Роль семьи в обществе 3
СОДЕРЖАНИЕ: Жоспар рманазылытарды матанына айналан батыр ыздары Хиуаз Доспанованы 2008 жылы мамырда болан азасы жайлы айылы хабары Алматыдан ауыла сол кні жеткізілді. Аудан басшылыы азанаманы облысты газеттерде жариялаттырды, кзі кргендер мен таныс-білістер аарман ыздарын кіл босатып гімеледі.Жоспар
1 .
2 .
3 .
4.
рманазылытарды матанына айналан батыр ыздары Хиуаз Доспанованы 2008 жылы мамырда болан азасы жайлы айылы хабары Алматыдан ауыла сол кні жеткізілді. Аудан басшылыы азанаманы облысты газеттерде жариялаттырды, кзі кргендер мен таныс-білістер аарман ыздарын кіл босатып гімеледі. Бізге бар жадай осындай болып крінген сиятанды. Ресми жадайдаы іргелі кріністер олы соан трізденді. Кнде кріп жрген кп лімні бірі саан Хиуаз Доспанованы есімі де кілден тез мытылар ма екен? Ендігі ойымыз осы тіректе сабаталады.
Хиуаз айырызы Доспанова 1922 жылы рманазы ауданындаы Зормата ауылды кеесінде дниеге келген. азатан шыан алашы шыш жауынгер ыз жайында кезінде 1940-1950 жылдарда аз жазылан жо. Ол жнінде кесек-кесек шыармалар жазан аламгерлер болды. Даты жерлесімізді 1960, 1963 жылдарда орыс тілінде «Под командаванием Расковой», аза тілінде «Халым шін» деген зіні жазан кітаптары жары кргенін білеміз, талай оыанбыз. кесі айыр Доспанов марм партия ызметіне ерте араласып, Орал аласына оныс аударуына орай Хиуаз туан ауылдан тым блдіршін кезінде кетті. Сондытан оны оыан мектебін, скен ортасын бл ауданнан таба алмайтынымыз рас. Соыстан кейін Хиуаз апамыз туан жерге ота-текте соып кеткенін крдік. Ол кезде 1950 жылдарда кесі айыр асаал осындаы «Коминтерн» колхозында басарма траасы болатын. Хиуаз Алматыда партия, комсомол жмыстарында болды, ота-текте орайы келгенде кеге слем беріп кететінін асаалдарды айтандарынан еститінбіз. алай десек те кіндік аны таман киелі Зормата топыраыны рухы стем болары а. Осы ірде дниеге келген Махамбет пен рманазыа, Дина мен Хиуаза киелі онысты бір уыс топыраы бйырмады. Біра оларды алдыыларыны барлыыны есімдері халымен мгі бірге жасап келеді, ал Хиуаз апа алай болар екен?
Батыс ірден шыан азаты батыр ыздары екеу емес, енді шеу болды ой. Мншк – Оралда, лия – Атбеде мгілік орындарын тапты. Атыраудан шыан халы аарманын мгі есте алай алдырамыз. Билік басындаы парасатты мырзалар мен зиялы ауым кілдері ойластырар деген міттеміз. Бл салада туан жеріні алар лесі мол сиятанады. Бір кініштісі – Хиуаз апаны кіндік аны таман Зормата онысы бл кнде «жетім ауылдар» санатыны соында жр. аарман ыздарыны арасында бл елді мекенні ткен тарихынан бір ауыз сз осанды арты санамады. Зормата – екі асырлы тарихы бар ежелгі атажрт болатын. Бкей ханны інісі Шыай слтан ханды билікті стап тран кезінде Зорматаны сырты айматармен арым-атынас жасайтын орталыа айналдыран ой. Табиаты тамаша Шора зеніні жаасындаы ккмайсалы алап. Шыайды з балалары басаратын ханны сардарлар тобы (азіргі полиция іспетті) осы Зорматада болан. Кейін Биляш Баймхамедов правитель (ккім) з ордасын (ставкасын) осы Зорматада салдыран. Кеес кезінде ккімні кк йі Сталин атындаы орта мектеп болды. Кейін мндаы колхозды баса оныса кшірді, одан ферма орталыына айналдырылан ауылды да тоз-тоз ылып тоздырды. Енді мны брін азсынандай Зормата елді мекені жо деп саналатын болды. Сонда азаты аарман батыр ызы Хиуаз Доспанованы туан ауылы жо болып шыады. «Бір жоты бір жо толытырады» деп халымыз даналыпен айтан ой. «Хиуаз Доспанованы туан ауылы» деп бір ескерткіш белгіні орнын алай йаруа болар еді. Оны жадайы мынадай: Зормата ауылында осы аттас ауылды кеес пен Партияны XIX съезі атындаы колхоз болды. Оны кейін Киров атындаы колхоза осты да, Зормата кеесі жойылып, Киров ауылды кеесі аталды. Трындарды басым кпшілігі Дшін (дрысы Дархан) ауылына кшіп келді. айсар ызды бір топырата дниеге келген жерлестері енді осы ауылда трады. Дархан ауылы брын да атына адамдары сай ежелгі атаоныс-тын. лгінде айтан Биляш правительді алдындаы Мерлі ккімні ордасы да осы ауылда трды, ол жайында брынырата жазанбыз. рманазы ауданында жалыз-а йел Социалистік Ебек Ері атанан Нси Нрханаева да Зорматада туып, Киров округіні адамы болып дниеден тті. Дшіннен аза ССР Жоары Кеесіне трт бірдей йел депутат болып сайлананы жне бар. Демек бл да киелі оныс, крікті мекен. Ойды ой озайды, аудандаы Калинин селолы округіні атауын ептеп-септеп згертті, Киров округі солай аталады. Заманына арай амалы десек, революция айраткерлеріні де дурені озан шыар. Осыны енді Хиуаз селолы округі деп атаса оама да, заа да айшылыы болмас еді. Мншк пен лияны есіміне ие болан атауларды тізбектеп жатпады, оны халы ертеден біледі, Хиуаз Доспанованы сонымен терезесі теесетін мезгілі келіп отыр. Жеке адамны есіміне арналатын атаулар ол кісіні баилы боланына бес жыл толуы керек, сосын беріледі екен дегенді тілге тиек етеді. Десек те халы аарманы айсар ызды руаы шін ондай мезгілді ктуді жні жо секілді. Дшін ауылында Киров селолы клубы жне сол аттас халы театры бар. Осы мдениет ошаыны алдында да революция айраткерлеріні тас мсіні тратын. Сол тыра азаты айсар ызы – халы аарманы Хиуаз Доспанованы еселі мсіні трса жастарды алар ибраты ерекше болар еді-ау. Батыр ызды атында бір мектеп боланы да артыты етпес еді. зірге Хиуаз апамыза кше атауы да еншіленген жо. йткені ол кісі кні кешеге дейін ортамызда болды ой, 86 жасында ана баилы сапара аттанды, бл да ерекше уаттылыпен ткен мыр ой. Біра кзі тірісінде даты жерлесімізді асан ерлігі, елімізге сіірген ебегі, айраткерлік ызметі бгінгі рпаа ке трде таныстырылан жо. Оны бір жадайы – аарман ыз мырыны соы біратар жылдарында сырат болды, ел аралауа шыа алмады, трлі кездесулерге, алалы жиындара атыса алмады. «Кзден кетсе, кілден кетеді» демекші біз кейде тірі адамдарды да мытамыз ой. Оан оса марм Хиуаз апамызды зіне тн мінез ерекшелігі болды, оны айсарлыы, жеттігі, ткірлігі, аталдыы біреулерге жапайтын да сыайлы еді. «Бауыржан аасыны сарытын ішкен айсар Хиуаз ой» дейтіндерді лаымыз шалан кезді еске аламыз. Аыры Бауыржан Момышлына, асым айсеновке, Раымжан ошарбаева, Хиуаз Доспановаа еліміз туелсіздік аланнан кейін ана «Халы аарманы» атаыны берілуінде де бір сыр жатандай болатын.
«Ештен кеш жасы» брі орнына келді. Ерлік ешашан мытылмайды. лы Отан соысы жылдарында азаты тыш шыш ызы жасаан ерліктері жайлы талай-талай кесек дниелер жазыланын жоарыда атадым, деректі кинофильм де шыарылды. Сондытан мен оларды айталап біреулерді жазандарынан кшіруді ойлап отыраным жо. Тек республикалы «Ана тілі» газетінде жазылан (16.ХІІ.2004 ж.) маалада айтылатын мына кріністі гімелегім келді. 21 жастаы айсар ыз Хиуаз ыли «ПО-2» аталатын бомбалаушы шапен жау бекіністеріні стінде жреді екен. Ыли тнде шады. Бомбалаушы шата штурманны атарар ызметі тым ерекше. Тапырлы, батылды, жеттілік керек. шаты «шыыртып» отырып аспана тік ктеріліп, бден биіктеп алып, лезде жердегі аа шйілген арас сап оыс лдилап келіп жау бекінісіні, ару-жара оймаларыны стінен ша анатыны астына арнайы ттада бекітілген бомбаларды шуылдатып тгіп-тгіп жіберіп, лезде аспана шыандап айта ктерілу шін аншалыты тапырлы керек екенін шамалауа болатын шыар. Немістерді зенитшілері де жарыл-жрыл о атып уыл-шуыл кйге тседі, артынша Хиуаз тастаан бомбалардан жаппай ота оранып ндері шеді. Жазба деректерге сйенсек, азаты айсар ызы осындай ш жзден астам аспана ктеріліп, жауды тбесінен жасын ойнатан ой. Тедесі жо ерлік! зі де жараланады, асындаы ыздардан аза тапандары да болады. «Кіммен жптасып шпады бл Хиуаз, Полина Белкинамен де, Мария Носальмен де, Ирина Себровамен де, Юля Пашковамен де осылып шты ой, оларды барлыы да шебер шыштар еді» деп жазылан жолдарды оып отырып, мерейлене тскендей боласыз. Соларды ортасында азаты айсар ызы жеке-дара кзге тскені матаныш сезімін оятса керек. Хиуаз Доспанова скери шаты мегеруді, жау тылында тнде шабуыла шыуды, скери операцияларды алай бастап, алай аятауды Саратовтаы скери шыштар училищесінде оып йренді, зіні стазы саналатын ататы Марина Михайловна Раскованы мол тжірибесімен машытанады. Айта берсе халы аарманыны аламат ерліктері талай туындыа арау болатыны талас тудырмасы аны.
Бізді наты тоталса дегеніміз – Мншкпен, лиямен терезесі теескен азаты батыр ызыны туан жерінде таныстырылуы, ерлік негесіні бгінгі рпаа уаыздалуы жеткілікті болмай жатыраны еді. Бір ана медеу ттарлы крініс – 2008 жылы айта жаыртылып жасалан, аудан орталыындаы жеіс алаына рманазы топыраында дниеге келген бес батыра орнатылан мрмр тас – ескерткішті біреуі Хиуаз Доспановаа арналаны еді. Батыр жерлесіміз есіміні ауыза алынаны осы ана. Осы рдіс енді рісін табар деп міттенеміз. Осы тас тыр лкен трбие орнына айналдырылады деп санаймыз. ткенде Мхтар уезов атындаы орта мектепті жоары шкірттерімен Хиуаз Доспанованы ескерткіші асында «неге» бадарламалы таырыбында трбие сааты ткізілген болатын. Мектеп оушылары арасында азаты айсар ызы жайлы ке таныстыруды, оны жылдар бойына збей насихаттап отыруды бадарламасы жасалатын шыар деп ойлаймыз. Жастара отансйгіштік, патриотты трбие беруде азаты аарман ызы атындаы спортты жарыстар, жлделер белгілесе, осы таырыпта трбие сааттарын ткізсе батыр апамызды кзі тірісінде-а мыт ала бастаан клекелі кріністер крікті іске айналар еді. Киров, Орлы, Ганюшкин селолы округтерінде айсар ызды аайындары, туыстары, тіпті айыр артты кенже шаыраы трады. Олармен кездесулер йымдастырылып, салматы естеліктер халы арасында кеірек айтылатын болса игілікті істі орны толар еді. Ауданда кпке танылан тарихи-лкетану мражайы бар. Оны ждігерлері тарихи шежіреге те бай. Екі абатты имаратты барлы абыраларында ине шаншар жер жо десек арты болмас. Сонда да Хиуаз Доспанованы мірі мен асан ерлік ісін баяндайтын арнайы бір блім – топтама йымдастырылса е тиімді шаруаны бірі болары сзсіз. Таы бір ойа келетіні – Хиуаз Доспанованы ерліктерін баяндайтын жазбалар, деби шыармалар з жерлестері арасында азірде жоты асында. Бдан 40-50 жыл брын жары крген кітаптар тозан, жоалан. Жоарыда аталан «Под командованием Расковой» жне «Халым шін» деген айсар ызды зі жазан кітаптарын біріктіріп Алматыдан бастырып шыаратын демеуші табылса деген ттті міт жетелейді. Бл да ойластыратын игілікті мраны бірі болар еді. Ал облыс клемінде йымдастырылатын жмыстарды гімесі блек ой. «Алтынны олда барда адірі жо» деп бабалар айтандай, азаты ыз-келіншектері арасынан лемде тедесі жо ерлік жасаан ататы батыр шыш Хиуаз Доспанова 86 жылды тірі мырыны ішінде елеусіз алып оя жаздады емес пе? Тек Елбасы Нрслтан Назарбаевты 2004 жылы оан «Халы аарманы» атаын беруіні арасында айсар ызды есімі халымен айта табысып еді. Дегенмен ол да бір науанды жмыс трізденіп баяулап бара жатырандай болан-ды. Енді аарман Хиуазды екінші мыры басталды. Сол басталуды азіргі ая алысы алай? Кпті кілі зірге осыан оылтасып трандай.
Облысты «Атырау» газетінде (17.06.2008 ж.) Атырау облысты тарихи-лкетану мражайыны директоры Нариман лкенбаев мырзаны «астерлейік Хиуазды» деген пікір-сыныс мааласы жарияланды. Батыр ызды рманазылы жерлестері бл бастаманы ол соып арсы алып отыр. азаты ш батыр ыздарын бір-бірінен блектеп арауды тарих жгі ктермейді. лия мен Мншк халымен алай табысан болса, Хиуаз да дл сол биіктен крінуге тиіс деп бааланады. Облыс орталыында жасалса деген біратар бадарламалы мезеулерді Нариман мырза орамды ойымен жеткізген екен. Оны халы толы уаттап отыранын жоарыда атады. «Темірді ызан кезінде со» дегендей, Елбасымыз «Мдени мра» бадарламасыны екінші кезеіндегі жзеге асырылатын игі шаралара ерекше назар аударып отыран шата, Хиуаз Доспанованы ерлік рухы аламат баасымен мгілік мраа айналуы керек.
2006 жылы Хиуаз жайлы деректі кинофильм тсірілгенін халымыз ке трде біледі, оны теледидар арылы сан мрте крсетті. Сонда айран аларлы гімелер айтылады. Полкте Хиуазбен бірге болан шыш ыздарды кзі тірілеріні бірі Кеес Одаыны Батыры, енді бірі ылым докторы жне сондай танымал тлалара айналан. Кгілдір экранда солар сйлеп отыр, ірлері толан ордендер мен медальдар. Хиуазды соыс жылдарында жасаан тедесі жо ерлігін сол рбылары бірін-бірі айталап трып ашы гіме озайды. Сонда оларды мынадай жадайды сз ылатындары еріксіз айран алдырады жне артынша матаныш сезіміне блейді. Ертеректе Хиуазды ерлігі жайлы жазылан кітаптарда да айтылатын еді. Дегенмен сол оиаларды кзбен кріп, ортасында бірге болып, енді бгінгілерге тарихи кугер ретінде тірілерді ауызша айтып жеткізуі ешашан мытылмайтын шпес ерлік екенін длелдесе керек. Хиуаз Доспанованы соыс жылдарында бомбалаушы шата штурман боланын, андай ерлік имылдар крсеткенін олымыз жеткен деректер бойынша ысаша болса да гімелеп жрміз. Кітаптарда да жазылды ой. Бірде батыр ызды шаы полктегі жасырын ону алаына келе жатып апата шырайды. Соыс жадайында алада азіргідей жердегі бір тегені ктеретіндей жарыраан суле болмайды. Тмендегі жылтыраан таныс белгілер арылы ону керек. Сондай сттерді бірінде майданнан айтан екі ша онар тста атар соылып опат болады. Хиуазды асындаы кмекші шышы бірден аза табады да, зі жараланып аяын сындырады. Біра госпитальда за жатып емделетін, болмаса елге айтарып жіберетін жадай жо. Хиуаз асан ержрек штурман. Бомбалаушы шыштарда шебер, жет штурман ана жеіске жетіп отырады. Жер бетіндегі от пен оты стінде «ойнатап» жріп дшпанны бекіністеріне ойран салу – наыз «жрек жтан» батырларды ана олынан келеді екен. Мны Хиуазды зі емес, Мскеудегі полктес рбылары айтып отыр. «Хиуазды сынан аяы тез арада бден жазылып кете оймады. Біра ол айсарлыы мен батылдыын жоалта алмады. Ыли бомбалауа тнде шыамыз. Хиуазды шаа ктеріп апарып отырызады. Штурманны жмысы екі аяа тіреліп жатыран жо. Ол жау шебіне ыриша шйілген алпында діттеген нысандара бомбаны ашан, алай тастауды те шебер жне жасанбай жасайтын. ша анаты астында бекітілген санаулы бомбаларды тастап лгерген стте шыл кері оралу керек. Жерге онан со он минутты ішінде шаа ажетті бомбалар айта бекітіліп лгереді. Бар боланы он минут уаыт! Жау бекіністеріні стінде жргенде Хиуаз кксрланып атып алады. Тапсырманы толы орындап, зімізді уежайа онанда «тірілгендей» болады. ыздар бір-бірімізбен жылап шатасамыз. Артынша Хиуаз аспана айта ктеріледі. Ондай сапардан кері оралмай жатыран рбыларымыз аншама. йтеуір Хиуаз аман келеді. Кейде ол бір тнде аспана жеті-сегіз мрте ктеріледі, барлыы да стті аяталады, берілген тапсырма ойдаыдай орындалады».
Міне, азаты батыр ызы от пен оты стінде «ойнатап» жріп, 300-ден астам жауынгерлік тапсырма орындаан екен. Тедесі жо ерлік емес пе! Ол жайында кезінде талай-талай кітаптар жазылды ой, майдандастары айтатын естеліктері аншама? Сонда да соы ыры жылдай мезгіл батыр шышты есімі кп айтылмай аланы да аиат. Оан екі трлі себеп боланын жасырмаан жн. Хиуаз Доспанованы соыстан алан жарааты мен денсаулыыны ааулануы оны ыры жаса жетпестен зейнеткерлер атарына осылуына келді. Екінші жадай – оны ткірлігі мен айсар мінезі тоталитарлы заманны тежеуіне сотырды. Бір сзді басынан асырмайтын билік пайда болды. «Егемен азастан» газетінде (28.05.2008 ж.) айсар аза Саынды Кенжебаев туралы естелік-схбат «Аиатты айтып, арандаан» деген таырыппен жарияланды. Сонда Саындыты бастан кешкен жадайларын баяндай келе былай деп жазылан. «Сйтіп жргенде 1951 жылды азанында Алматыа, республика комсомолыны Орталы Комитетіне шаырылдым. Оны бірінші хатшысы Хиуаз Доспанова мені азастан Компартиясы Орталы Комитетіні бірінші хатшысы Жмабай Шаяхметов абылдайтынын айтты. Жмеке мені тнгі саат он екі жарымда абылдады» деп одан рі азір кзі тірі Саынды ааны зі жайлы гіме жаластырылады. Бізді айтпаымыз – Хиуаз Доспанова бейбіт мірде де мемлекет айраткерлері атарында ызмет жасаан адам екенін таныту еді. Крсетілген естелікте азатан шыан алашы ел басарушыны бірі Жмабай Шаяхметовты андай адам боланы, оны ызметтегі биік тласы діл бааланып баяндалан. Тнгі саат он екі жарымда жмыс жасап отыран адамны еліне, халына андай ебек сііргенін шамалауа болатын шыар. Хиуаз Доспанова сондай ірі тлаларды атарында зін іскерлігімен де таныта білген ой. азастан Комсомолыны Орталы Комитетін басару ол кезде екіні біріні олынан келмеген ызмет екенін орынды атауа болады. Біра тоталитарлы тртіп кей адамдарды танылмай алуына ыпал жасаанын тарих жасырмайды. Жмабай Шаяхметовты тым-тырыс тйыа ыыстырды. Бауыржан Момышлына батыр атаын да, генерал шенін де бермей тастады, Хиуаз Доспанованы кп заа создырмай зейнеткерлікке шыара салды. азаты айсар ызы базы біреулер сап «жалынып-жалбарынып» ата-абырой іздемеді. жеттігін зінде сатап, тменшіктеуге тспеді. лия мен Мншкті матан ттып жргенімізбен, тірі Хиуазды танитын тлалар таптыра оймады. Тек ол олылыты аза еліні тыш Президенті Нрслтан Назарбаев алпына келтіргенін жоарыда атады. Бл таырып атыраулы аламгерлер арасында жарты асыр бойына жазылан жо, наты білетін адамдар дниеден озып кетті. Бл жылдарда Хиуаз апамыз да туан жерге келіп, атыраулытарды ешайсысымен схбаттаса ойан жо, Алматыа барып апайды гімесін з аузынан жазып аландар да бола оймады. Сондытан ол кісіні мірдерегінде кмескі жадайлар болуы бден ытимал еді. Міне, біз осы олылыты толтырып беруді басты масат санады жне осы келтірілген деректерді енді ешандай згеріссіз абылдануын алар едік. Себебі біздер барлы жадайды кзімізбен крген жне толы білетін адамдармыз. Олар – азірде 94 жастаы абыз асаал, соыс жне ебек ардагері Досжанов Мса ария мен осы мааланы авторы екенін айтаным оашты етпес. Мсеке бл таырыпта кезінде жазыпты. Доспанов айырды туанына 100 жыл толуына орай рманазы ауданды «Ленин жолы» («Серпер») газетіне (20.09.1984 ж.) «Сарайан сан ааздар сыр шертеді» деген атпен жне «азаты тыш шыш ызы» атты маалалар «Атырау» газетіні 2000 жылы 27 мамырдаы санында жары крді. Аталан маалаларды кшірмелерін мен зіме сатап отырмын. Оан оса Мсеке мынадай естелік жазыпты. Содан оиы. «Біреулер Доспанов айырды 1959 жылы айтыс болды деп жазды – бл ате. Бл кісі 1952 жылы айтты, мен жерлеуіне атыстым. Ал енді біреу Хиуаз туан жерінде йлену тойын жасады депті, бл – исынсыз тірік жне оны «Кбелекі» деген аралда туды деуі де жаса. рине, ол авторларды кінлауа болмайды, олар естігендерін жазан ой. Мен Хиуазды дниеге келгенін крген адаммын. Ол 1922 жылы туан еді, мен одан сегіз жаса лкенмін. Доспанов айырды маан наашылыы бар. Киров округіні жерінде Шаырлы деген ауыл бар. Ондаы лкен кпірден шыып, тстікке сл жргенде о ол жата «Сельнай» деген арал алады, бл – айырды кіндік аны таман топыра. Енді шыыса жргенде жол бойымен созыла тсетін ызыл тбе бар, оны «Круглый» деп атайды. Бертінде ойылан аты ой, дрысы «ызыл тбе», одан таы шыыса кпірден шыанда «ызылмрын» деген арал бар. Неге блара «ызыл» деген сз осылды – оны айта алмаймын. «Круглый» тбесіні терістік апталында Масар руыны айыр, али, Сымал, Жрдем, Мардан, спанали деген аайынды алты отбасы оныстанды. Оларды йлеріні орнына кейін совхозды шопандары ыстады. Хиуаз айырызы дл осы жерде дниеге келді. Хиуазды атын ойан здеріні аайыны Сымалов лімазы деген аын еді, бесікке салан мені анам Ізтелеуызы Дмен болатын, бл кісі 1975 жылы 94 жасында (1881 жылы туан) дниеден тті. 1922 жылды иындыын, жошылыын айтуды ажеті болмас. Хиуазды бесікке салан «тыштымасын» кбейту масатында сзбеден жасалан са рттарды алаан толтырып алан баланы бірі едім. Бан енді ешкім сенбейтін сыайлы. Доспанов айыр оыаны кп, орысша жасы білетін адам болды. 1918 жылдан бастап совет кіметіне белсене ызмет жасады. Сол кездегі Теіз уезіне Ныман Манаев басты болан кезде айреке милиция, сот саласында жауапты ызметте болды. Аыры оны 1925 жылы Орал аласына ы орау органдары саласындаы ызметке алып кетті де, Хиуаз бар боланы трт жаса арап тран кезінде туан ауылынан ол зді. Оны барлы оыан, жауапты ызметте болан жадайларынан жерлестеріні толы хабары болмауы осыдан еді. Тек 1949 жылы анасы Меруетті круге бір келіп кетті, артынша оны Алматыа кшіріп алды. Егер бгінгі рпатарына ажеті болса дегенім ой – Хиуазды ататек шежіресін мен мынадай тзілімде ана білемін. Оларды ары бабасы исы аталыпты. Ол кісіні алайша «исы» боланын білмеймін. исытан – Мамбетали мен Шеркешбай туан. Шеркешбайдан – Доспан. Доспаннан айыр, Бисен. айырдан (бл кісі трмысты жадайына байланысты екі мрте йленген), бірінші Мерует анадан Белмерген, Марат, Хиуаз, Алма, екінші жегемізден обыланды мен Тарын (блар азірде Ганюшкинде трады) туады». Мса асаал осылай деп тоталады.
Ал мені осарым: айыр ата мен Мерует ананы талай кріп, гімелерін тыдааным еді. Кешегі бес жыла созылан соыс мені трыластарымды тым ерте есейтті. иыншылы адамды аталдыымен трбиелейді. азіргі Киров селолы округіні орталыы Дшін (Дархан) ауылында «Жаа талап» деген колхоз болды. 1944-1947 жылдарда Хиуазды анасы Мерует Доспанова осы шаруашылыта партия йымыны хатшысы болды. Бастауыш мектепте оыса та, ол кісіні талай гімелерін тыдады, олында бктеулі аазы болды, арасынан «Правда» газетін алып, ызыны майданда жасаан ерлігі жайлы жазылан мааланы оиды, «соы кезде Хиуаздан хабар болмай кетті» деп бізді анамыза кіл босатып отыратынын да крдік. тте, сол газеттерді жинап алу ойымыза келмегені андай кінішті дерсіз. азаты ыран ызыны шыш киімімен тскен суреті, немісті ртеніп жатан самолетіні суреті басылан еді аталан газетте. Енді алпыс бес жыл ткенде ол газеттерді айдан табармыз. Мерует ана 1949 жылы «Хиуаз шаыртып жатыр» деп Алматыа кетіп алды.
Енді Доспан баласы айыр ата жнінде білетінімізді осайы. Ол кісі 1884 жылы Бкей Ордасыны Екінші Примор округінде (азіргі рманазы ауданы) Сельнай деген аралда туан. 1952 жылы Ганюшкинде айтыс болып, осындаы Красиловка орымына жерленген. Екінші анамыз сима же лі ортамызда бар, сол Красиловка ауылында балаларымен бірге трады. Бл кісіден туан обыланды, Тарын айырлдары да енді алпыс жасты алымдаан азаматтар.
айыр Доспанов белгілі оам айраткері дегейінде ызмет жасаан адам екенін жаттар длелдеп отыр. Кезінде Ганюшкинде Ныман Манаевпен жмыстас боланын атады. Аыры ол кісіні озауымен айыр Доспанов 1925 жылы Орал облысыны ы орау органдарына ызметке кетіп, содан елімізді р ірінде трлі-трлі жауапты ызметтерде болып, 1949 жылы туан жерге оралды. Бл кезде ол кісі 65 жаста болатын. лы Отан соысына да жасы лайды деп алмаан еді. айрекеді елге келген со арап отырызбай аудандаы Телячье ауылды кеесіне траалыа жібереді. Соыстан кейінгі жадай білікті, тжірибелі кадрларды те тапшы кезі. Шашылып алан шаруашылытарды айтадан алпына келтіру керек. Сондытан денсаулыыны ойдаыдай еместігіне, жасыны лайанына арамастан айыр Доспановты «Жаа талап» колхозына траа етті. Дшін ауылы – осы маала авторыны да туып-скен жері. кеміз сонда мал шаруашылыында за жыл жмыс жасады. айыр асаал колхоза келгенімен, йін кшіріп келмеді. Жирен тбел жора атымен шаруашылы аралайды, арасында тскі шайа кемізбен бірге бізді йге келеді. Мені естияр болып алан кезім. Жазы каникулда пішеншілерге осыламын, ата мініп, шмелей тасыды, бір жылы аткосылкамен пішен де шаптым. айреке мармны талай гімесін тыдады. Оларды барлыы бір маалаа сыймайды. Мен Хиуаз апа жайында «Жауына жасын ойнатан» деген кітап жазу ойындамын. Ммкін сонда брін де кеірек баяндауа болар. 1952 жылы мен Ганюшкиндегі Абай атындаы аза орта мектебін бітірдім. Сол жылы мамыр айында марм айыр Доспанлы дние салды. Ол кісіні сол Красиловка орымына жерлегенде «бір уыс топыра салан» баланы бірі едім.
Марм айыр атаны алдыы Мерует анадан крген Хиуаз, Белмерген, Марат, Алма есімді трт перзенті болан. азір блардан тек Алма ана арамызда бар, Алматыда трады. Белмергеннен туан бір немересі 2004 жылдарда апшаай аласы кіміні орынбасары дегенді естігенмін. Ал Хиуаз апа мен ері міров Шку асаалдан туан Ерболат атты лдары математиканы білікті маманы, .Стбаев атындаы лтты техникалы университетіні оытушысы. Ерболат пен Иринадан екі немере бар.
азаты ыран анат аарман ызы атанан Хиуаз Доспанова жнінде зірге айтар малматымыз осындай. Мны толытыратын, тынан осатын кезедер де келер. Таяуда бір басосуда аудан кімі Аманжан Такешев мырзаны айтан орытынды сзі лаатты істі лкен баытын байатты. «Бл мселе кезедік, болмаса бірер жылды клемінде тындыра салатын шаруа емес. Хиуаз Доспанованы есімі рпатан-рпаа биік тласымен жететіндей жмыстар жасалуы керек. Облыс басшылыына оятын тілегімізді де жеткізерміз, зіміз де бар ммкіндікпен ойластыра ызмет етерміз. Бл мселені енді жиналыстарда талылауды ажеттігі туындамас деп ойлаймын. Ал «Халы аарманыны» атын беретін мселені кейінге алдыра трайы», – деген еді. рине, Хиуаз Доспанованы есімін мгі сатау шешімін жоары жа жзеге асыратыны зады жадай ой. Соларды лаына зіні кіндік аны таман топыра, анасы партком, кесі колхоз басты болып ызмет жасаан Киров селолы округіне Хиуаз Доспанованы есімін берсе деген жерлестеріні тілегі жеткізілер деген міт барын жасырмады.
аза халыны айбынын аспана асыран бір батыр ызы дниеден тті. Дл жиырма жасында ерлік даы лемді тадандыран ержрек пендені крілік шаына жеткен шатаы азасы тым-тырыс айылы кріністе алды. аза йелдерінен «Халы аарманы» атанан жауынгер ананы біреулер білді, біреулер тсінбей алды. Бл – зады крініс еді. Бдан 65 жыл брыны ол жасаан аламат ерлік оиалары осы кезге дейін бз-баяы алпында алай саталар! ан майданда болан жадайларды кзімен кргендер мен танып-білгендерді барлыы дерлік енді арамызда жо. Оан оса сол соыс салан жарааттарды ауыр зардаптарынан азаты батыр ызы 1959 жылы 37 жасында бірінші топтаы мгедек есебінде мырлы зейнеткерлікке шыты. Сйтіп Хиуаз Доспанованы жабырау жадайындаы жаралы кілін жбатан жылымы тіршілігі басталды. Бл крініс баандай 49 жыла жаласты. «Елу жылда ел жаа» дейтінні кері келгендей еді. «анатты ызды» соыстаы ыран имылы з алдына, тіпті жеістен кейінгі он шаты жылдарды ішінде оны азастан Комсомолы Орталы Комитетіні бірінші хатшысы боланы, партияны Орталы Комитетінде ызмет жасай жріп аза КСР Жоары Кеесі Президиумыны хатшысы боланы, Алматы мен Мскеуді жоары партия мектептерін оып бітіргені, баса да партиялы жауапты ызметтерде боланы заулаан жылдар аынымен з-зінен біртіндеп ел есінен кете бастаандай еді. Оан оса айсар Хиуазды от рлеп тратын мінезіндегі жеттігі, рлігі, аталдыы мен «иарлыы» зіні ата-даын айбындататын асуларын алыстатып жіберді. Тегінде, кез-келген адам батыр бола алмайтын сыайлы. йтпесе, срапыл соыса атысан мыдаан, миллиондаан жауынгерлерді барлыы бірдей батырлар сапынан крінер еді. Батыр Бауыржанны мінезін кп айтып, кп жазып келеді. Ол мінез оан йлеседі, ерлік істер з-зінен жасалмайтынын айатайды. Ал батыр ызды бойындаы дл сондай рлік пен жеттікті, айсарлы пен аталдыты, аылдылы пен айбындылыты кезінде танып тсіндік пе? Хиуаз Доспанованы мырлы мгедектік зейнеткерлікке шыаны зіне атал рухани соы болды. Ол жиырма жылдай мезгіл тар блмедегі тйы тіршілігіні тндігін ашпауа тырысты. Базы біреулердей, «мен айда алдым, мені неге айтпайсыдар, неге жазбайсыдар» деуді туа біткен атал мінезі аламады. зіні кш-уаты барында 1960 жылы «Под командованием Расковой» (орыс тілінде), 1963 жылы «Халым шін» деген (аза тілінде) майдан естеліктерін ана жазумен шектелді. Хиуаз Доспанованы ерлік эпопеясы осымен тйыталандай еді. лде осылай мгіге мыт болар ма еді, айтер еді. Егер туелсіздік алан елімізді креген басшысы Нрслтан Назарбаев азаты батыр ызына «Халы аарманы» атаын беріп, айсар ананы айтадан атара оспаанда!
Сйтіп, «анатты ызды» халымен айта табысатын заманы келді. Енді келер рпа азаты батыр ызы жайлы нені танып, нені білуі керек. Осы салада кеесетін, келісетін шаруалар бар сияты. Рас Хиуазды мгілік есте алдыратын ескерткіштер, баса да йлесімді жмыстар жасалар. Оан облыста, аудандарда ойластырылып жатыран істер барынан хабардамыз.
Оларды барлыы бірер жылды бітірер жмыстары емес, халымен мгі бірге болатын батыр ызды мада-марапаты асырлара жаласатынына шбміз жо.
| .Смалов атындаы орта мектеп ШЫАРМА Таырыбы : Аб
Орындаан: 9 б сынып оушысы Сгірова.
Тексерген: Атырау- 2010 оу жылы
|