген шжылды мерзімге абсалюттік сомамен республикалы бюджет жніндегі Замен,ал облыс пен аудан аралыындаы ресми трансферттер клемі облыс маслихаттары шешімдерімен таайындалады.
Республикалы бюджеттен блінетін ресми трансферттеріні болжамды клемі мен арнауларын жергілікті бюджеттерге бюджеттік жоспарлау жніндегі орталы укілетті орган жеткізеді. Бюджеттік жоспарлау жніндегі жергілікті укілетті органдар осымша бюджеттік тапсырыстар арылы республикалы бюджеттен тскен арнаулы трансферттерді бюджеттік бадарламалар бойынша бледі.
Аудан бюджеттеріні тсімдер клемінде облыс бюджетінен блінген ресми трансферттер есептеледі, ал облыс бюджетіне ресми трансферттер тмен тран бюджеттерден де, республикалы бюджеттен де тседі. Республикалы бюджет тсімдеріні клемінде тменгі бюджеттер мен лтты ордан тсетін ресми трансферттер есептеледі.
- 32 -
2.3.аржылы жоспарлауды шетелдік тжірибесі .
Франция лемдегі жоары дамыан бес мемлекет атарына кіреді. Франция ЖІ клемі жаынан АШ, Жапония жне Германиядан кейінгі тртінші орында.
Экономикада маызды орынды ылыми зерттеулер жне апаратты ызмет крсетулер алады. Франция шетел инвестицияларын тікелей тарту бойынша лемде тртінші орында. Инвесторлар мемлекеттегі аржы тратылыын, ылыми зеттеулерді жоары дегейін, алдыы атарлы техникаландырылан ндірісті таы баса маызды факторларды ерекше баалайды. Экспорт бойынша Франция мына мемлекеттермен байланыста:Европалы ауымдасты : 63%( Германия 16%, лыбритания 10%, Испания 9%, Италия 9%, жне АШ 8%). Импорт бойынша байланыстаы елдер: Европа ауымдастыы 62%( Германия 16%, лыбритания 8%, АШ 7%, Бельгия – Люксенбург 11%).
Бюджет сипаты: кірістер – 210 млрд доллар, шыыстар – 240 млрд доллар. Экспорт – 325 млрд доллар. Импорт – 320 млрд доллар.
Дамыан мемлекеттер ішінде Францияны айрыша ерекшелейтіні ЖІ-гі салыты тсімдерді жоары лесі мен леуметтік ор жарналарыны жоарлаандыы. Франциядаы салы жйесіне тн ерекшелік – тікелей салы салуды тмен дегейі мен жанама салытарды жоары дегейі. Жанама салытар жалпы бюджет табыстарыны 60% береді, негізінен бл С-ы (оны лесі 45%). Ал, тікелей салытар ішінде басты рлде жеке тлалардан алынатын табыс салыы ие, оны лесі жалпы тсімдерді 20% райды.азіргі кезде Франция кіметі салы саясатын згертуде, жмыссызды дегейін тмендетуде крделі адамдар жасауда.
Францияны аржы жйесі зіні кп салалыымен ерекшеленіп: жалпы бюджет, азынашылыты арнайы шоттары, біріккен бюджеттер, арнайы орлар, жергілікті аржылар жне мемлекеттік ксіпорын аржыларынан трады.
Мемлекеттік бюджетке жалпы ел аржыларыны 47%, жергілікті бюджетке 9%, леуметтік сатандыру орына 4%, мемлекеттік ксіпорындара шамамен 4% лесі тиеді.
Мемлекеттік бюджет – бл мемлекетті экономикалы жне леуметтік саясаттарын сипаттайтын аржы жйесіні негізгі саласы. Франциядаы мемлекеттік аржыларды айрыша блігіні бірі-біріккен бюджеттер.
Біріккен бюджет рамында: аымдаы іс ызметтерге байланысты табыстар мен шыыстар, инвестициялы шыыстар мен оларды жабуа блінген арнайы ресурстар. Біріккен бюджеттер сальдосы жалпы бюджетке крсетіледі, егер біріккен бюджеттерді аражаттары жеткіліксіз болса субсидиялар жалпы бюджеттен блінеді.
Франциядаы мемлекеттік аржыларды дамуы баса елдердегідей бюджет шыындарыны сіп отыруымен сипатталуда. лтты табыстаы
- 33 -
мемлекеттік шыындар лесі жылдан жыла суде. Бгінгі тада бл лес 50% райды.
Францияны 2001 – 2015 жылдар аралыында кзделген масаттары мен жоспарлары. Кейінгі жылдардаы Францияны даму ерекшеліктері экстенсивті сипатта байалады.Бл баыт ебекпен амту саласын кеейтумен тікелей байланысты. Макроэкономикалы згерістер жаымды факторлармен айындалуда, атап айтанда жмыссыздыпен крес. 2002 - 2004 жылдара аралыында ебекке жарамды халыты ішінде жмыссыздар лесі 12,5% дан 19,7% - а тмендеді. 2004 жылды атар айында мемлекет тарапынан ксіпкерлікті олдау масатында лкенадам жасалып бадарламасын жарияланады. Бадарламадаы негізгі масат – салы ауыртпалыын азайтып, 2006 жылы ЖІ - 43,7% дейін салы ауыртпалыын тмендету.
Францияны аржы минстрлігіні мліметтеріне сйкес, 2005 жылы елдегі бюджет тапшылыы салытарды тмендетілгеніне арамастан бекітілген болжамнан тменірек болып шыты. Бл крсеткіш 205 млрд франктен асан жо, 2004 жылды аяында 215 млрд франк шамасында болып алуы ммкін деген болжама арамастан 2005 жылды атар айында шыан ш жылды жоспар бойынша Франция 2006 жылы салыты тлемдерді жылына 40 млрд франка ысарту арылы бюджет тапшылыынан арылуды масат етті. Бл процесс 2006 жылы басталып кетті. Жуы арадаы 15 жыл бойы шаруашылы дамуы Батыс Еуропа айматарыны жалпылама даму тенденцияларына сйкестендіріліп жргізіледі деген сенім бар. Осы кезе аралыында Францияны орташа жылды су арыны кем дегенде 2,4 – 2,6 % шамасында болуы тиіс. Франция шін жеке бизнес саласын олдап, сіресе бсеке абілеттілігін жоарлату ажет. Ебек нарыын реттеу арылы жмыссыздыты лде айда тмендетуге болатынын Франция лде ашан тсініп, оан ажетті шараларды іске асыруда.
- 34 -
III. азастан Республикасындаы коммерциялы банктерді ызметтерін жетілдіру жолдары.
Азаматтарды трын й проблемаларын шешу жне Астана мен Алматы алаларында жылжымайтын млік рыногын жандандыру шін “Самры – азына” оры арылы ипотекалы кредит беруді жне трын й секторын дамытуды арнайы бадарламасы іске осылатын болады. Осы бадарламаны аржыландыруа ор лтты орды жне жинатаушы зейнетаы орларыны арыз аражатын тарту есбінен алыптастырылатын 5 млрд. АШ доллары (600 млрлд. теге ) млшерінде сома беретін болады. Осы бадарламаны аражаты есебінен екінші дегейдегі банктер арылы Алматы жне Астана алаларында рылыс аяталмаан трын й кешендерін аятауа арыздар беру амтамасыз етілетін болады.
Екінші дегейдегі банктер мен трын йді діл баасы бойынша сатуа дайын рылыс салушы компаниялар осы бадарламаа атысушылар болады.
Жылжымайтын млік рыногындаы ахуалды тратандыру жніндегі бадарламаны негізгі параметрлері:
1) “Самры – азына” оры екінші дегейдегі банктерде жеілдікті ставка бойынша 15 жыла біратар несиелік желілер ашатын болады. з кезегінде екінші дегейдегі банктер арыз алушыларды р трлі топтарына ипотекалы кредиттерді мерзімінен брын теу ыымен 10.5%- 12.5% - бен 15 жыл мерзімге дейін беретін болады.
2) аражатты бір блігі жаа арыз алушылар шін тпкілікті ставканы 10.5 % дегейінде болуын жне 2009 жыл бойы іске асырылуын кздейтін жаа ипотекалы бадарламаа жіберілетін болады. Осы бадарлама халыа ипотека бойынша жеілдікті ставкалармен жне трын йді олжетімді баасы бойынша трын й алуа ммкіндік береді. Екінші дегейдегі банктер рылыс аяталмаан нысандардан птерлер сатып алуа ипотекалы арыздар беру жолымен арыз алушы рылыс компаниялармен ахуалды тзертуге жне кредиттік портфельді сапасын елеулі дрежеде жасартуа ммкіндік алады.
3) Екінші дегейдегі банктер бан дейінгі кезедерде алаы 120 шаршы метрден аспайтын трын й алуа ипотекалы арыз алан жне осы ипотекалы арыза ызмет крсету бойынша з міндеттемелерін адал орындаан, арыз алушыны, ипотекалы арыз алуды амтамассыз ететін трын йді оспаанда, баса трын йі болмаан жадайда кредит желісіні бір блігін арыз алушылар шін ипотекалы арыз бойынша пайызды ставкаларды 10.5% - 12.5-а дейін тмендетуге баыттайтын болады.
4) з кезегінде мемлекет лтты компанияларды жне мемлекет атысатын акционерлік оамдарды атынан Астана жне Алматы
- 31 -
алаларыны рыногынан діл баамен жаа трын йлер сатып алатын
болады.
кімет, сондай а трын йге олжетімділікті амтамассыз ету бойынша шаралар абылдайтын болады. Бл шін олданыстаы трын й рылысын дамыту бадарламасына згерістер енгізілді.
кімдіктерге жеке рылыс салушылардан птерлерді рылыс аяталан жне дайындыы жоары дрежедегі нысандардан белгіленген баа бойынша сатып алу ыы берілетін болады. Бл трын й бадарламасын іске асыруды жеделдетуге ммкіндік береді.
Азаматтарды трын ймен амтамасыз етуді лайту масатында арендалы трын й рылысына 15 млрд. теге жіберілетін болады. Бл осымша 265 мы шаршы метр арендалы трын йді пайдалануа беруге ммкіндік береді.
Мемлекеттік бадарлама шеберінде салынан барлы обектілер трын й рылыс жинатарыны жйесі арылы сатылатын болады. Бл халыты басым санаттарына жылды дан аспайтын пайызды ставка бойынша алдын ала трын й арыздарын сынуа жне трын й сатып алу шін бастапы салымны жинаталуына байланысты иындытарды болдырмауа ммкіндік береді.
лескерлерді ытарын орауды арттыру масатында кімет лестік рылыс мселелері бойынша занамаа згерістер енгізетін болады.
Экономиканы отанды аржы институттары тарапынан аржыландыруды ысаруы жадайында шаын жне орта бизнеске кмек крсету жаласатын болады. Мемлекеттік олдау оларды салалы тиістілігіне арамастан, шаын жне орта бизнесті барлы субъектілеріне крсетілетін болады.
Біріншіден, осы масаттара “Самры - азына ” оры 2009 жылы осымша 1 млрд. АШ доллары (120 млрд теге) бледі. Блінетін аражат шеберінде 70% аымдаы жобаларды айта аржыландыруа жне 30% жаа жобаларды іске асыруа баытталатын болады.
Екінші дегейдегі банктер шаын жне орта бизнеске кредит беру бойынша барлы бадарламаларды операторлары болады. “Самры- азына ” оры блетін аражат шеберінде бір жобаны аржыландыруа арналан лимит 3-тен 5 млн. АШ. долларына дейін седі.
кімет “Самры-азына” орымен бірлесіп шаын жне орта бизнес шін сыйаы ставкасын дадарыса дейінгі дегейге дейін(14%-дан аспайтын) тратандыру бойынша шара абылдайды, сондай-а тиімді ставканы таайындай отырып, шаын жне орта бизнесті олдау бойынша абылданан барлы бадарламалар айта аралатын болады.
“Даму” ксіпкерлікті дамыту оры шаын жне орта бизнеске берілетін кредиттерге кепілдік беру тетігін енгізетін болады.
Екіншіден,”Самры-азына”оры ауылды жерде шаын кредит беруді, оны ішінде ауылды ксіпкерлерге кредит беруді бадарламасын зірлейді.
- 32 -
шіншіден, шаын жне орта бизнес субъектілерін траты тапсырыстармен амтамасыз ету масатында оларды “Мемлекеттік сатып алу туралы” жаа заны олданылуы шеберінде мемлекеттік холдингтер мен лтты компанияларды мемлекеттік тапсырыстарына ол жеткізуіне жадай жасалады.
Жер ойнауын пайдаланумен жне сервистік компаниялармен азастанды атысуды лайту бойынша жмыс кшейтілетін болады.
Тртіншіден, кімет ксіпкерлікті дамыту шін кімшілік кедергілерді тмендету жне рсат беру.
Агронерксіптік кешенді дамуа ерекше назар аударылатын болды.Агронерксіп секторын экономиканы тратандыру мен сауытыру баыттарыны бірі ретінде белгілеуге ммкіндік беретін негізгі факторлар мыналар:
1. Агронерксіптік кешен жмыспен халыты жалпы саныны ын шоырландырады. Сондытан ол халыты жмыспен амту дегейін олдауа баытталан шараларды орталы буыны б.т.
2. Ауыл шаруашылыы німдеріне сраныс жаымсыз экономикалы рдісті серіне нерлым азыра шырайды.
3. Агронерксіптік кешен елді азы тлік ауіпсіздігін амтамасыз ету жніндегі міндетті шешеді.
Республикалы бюджеттен агронерксіп кешенін дамытуа блінетін шыыстар 2009-2011 жылдары шамамен 350 млрд. тегені райды. Агронерксіптік кешенді олдауа “аз Агро” холдингінен осымша 1 млрд. АШ доллары (120 млрд. теге ) клемінде аражат блінеді. Жобалар леуметтік - ксіпкерлік корпарациялармен бірлесіп іске асырылатын болады.
Инвестициялар, е алдымен, асты секторы, ет жне ст німдерін айта ндеу жне жеміс - ккеніс даылдарын ндеу сияты олданыстаы секторларды олдануа жне жаа экспорта бадарланан секторларды дамытуа баытталатын болалды. Дамыан экспортты инфрарылымдарды бар жылыжай шаруашылытарыны, ккеніс оймаларыны, с фабрикаларыны, тауарлы – ст фермаларыны, бордаылау аладары мен асапханалар желілері рылатын болады. азіргі заманы ет ндеу кешендерін йымдастару, тамшылатып суару технологияларын олданып жеміс - ккеніс даылдарын ндіруді жне биязы жнді тере ндеуді дамыту, азастан астыы экспортыны инфрарылымын дамыту, аграрлы техникалы маркеттерді ру жне дамыту, сондай-а ауыл шаруашылыы техникасын растыру жніндегі жобалар іске асырылатын болады.
3.2. аржы секторын тратандыру
Отанды банк жйесін олдау ажеттілігі оны елді экономикалы жйесіндегі маызды рліні болуымен тсіндіріледі. Туелсіздік жылдарында отанды банктер отанды экономикалы жйені ажырамас блігіне айналан, оны жмыс істеуін амтамасыз ететін жне оны нары жадайында дамуын ынталандыратын жетілдірілген аржы жйесін алыптастырды.
Отанды банктерге олдау жасай отырып, мемлекет оларды ішкі экономика мен наты секторды кредиттеу клемін сатайтындытарына, атап айтанда, шаын жне орта бизнес субъектілерін аржыландыруларына жне ипотекалы несиелеу бойынша олайлы жадайды белгілейтіндіктеріне сенім артуда.
Мемлекетті масаты - жалпы жйе тратылыын олдау жне сатау. Бл масаттар шін азастанда тиісті реттеу мен адаалау, сондай-а депозиттерге кепілдік беру жйесі бар. Жйе тратылыына ауіп тнген жадайларда мемлекет банк секторына жадайды тратандыруа ажетті тртіпте жне клемде аржылы олдау крсетеді.
Мемлекет банкті борыштары бойынша ешандай міндеттемелер алмайтыны сияты банктерді операциялы ызметіне араласпайды. Аымды жадайда банктер банк депозиторларыны мдделерін барынша оралатындай етіп активтер мен пассивтерді тиімді басаруды амтамасыз етулері тиіс. Бан арамастан мемлекет ызметі ел экономикасыны одан рі дамуына ыпал ететін жйе раушы банктерге атысты тратандырушылы бастамаларымен шыады.
аржы секторын тратандыру шін мынадай шаралар абылданатын болады:
Біріншіден, ол арапайым жне ерекше артышылыы бар акцияларды сатып алу, сондай-а реттелген арыздар беру арылы трт жйе раушы банктерді осымша капиталдандыру. Бл ретте банктерге мндай мемлекеттік олдау крсетуді басты шарттарыны бірі капиталды банк акционерлеріні здеріні лайтуы болып табылады.
азіргі тада банктер берген арыздарды 35.6%-ы ны айтарлытай тмендеген жылжымайтын мліктермен жне жермен амтамасыз етілген. Бл банктер активтеріні сапасын тмендетеді. Осыан байланысты банк секторына шыындарды едуір клемі леуетті трде жинаталуда. Банк секторын сауытыру шін аржы адаалау агеттігі банктер ран провизиялара ойылатын талаптарды арттырады. Бл банктерді з шыындарын мойындауына жне оларды жасаталан провизиялар есебінен шыына жазуына септігін тигізеді. Біра, банктерді провизияларды руы шін осымша капитал ажет.
Банктерді осымша капиталдандыруды жалпы сомасы кемінде 4 млрд. АШ долларын (480 млрд. теге) райды, оларды ішінде:
1 млрд. АШ доллары (120млрд. теге) трт жйе банктерді (азастанны Халы банкіні, азкоммерцбанкті, Альянс банк пен ТБ - ні) арапайым акцияларын сатып алу трінде берілетін болады.
3 млрд. АШ доллары (385 млрд. теге) реттелген борыш трінде жне дауыс беру ыын бермейтін ерекше артышылыы бар акцияларды сатып алу арылы берілетін болады.
Берілген аражатты банктер резервтерді барабар дегейін алыптастыруа жне ел ішінде арыз алушылара кредиттер беруге жіберуі тиіс.
Мемлекет банктер капиталындаы баылау пакетін сатып алмайды. ны 2008 жылы 24 арашада, яни банк сыныс жасаан кнге дейін Лондон жне азастан ор биржаларында акциялара баа белгілеуге байланысты белгілі болатын банктерді дауыс беруші акцияларыны 25%-ына дейін “Самры – азына ” орыны меншігіне тседі.
Мемлекет капиталданан банктерді за мерзімді атысушысы болып алмайды. лемдік аржы дадарысы бседеген жне халыаралы капитал рыноктарына жол ашылан жадайда “ Самры – азына ” оры нары аидаттары бойынша акцияларды сату баасы сатып алу баасынан тмен болмауы керек. Банктерді акционерлері 5 жыл ішінде акцияларды мемлекеттік пакетін айта сатып алатын ыа ие болады.“Самры – азына ” оры банктерді сырты борыштарын айта рылымдау жнінде шаралар абылдайтын болады. Банктер жеткілікті тімділікке ие, ал айта рылымдау сырты орландыруды шектеулі олжетімділігіне байланысты аржыландыру аупін азайту тиіс. Егер сырты борыштарды айта рылымдау жніндегі жмысты тиісінше тиімділігі болмаса жне банктерді туекелдерге бейімділігі оларды депозиторларыны мдделеріне ауіп тндіретін болса аржы адаалау агенттігі е соы шара ретінде олданыстаы занамаа сйкес шара ретінде олданыстаы занамаа сйкес консервациялау рсімдері шеберінде банктерді активтері мен міндеттемелерін мжбрлеп айта рылымдауды жргізуі ммкін.
Екіншіден, Стресті активтер оры рылды. Оны ызметі азастанды банктерді кредиттік портфельдеріні сапасын жасартуа баытталатын болады. Банктерді сенімсіз активтерін сатып алу жне кейіннен оларды басару осы масатты іске асыруды негізгі тетігі болады. Макроэкономикалы, нарыты жне баса да факторлар серінен елеулі туекелдерге шырайтын активтер, банктерді жылжымайтын млік жне жер кепілдігімен арыздар баруі осындай активтер ретінде арастырылады.
Банктерден мндай арыздарды сатып алу банктерді балансын тімділігі аз активтерден тазартуа жне банктерді з шыындарын мойындауа мжбрлейді. Активтерді сатып алу Стресті активтер оры айындайтын дисконтты немесе туеклдерді блуді баса нысанын балансты ны бойынша жзеге асырылатын болады.
2008 жылы республикалы бюджеттен Стресті активтер орын капиталдандыруа алашы траншпен 52 млрд. теге блінді. 2009 жылы орды жарылы капиталы республикалы бюджет аражаты есебінен 122 млрд. тегеге дейін жеткізілетін болады.
шіншіден, банктерді міндеттемелеріне уатылы ызмет крсетуді амтамасыз ету масатында тімділікті осымша кздері сынылатын болады. Атап айтанда, лтты Банк репо операциялары бойынша амтамасыз ету ретінде абылданатын ралдарды тізімін кеейтетін болады.
Ресурсты базаны тратандыру масатында лтты компанияларды, акционерлік оамдарды, мемлекеттік ксіпорындарды жне жарылы капиталына мемлекет атысатын зады тлаларды активтері лтты Банкті басаруындаы мемлекеттік йымдарды уаытша бос аша аражаты отанды банктерді депозиттеріне орналастырылатын болады.
Тртіншіден, аржы секторында мемлекеттік реттеу жетілдірелетін болады. аржы адаалау агенттігі пруденциалды реттеу шеіберінде банктерді сырты міндеттемелерін жне ттастай ктерме аржыландыру дегейін тмендету жніндегі жмыстарды жаластыратын болады. Бл ретте банк занамаларыны олданыстаы жне жаадан енгізіліп жатан талаптары банктерді орландыруды ртараптандырылан базасын руа, яни белсенді операцияларды кптеген жадайда депозиттік база, атап айтанда жеке тлалар есебінен аржыландыруа ынталандыруы тиіс.
Тадаулы халыаралы практика негізінде банктерді капиталдандыру есебіні тсілдері отайландыратын болады, бл банк активтерін жанама факторларды болуы ммкін, оны ішінде экономика секторларында іскерлік белсенділікті тмендеуі, жаымсыз сырты былыстара шырау, айырбас баамдарыны ктіліп отыран трасыздыы серін ескере отырып банктерді осымша резервтерді алыптастаруын кздейді.
Туекелді басару жйесіне жне банктердегі ішкі баылауа талаптар кшейтілетін болады. Е алдымен банктер тімділікті жоалту туекелі мониторингіге тсілдерді елеулі трде айта деуі тиіс болады, ал банктерді активтері мен пассивтерін басару стресті ахуалдарды туындауын ескере отырып лгіленуі тиіс.
Крсетілген шаралар банктерге жекеше де, шоырландырылан негізде де, сондай а банк конгломераты шеберінде де олданылатын болады.
Бесіншіден, жинатаушы зейнетаы жйесіні жаа жадайлардаы жмыс істеу тетіктері пысыталатын болады. Зейнетаы орларыны салымшыларыны мдделерін орау масатында кімет халыты зейнетаы жйесіндегі жинатарыны саталуын, жинатаушы зейнетаы орларыны салымшылары шін ашытыты жоары дегейін амтамасыз етеді, оларды хабардар етілуін жне аржылы сауаттылыын арттырды.
Халыты зейнетаы орларына барлы салымдарын мемлекет зейнетаы жинатарын тлеу стіне инфляцияны дегейінде олар бойынша кірістерді есепке ала отырып кепілдік береді. кімет азаматтара зейнетаы орларынан траты тлем мониторингін жзеге асыратын болады жне жыл сайын инфляция есебі бойынша зейнетаы жарналары жне зейнеткерлікке шыан сттегі іс жзіндегі жинатар арасындаы айырмашылыты орнын толтыру шін республикалы бюджетте жыл сайын ажетті аражат кзделеді.
Жинатаушы зейнетаы орларыны инвестициялы портфельдерін ртараптандыру шін кімет пен “Самры - азына”оры зейнетаы активтерін басым инвестициялы жобаларды аржыландыру шін тарту жнінде шара абылдайды, рылан Стресті активтер оры инвестициялы рейтінгі бар борышты баалы ааздарды шыаруды амтамасыз етеді.
аржылы адаалау агенттігі жинатаушы зейнетаы орларыны инвестициялы саясатын жетілдіруді, сондай а зейнетаы активтеріні саталуын жне орлар мен зейнетаы активтерін басарушыларды жауапкершілігін арттыруды амтамасыз ету масатында оларды ызметін адаалауды жаластырады.
Инновациялы, индустриялы жне инфрарылымды жобаларды іске асыру. Экономикалы дамуды жйелік проблемаларын шешу жне халыты жмыспен амту дегейін олдау шін ауымды рылыс жргізу жне инфрарылымды жаарту амтамасыз етілетін болады. Экономикалы суді олдау масатында «азастанды 30 корпоративтік кшбасшысы» бадарламасын іске асыру бойынша белсенді жмыс жаласатын болады.
Инфрарылыма, сіресе электр энергетикасы секторына инвестициялар за мерзімді кезеде траты дамуды амтамасыз ету шін зор маыза ие.Инвестицияларды, е алдымен, экономиканы шикізатты емес секторына одан рі тарту, инфрарылымды проблемаларды шешуге байланысты болады.
здік лемдік тжірибе инфрарылымды дамыту экономикалы белсенділікті олдау жне дадарыс кезінде халыты жмыспен амтуды амтамасыз ету жніндегі барынша тиімді ралдарды бірі болып табылатындыын крсетіп отыр.
Инновациялы, индустриялы жне инфрарылымды жобаларды іске асыруа « Самры - азына » оры осымша 1 млрд. АШ долларын бледі жне 2009 жылы 3 млрд. АШ доллар млшерінде тікелей шетелдік инвестициялар тартылатын болды. Бдан баса,”Самры – азына” орыны жобаларын аржыландыруа зейнетаы орларыны аражаты тартылатын болады.
Электр энергетикасы саласыны инвестициялы тартымдылыын арттыру шін кімет келесі жылдан бастап р жылдара бле отырып кемінде жеті жыл мерзімге арналан энергия ндіруші йымдарды тобы бойынша шектеулі тарифтерді бекітеді жне оны бан дейінгі жылды итарифтерді бекітеді жне оны бан дейінгі жылды инфляциясын ескере отырып жыл сайын тзететін болады. Электр энергиясына арналан шекті тарифтер жаа активтерді руа, электр энергиясындаы азіргі энергия жинатайтын уаттарды кеейтуге, жанартуа, айта жаалауа жне техникалы айта жаратандыруа инвестициялар тартуды амтамасыз ететін болады.
Электрожелілік активтерді дамыту шін тарифтерге инвестициялы лесті енгізу кзделуде. Осыан байланысты кімет электр желісіне осыланы шін тлемді толыымен алып тастайды.
кімет энергияны немдеу жне энергияны айта жаыртылатын кздерін пайдалану жніндегі шаралар кешенін осымша зірлейтін болады.
кімет халытын наты табыстарыны саталуы жніндегі барлы шараларды абылдайды жне Мемлекет басшысыны 2009 – 2011 жылдары леуметтік тлемдерді, зейнетаыны жне бюджет саласыны ызметкерлеріне жалаыны арттыру жніндегі тапсырмаларын іске асыруды амтамасыз етеді.
Атап айтанда, 2009 жне 2010 жылдары зейнетаыны, жалаы мен стипендияларды млшері 25% - а лаятын болды. 2011 жыла арай базалы зейнетаы тлемдеріні млшері е тменгі кнкріс дегейінен 50% - а дейін лайтылатын болды.
Мемлекеттік леуметтік жрдемаыларды жне арнайы мемлекеттік жрдемаыларды млшері жыл сайын 9% - а лайып отырды.
2010 жылдан бастап, сондай – а 4 – ші жне одан кп бала тууына байланысты біржолы жрдемаыны млшері 50 айлы есептік крсеткішке дейін жне бала бір жаса толана дейін ктімі бойынша ай сайын жрдемаы 2007 жылы дегеймен салыстыранда 2,5 есе лаятын болды.
Ксіпорындарда ндіріс клемі тмендегі жадайда кімет ірі компаниялармен ызметкерлерді жмыспен амтуды амтамасыз ету бойынша жмыс жргізетін болды.
ажет болан кезде кімет облыстарды, Астана жне Алматы алаларыныы кімдерімен бірлесіп, оамды жмыстарды белсенді трлерін олданып жне ірлерді жаа жмыс орындарын ашып, оны ішінде инфрарылымды жне леуметтік объектілерді ауымы рылысы арылы, оны ішінде “ 100 мектеп, 100 аурухана” жобасы шеберінде халыты жмыспен німді амтылуын арттыру жнінде осымша іс – шаралар абылдайды.
Ішкі рынокта тауарларды тапшлыына жне бааларды суіне жол бермеу масатында кімет бірінші кезекте ызметте ажетті тауарларды – ет, ра ст, сімдік майы, ант жне кріштін тратандыру орларын алыптастыру жніндегі жмысты жаластырады.